Mavzu: Kompaniya kapitali tarkibi va uni oshirish yo'llari!!!

Kurs ishi:

Mavzu: Kompaniya kapitali tarkibi va uni oshirish yo'llari!!!

Reja:

Kirish

1.Kapital va uning tarkibi haqida tushuncha

2. O'zbekistondagi korxonalar kapitali tuzilishining joriy holati

3.Kompaniya kapitalini oshirish yo'llari va xorij tajribasi.

Xulosa

Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyoti jamiyatni demokratiyalashtirish,

iqtisodiyot salohiyatlarini mustahkamlash va mamlakatni rivojlangan davlatlar

qatoriga kiritishga yo’naltirilgan, bozor munosabatlariga o’tishning mamlakatimiz

uchun maxsus ishlab chiqilgan modeli asosida rivojlanib bormoqda. Bu model

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ilgari surilgan iqtisodiyotni isloh

qilishning beshta tamoyiliga asoslangan hamda xo’jalik faoliyati yurituvchi

subyektlarning erkinligi, xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni himoya qiluvchi

zaruriy qonun hujjatlari bilan belgilab berilgan. Iqtisodiyotning rivojlanishi uchun

talab qilinuvchi ushbu vazifalarning amalga oshirilishida korxonalarga katta ro’l

ajratilib, ular iqtisodiyotning asosiy ishlab chiqarish bo’g’ini bo’lish bilan birga

mahsulot ishlab chiqarish, aholiga xizmat ko’rsatish tufayli iste’molchilarning

talablarini ham qondiradilar.

O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona - huquqiy shaxs

maqomiga ega, mustaqil ravishda xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt bo’lib,

o’ziga tegishli bo’lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste’molchilar

(xaridorlar) talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish,

xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi. Hozirgi kunda O’zbekiston

iqtisodiyotining turli tarmoq va sohalarida turli xil mulkchilik shakliga ega bo’lgan

500 mingta xo’jalik faoliyati yurituvchi subyekt mavjud bo’lib, ulardan qariyb 280

mingini kichik korxonalar hamda mikrofirmalar tashkil etadi. Korxonalarning eng

katta qismi savdo va umumiy ovqatlanish (34%), qishloq xo’jaligi (41%), sanoat

(9,4%) va qurilish (56%) sohalarida ro’yxatga olingan. Jami korxonalar miqdorida nodavlat sektorining salmog’i katta bo’lib, 82 %ni tashkil qiladi.11 O’zbekistonda

ko’plab kichik, va yirik ishlab chiqarish korxonalari faoliyat ko’rsatayotgan bo’lib,

ular iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarini – og’ir sanoatdan yengil

sanoatgacha, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlashdan ilmiy ishlab

chiqarishgacha qamrab olgan. korxonaning belgilari, funktsiyalari va

vazifalarini ko’rib chiqamiz. Zamonaviy korxona-mustaqil xo’jalik yurituvchi

subyekt bo’lib, ularning ishlab chiqarish vositalari va boshqa mulklari o’ziga

tegishli bo’ladi. Shu sababli korxonalar mulkchilik shakliga ko’ra, davlat va

nodavlat; tarmoq belgilariga ko’ra, mashinasozlik, energetika, metallurgiya, neft va

gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, yengil sanoat, savdo; ishlab chiqarish

miqyosi va xodimlar soniga ko’ra, yirik, mikrofirma va kichik; faoliyat yuritish

muddatiga ko’ra, uzluksiz, mavsumiy va uzlukli korxonalarga bo’linadi.Biroq

ushbu belgilardan qat’iy nazar, deyarli har bir korxona Nizom asosida faoliyat

yuritadi. Nizomda korxonaning nomi, manzilgohi, yuqori turuvchi organi va bu

organning nomi, Nizom jamg’armasi, bank muassasalaridagi rekvizitlari, korxona

rahbariyatining lavozimlari, rahbar shaxslarning majburiyatlari, tuzilmaviy

bo’linmalar ro’yxati, hisobot tartibi ko’rsatilgan bo’ladi. Agar Nizomda

korxonaning tashkiliy-huquqiy funktsiyalari belgilangan bo’lsa, uning ishlab

chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanma fondlar, pul mablag’lari

va boshqa aktivlar kiruvchi Nizom jamg’armasiga tayanadi. Nizom jamg’armasi

qonunga asosan korxonani tashkil qilish jarayonida muassislar - davlat, huquqiy va

jismoniy shaxslar tomonidan shakllantiriladi.

Korxona rivojlanishi va ishlab chiqarishning kengayib borishi, daromad

hajmi va boshqa moliyaviy tushumlarning ortishi natijasida Nizom jamg’armasi

ko’paytirilishi mumkin. Umuman olganda, Nizom jamg’armasi korxonaning

iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy jihatdan baquvvatligini aks ettiradi

Bоzоr iqtisоdiyoti qarоr tоpib, rivоjlanib bоrish shartlaridan eng muhimi

fоyda оlib ishlash hisоblanadi. Shu ma’nоda har qanday iqtisоdiy harakat

natijasi albatta fоydalilikni, manfaatlikni ta’minlashi kеrak. Bugungi rеjali

bоzоr iqtisоdiyotining asоsiy jihati shundaki, sоtsialistik tuzumdagi rеjali

iqtisоdiyotda farqli o’larоq har bir iqtisоdiy sub’yеkt uchun kеng imkоniyotlar

оchib bеradi.

