Мавзу: Корхоналар банкротлигини олдини олиш ва уни со¨ломлаштириш й¤налишлари

jadval

. “SAMO” MChJning 2009-2011 yillardagi iqtisodiy-texnik ko’rsatkichlari tahlili²¹.

№	Ko’rsatkichlar	bir-lik	2009 yil	2010 yil	2011 yil	Farqi
						(+/-)	%
1	Axoliga ko’rsatilgan xizmatlar soni	dona	1976	2060	2115	+55	102
2	Maxsulot sotishdan tushgan tushum	ming sum	139922.0	104983.6	371656.0	+266672.4	354
3	Xizmatlar tannarxi	ming sum	313.5	1980.0	5686.9	+3706.9	287
4	Yalpi foyda	ming sum	139608.5	85183.6	365969.1	+280785.5	429
5	Sof foyda	ming sum	-	53410.0	250648.5	+197238.5	469
6	Ishchilar soni	kishi	5	5	9	+4	180
7	Ish haqi fondi	ming sum	1741.6	8520.4	31273.0	+22752.6	367
8	Bir ishchiga to’g’ri keladigan ish haqi	ming sum	348.32	1704.08	3474.7	+1770.6	203
9	Bir ishchiga to’g’ri keladigan yalpi tushum	ming sum	27984.4	20996.72	41295.1	+20298.3	196
10	Debitorlik qarzlari	ming sum	747.2	489.0	21641.3	+21152.3	442
11	Kreditorlar	ming sum	17104,5	17714.9	30805.8	+13090.9	173
12	Rentabellik	%	-	50.8	67.4	+16.6	x

²¹ SAMO” МЧЖнинг ҳисоботлари асосида тайёрланди

“SAMO” MChJning faoliyatiga baho berish uchun uning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlarini ko’rib chiqish lozim. “SAMO” MChJning texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini topish uchun so’ngi ikki yilning natijalarini ayirish va bo’lish orqali topamiz. Masalan, Axoliga ko’rsatilgan xizmatlar son 2009 yilda 1976ta ni ko’rsatgan bo’lsa bu ko’rsatgich 2011 yilda 2115 taga etgan. 2010-2011 yillar orasidagi tafovut qariib 102 foizni ko’rsatdi.Mahsulotni sotishdan sof tushum 2009-yilda 139922.0 so’m, 2010 yilda 104983.6 so’m, 2011- yilda esa 371656.0 so’mni tashkil etgan. 2011-yilda 2010-yilga qaraganda 266672.4 so’mga oshgan, ya’ni bu ko’rsatkich 354 foizni tashkil etgan. Keyingi ko’rsatkich esa sotilgan mahsulotning tannarxi hisoblanadi. mahsulotning tannarxi 2009 yilda
313.5 so’m bo’lgan, 2010-yilda 1980.0 so’m hamda 2011-yilda esa 5686.9 so’mni tashkil etgan. Ko’rinib turibdiki tannarh yildan-yilga ko’payib borgan. 2011-yilda 2010-yilga qaraganda 3406.9 so’mga, ya’ni 287 foizga ko’paygan. Keyingi ko’rsatkich mahsulotlarni sotishdan sof tushumdan sotilgan mahsulotlarning tannarxini ayirish yo’li bilan topiladigan ko’rsatkichdir, ya’ni yalpi foydadir. Jadvalda ko’rinib turibdiki 2010–2011 yillarda bir muncha past bo’lgan. Keyingi yilda esa 365969.1 so’m bo’lgan, ya’ni 2009-yilga qaraganda 280785.5 so’mga oshganligini ko’rishimiz mumkin. Ish haqi fondi 2011-yilda 2010-yilga qaraganda 22752.6 so’mga oshgan va bir ishchiga to’g’ri keladigan ish haqi 103 foizga oshgan. Bir ishchiga to’g’ri keladigan yalpi tushum 2010- yilda 20996.72so’m bo’lgan, 2011-yilda esa bu ko’rsatgich 41295.1so’m bo’lgan va 20298.3 so’mga oshganligini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. 2010- yilda bir ishchiga to’g’ri keladigan yalpi tushum kam bo’lganini sababi, o’sha yilda yalpi foydaning kam bo’lgani hisoblanadi. 2011-yilda 2010-yilga qaraganda debitorlik qarzlari 442 foizga oshgan, lekin kreditorlik qarzlari 173 foizni tashkil kiladi. Rentabellik ko’rsatkichini 2010yilda sof foyda bo’lmaganligi uchun aniqlab bo’lmadi, ammo 2010 yilda rentabellik 50,8 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yilda bu ko’rsatgich 67.4 fozni tashkil qilgan.Bundan ko’rinadiki 2011 yilda 2010 yilga nisbatan rentabellik 16.6 foizga oshganini ko’rish mumkun.
Yuqorida keltirilgan malumotlarga qarab ya’ni jadval va diogrammalarga qarab “SAMO” MChJning faoliyatiga baho beradigan bo’lsak, uning barcha asosiy ko’rsatkichlari yaxshi holatda deb aytish mumkun.
“SAMO” MChJning moliyaviy natijalarini hisoblash uchun buxgalteriya hisobotining 2-shaklidan foydalangan holda quyidagi jadvalni ko’rib chiqish lozim (9-jadval).

