Мавзу: Корхона омборидаги махсулотлар бўйича маълумотлар базасини ташкил этишни Turbo Pascal дастурлаш тилида дастурини яратиш

НАЗАРИЙ ҚИСМ


2.1. Қўйилган масалани ЭҲМ да ечиш босқичлари

Математик модел ҳар хил воситалар ёрдамида берилиши мумкин. Бу воситалар физик қонуниятлар ҳамда функционал анализ элементларини ишлатиб дифференциал ва интеграл тенгламалар тузишдан то ҳисоблаш алгоритми ва ЭҲМ дастурларини ёзишгача бўлган босқичларни ўз ичига олади. Ҳар хил босқич якуний натижасига кўра ўзига хос таъсир кўрсатади ва улардаги йўл қўйиладиган хатоликлар олдинги босқичлардаги хатоликлар билан ҳам белгиланади.

Объектнинг математик моделини тузиш, уни ЭҲМда бажариладиган ҳисоблашлар асосида таҳлил қилиш - ҳисоблаш тажрибаси дейилади. Ҳисоблаш тажрибасининг умумий схемаси 1-расмда кўрсатилган.
Биринчи босқичда масаланинг аниқ қўйилиши, берилган ва изланувчи миқдорлар, объектнинг математик моделини тузиш учун ишлатиш лозим бўлган бошқа хусусиятлари тасвирланади.

1-расм

Иккинчи босқичда физик, механик, кимёвий ва бошқа қонуниятлар асосида математик модель тузилади. У асосан алгебраик, дифференциал, интеграл, интегро-дифференциал ва бошқа турдаги тенгламалардан иборат бўлади. Уларни тузишда ўрганилаётган жараёнга таъсир кўрсатувчи омилларнинг барчасини бир вақтнинг ўзида ҳисобга олиб бўлмайди, чунки, математик модель жуда мураккаблашиб кетади. Шунинг учун, модель тузишда қаралиётган жараёнга энг кучли таъсир этувчи асосий омилларгина ҳисобга олинади.
Масаланинг математик модели яратилгандан сунг, уни ечиш усули излана бошланади, яъни, мос тенгламалар ечилиши ва керакли кўрсаткичлар аниқланиши лозим. Айрим холларда масаланинг қўйилишидан кейин тўғридан-тўғри, масалани ечиш усулига ҳам ўтиш керак бўлади. Бундай масалалар ошкор кўринишдаги математик модел билан ифодаланмаслиги мумкин. Бу босқич масалаларни ЭҲМда ечишнинг учинчи босқичини ташкил қилади.
Навбатдаги босқичда, яъни, тўртинчи босқичда, масалани ЭҲМдан фойдаланиб ечиш учун унинг ечиш алгоритми ишлаб чиқилади, ҳамда шу алгоритм асосида бирор-бир замонавий алгоритмик тилда ЭҲМда ишлатиш учун дастур тузилади. Дастур маълум талаблар асосида тузилади. Масалан, у умумийлик хусусиятига эга бўлиши керак, яъни, математик моделда ифодаланган масала параметрларининг етарлича катта сохада ўзгарувчи қийматларида дастур ишончли натижа бериши керак. У бир неча мустақил қисмлар (процедуралар) дан иборат бўлиши мумкин.
Ниҳоят масалани ечишнинг якунловчи бешинчи босқичида яратилган дастур ЭҲМга киритилади ва созланади ҳамда олинган натижалар чуқур таҳлил қилиниб, бахоланади. Натижаларни таҳлил қилиш, зарур бўлган холларда алгоритмни, ечиш усулини ва моделни аниқлаштиришга ёрдам беради, ҳаттоки масалани нотўғри қўйилганлигини ҳам баҳолаб бериши мумкин.
Шундай қилиб, биз масалаларни ЭҲМлар ёрдамида ечиш босқичлари билан танишиб чиқдик. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳар доим ҳам бу босқичлар бир-биридан яққол ажралган ҳолда бўлмасдан, бир-бирига қўшилиб кетган бўлиши ҳам мумкин.