“SAMO” MChJning moliyaviy natijalari²².

6. 
   jadval
   

(ming so’mda)

Ko’rsatkichlar	2009 yil	2010 yil	2011 yil	Farqi(+/-)
				summa	%
Mahsulot sotishdan tushgan tushum	139922	104983.6	371656	+266672.4	354
Mahsulot tannarxi	313.5	1960.0	5686.9	+3706.9	287
Yalpi foyda	139608.5	85383.6	365969.1	+280585.5	428
Davr xarajatlari	19421	23622.3	91076	+67453.7	385
Ma’muriy xarajatlar	11786.8	21707.5	78330.2	+56622.7	360
Boshqa xarajatlar	7134.2	1887.8	12300.8	+10413	651
Daromad solig’i to’lagunga qadar foyda	120786.9	61610.3	276804.4	+215194.1	449
Daromad solig’i	10634.1	8398.7	26149.2	17750.5	311
Hisobot davrining sof foydasi	110152.8	53410	250648.5	+197238.5	469

²² SAMO” МЧЖнинг ҳисоботлари асосида тайёрланди

Korxonaning moliyaviy natijalarini topish uchun so’ngi ikki yilning natijalarini ayirish va bo’lish orqali topamiz. Masalan, mahsulotni sotishdan sof tushum 2009-yilda 139922000 so’m, 2010 yilda 104983600 so’m, 2011- yilda esa 371656000 so’mni tashkil etgan. 2011- yilda 2009- yilga qaraganda 266672400 so’mga oshgan, ya’ni bu ko’rsatkich 354 foizni tashkil etgan. Keyingi ko’rsatkich yalpi foydadir. Jadvalda ko’rinib turibdiki 2009–2010- yillarda bir muncha past bo’lgan. Keyingi yilda esa 365969100 so’m bo’lgan, ya’ni 2009-yilga qaraganda 280585500 so’mga oshganligini ko’rishimiz mumkin. To’rtinchi ko’rsatkich esa davr harajatlari hisoblanadi. U 2009-yilda 19421000 so’m, 2009-yilda 23622300 so’m hamda 2011-yilda 91076000 so’m bo’lgan. Bundan ko’rinib turibdiki. Ma’muriy xarajatlar 2009-2010 yilga qaraganda 2011 yilda 3 barobardan ko’proqqa o’zgargan, lekin 2009-yil va 2009- yillarda bu ko’rsatkich deyarli bir xil, ya’ni 2009 yilda 11786800 so’m, 2009-yilda esa 21707500 so’mni tashkil qilgan. Korxonaning boshqa xarajatlari esa 2009-yilda 7134200 so’m, 2009-yilda esa 1887800 so’m bo’lgan. Keyingi yilda esa 12300800 so’mni tashkil etgan, ya’ni 10413000 so’mga xarajatlar ko’paygan. Daromad solig’i to’lagunga qadar foydada 2009-yil 120786900 va 2009-yilda 61610300 ko’rsatgichlar birmuncha pasayganini ko’rish mumkun.
2011-yilda asosiy faoliyatning foydasi va moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari evaziga 276804400 so’mni tashkil etgan. Korxonaning daromad solig’i uchchala yilga nisbatan 2009- yilda 8398700 so’m bo’lganligini ko’rsak, 2011-yilda 26149200 so’m, ya’ni 331 foizga oshgan. Korxonaning birinchi ikki yillikdagi sof foydasi 2011- yildagi sof foydadan 197238500 so’mga ya’ni 469 foizga oshganini ko’rishimiz mumkun.
Uzoq muddatli aktivlarga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, sarmoya qo’yilmalari, sotib olingan aktsiyalar va zayomlar kiritiladi.
Joriy aktivlar naqt pul mablag’lari, iste’molchilar hisob varaqlarini va naqt pul mablag’larini shaklini egallashi lozim bo’lgan zaxiralarni o’z ichiga oladi. Joriy xo’jalik davri mobaynida bu aktivlar doimo o’zgarishi mumkin.

2-bob bo’yicha xulosalar

Korxona faoliyatini o’z vaqtida tugatishga undovchi ma’naviy-ruhiy ahamiyatdagi sabablar tarkibiga esa, bizningcha, quyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   tadbirkorning ma’naviy qiyofasi. Tadbirkor odamning yaxshi nomi o’ziga yarasha kapitaldir, u uzoq yillar davomida qilingan mashaqqatli mehnat tufayli to’planadi va o’ylab qilinmagan harakat evaziga bir zumda yo’qotiladi. Bu esa ishchan doiralarga xos bo’lgan konservatizm bo’lib, uning asosiy belgilari: ehtiyotkorlik, aql bilan ish tutish va puxta-aniqlik kabi xususiyatlarda ko’rinadi.
   
2. 
   qonunchilikda ko’zda tutilgan talablarga rioya qilish Tadbirkorlik faoliyatiga oid qonunchilik esa, korxona bankrotlikka yuz tutgan, yoki u ma’lum muddat xo’jalik faoliyatini ko’rsatmagan hollarda, ularning o’z vaqtida tugatilishini taqozo etadi.
   
3. 
   ro’y berishi mumkin bo’lgan favqulodda holatlar, noxush hodisalarning oldini olish. Faoliyat ko’rsatmayotgan korxonani o’z vaqtida tugatish ro’y berishi mumkin bo’lgan favqulodda holatlar, noxush hodisalarning oldini olish nuqtai nazaridan ham asosli, foydali hisoblanadi. Chunki, faoliyat yuritilmasdan, o’z holiga tashlab qo’yilgan, hisob-kitob, davriy hisobotlarga befarqlik bilan munosabatda bo’lingan hollarda quyidagi salbiy holatlar kelib chiqishi mumkin:
   

-korxona mol-mulkining saqlanishiga nisbatan xo’jasizlikka yuz tutilishi, ularning yo’qolishi, o’g’irlanishi, yaroqsiz holatga tushishi;
-korxona moliya-buxgalteriya, hisob va hisobot tizimining izdan chiqishi;
-turli ahamiyatdagi hujjatlar, ma’lumotlar va boshqa nazoratdagi ashyo (masalan, muhr, shtamp, firma nomi yozilgan maxsus blanka va b.)larning yo’qolishi, ulardan boshqa shaxslarning foydalanish xavfining paydo bo’lishi;
-qarovsiz qolgan korxona binosi va unga qarashli inshootlarda tabiiy ofatlar, favqulodda holatlar yuz berishi ehtimoli va h.k. Shunga ko’ra, yuqorida
qayd etilgan salbiy holatlarning oldini olishning eng maqbul yo’li – faoliyat yuritmayotgan va kelgusida yuritmaydigan korxonalarni o’z vaqtida tugatish hisoblanadi.
Korxona buxgalteriya balansining aktiv qismini uzoq muddatli aktivlvar va joriy aktivlar tashkil qiladi. Uzov muddatli aktivlar balans aktivi bo’yicha jami so’mmaning 2009-yilda 10.49 foizni, 2010 yilda 21.5 foizni hamda 2011- yilda 18.6 foizni tashkil qilgan. Uzoq muddatli aktivlar tarkibiga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli investitsiyalar, qimmatli qog’ozlar va kapital qo’yilmalar kabi ko’rsatkichlar kiradi. Korxonaning asosiy vositalari 2009-yilda 15042800 so’m bo’lgan, ya’ni balans aktivi bo’yicha jami so’mmaning 10.49 foizini tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda asosiy vositalar bir muncha ko’paygan hamda uning qoldiq qiymati 31661200 so’m bo’lgan. Bu esa balans aktivi bo’yicha jami so’mmaning 21.5 foizini tashkil qilgan. 2011 yilda qoldiq qiymati esa 58650000 so’mni tashkil qilgan.
Keyingi ko’rsatkich esa sotilgan mahsulotning tannarxi hisoblanadi. mahsulotning tannarxi 2009 yilda 313.5 so’m bo’lgan, 2010-yilda 1980.0 so’m hamda 2011-yilda esa 5686.9 so’mni tashkil etgan. Ko’rinib turibdiki tannarh yildan-yilga ko’payib borgan. 2011-yilda 2010-yilga qaraganda 3406.9 so’mga, ya’ni 287 foizga ko’paygan. Keyingi ko’rsatkich mahsulotlarni sotishdan sof tushumdan sotilgan mahsulotlarning tannarxini ayirish yo’li bilan topiladigan ko’rsatkichdir, ya’ni yalpi foydadir. Jadvalda ko’rinib turibdiki 2010–2011 yillarda bir muncha past bo’lgan. Keyingi yilda esa 365969.1 so’m bo’lgan, ya’ni 2009-yilga qaraganda 280785.5 so’mga oshganligini ko’rishimiz mumkin. Ish haqi fondi 2011-yilda 2010-yilga qaraganda 22752.6 so’mga oshgan va bir ishchiga to’g’ri keladigan ish haqi 103 foizga oshgan. Bir ishchiga to’g’ri keladigan yalpi tushum 2010-yilda 20996.72so’m bo’lgan, 2011-yilda esa bu ko’rsatgich 41295.1so’m bo’lgan va 20298.3 so’mga oshganligini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. 2010-yilda bir ishchiga to’g’ri keladigan yalpi tushum kam bo’lganini sababi, o’sha yilda yalpi foydaning kam bo’lgani hisoblanadi. 2011- yilda 2010-yilga qaraganda debitorlik qarzlari 442 foizga oshgan, lekin
kreditorlik qarzlari 173 foizni tashkil kiladi. Rentabellik ko’rsatkichini 2010yilda sof foyda bo’lmaganligi uchun aniqlab bo’lmadi, ammo 2010 yilda rentabellik 50,8 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2011 yilda bu ko’rsatgich 67.4 fozni tashkil qilgan.Bundan ko’rinadiki 2011 yilda 2010 yilga nisbatan rentabellik
16.6 foizga oshganini ko’rish mumkun.
Qaysi davlat organi tugatish jarayoniga to’liq javob berishi va muvofiqlashtirishi kerakligini aniqlab olish lozim. Bizning fikrimizcha, bunday vazifani korxonalarning ro’yxatdan o’tishiga javob beruvchi mahalliy hokimiyatlar zimmasiga yuklash mantiqan to’g’ri bo’lar edi. Buning uchun hokimiyat tarkibida korxonalarni tugatish bo’yicha maxsus bo’linmani tashkil etish lozim (shunda turli komissiyalarni shakllantirish zaruriyati yo’qoladi).

3.