Ma’muriy bоshqarish yoki rеjalashtirishda, хo’jalik fоaliyatini tashkil

qilish, bоshqarishning shakl va uslublari tizimidagi tubdan o’zgarishlar asоsida

bоshlangan bоzоr iqtisоdiyotiga o’tib bоrish, iqtisоdiy harakatga bo’lgan

ishtiyoq va erkinlikni o’stirgan hоlda, aniq va o’z nоmidan mulk va yutuqlar

egasi sifatida chiquvchi harakat sub’yektlarini qarоr tоpishiga imkоn bеrmоqda.

Eng katta yutug’imiz shuki, ayni paytda kоrхоnalar to’la davlat tasarrufidan

chiqarildi va turli mulkchilik shaklida fоaliyat yuritayotgan kоrхоnalarga

aylantirildi. Erkin bоzоr munоsоbatlariga asоslangan sharоitda ishlab chiqarish,

tijоrat va tadbirkоrlik faоliyatini yo’lga qo’yish va yuritishdan eng asоsiy

maqsad yuqоri natijaviylikga erishish hisоblanadi.

Xususiylashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va aksiyadorlashtirish

jarayonlari bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan va turli mulkchilikka

asoslangan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning salohiyatini ularning xususiy

kapitali ko'rsatkichi xarakterlaydi. Xususiy kapitalga yetarli darajada ega

bo'lmagan xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyalini uzluksiz rivojlantira olmaydi va

bozorda vujudga keladigan raqobatga bardosh berish qobiliyati sust bo'ladi.

Shuning uchun ham xususiy kapitalga ega bo'lish, uni doimiy tarzda ko'paytirib

borish bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo'jalik yurituvchi sub'ektning,

shu jumladan ma’suliyati cheklangan jamiyatlarning ham rivojlanishiga kafillik

beruvchi muhim element bo'lib hisoblanadi.

Xususiy kapital hisobi hozirgi erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim

ahamiyatga ega bo’lib, u korxonaning o’z qudrat darajasi qay darajada

ekanligini bildiradi. Shu taraflarni e’tiborga olgan holda O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq 6 – sessiyasida qabul qilingan

“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunida ham xususiy kapital hisobiga

katta e’tibor berilgan. Uning 16 – moddasiga ko’ra moliyaviy hisobotlar

tarkibida 5 – shakl “Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot” deb nomlanib, bu

shakl har yili boshqa hisobotlarga qo’shilgan holda yuqori organlarga

topshirilishi lozim.

Ma’suliyati cheklangan jamiyatlarda ham boshqa mulk shaklidagi

korxonalar singari buxgalteriya hisobining ob'ekti bo'lib, moliyaviy xo'jalik

faoliyatini shakllantiruvchi aktivlar va majburiyatlar hisoblanadi. Lekin shu

bilan birgalikda ma’suliyati cheklangan jamiyatlarida shu mulk shaklining

o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan va buxgalteriya hisobida inobatga

olish shart bo'lgan ob'ektlar ham mavjud. Buxgalteriya hisobining shunday

ob'ektlaridan biri korxona va tashkilotlarda mulkni tasarruf etish, boshqarish va

unga egalik qilish usuli yordamida liberal iqtisodiy-ijtimoiy faoliyat

ko'rsatishdir. Buxgalteriya hisobida bu jarayon o'ziga xos xususiyatlarga ega.

Bularga aksiya chiqarish va uning muomalasi bilan bog'liq operatsiyalar,

xususiy (ustav) kapitali, qimmatli qog'ozlar, daromad (foyda), dividend

to'lovlari, maxsus shakllanadigan fondlar va foydaning taqsimoti kabi

jarayonlar kiradi. Bu jarayonlarning barchasi ma’suliyati cheklangan

jamiyatlarda buxgalteriya hisobining o'ziga xos bo'lgan hisob ob'yektlardir.

Ushbu ob'yektlarni tadqiq qilishda buxgalteriya hisobining muhim

fundamental tamoyillaridan biri bo'lgan ikki yoqlama yozuv tamoyiliga

asoslaniladi. Buning zamirida quyidagi tenglik yotadi:

AKTIV = XUSUSIY KAPITAL + MAJBURIYATLAR

Bu tenglikdan ko'rinib turibdiki, xususiy kapital har bir xo'jalik yurituvchi

sub'yektlar faoliyatining mulkiy va moliyaviy holatini ifodalaydi.

O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2004 yil 15

yanvaridagi 5-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot”ning 5-

shaklida xususiy kapitalning tuzilmasi quyidagilardan iboratdir deb ko'rsatilgan:

ustav kapitali, qo'shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda,

xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar .

Xususiy kapital deganda, xo'jalik yurituvchi sub'ektga tegishli bo'lgan

mulkning qiymati tushuniladi. Bu kapital jami kapital bilan qarzga olingan

kapitalning o'rtasidagi farq sifatida aniqlanishi mumkin, ya'ni:

Kx = Kj - Kq

Bunda:

Kx - xususiy kapital.

Kj - jami kapital.

Kq-qarzga olingan kapital

Xususiy kapitalni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun ularni bir

qancha belgilar bo'yicha tasniflashni taqozo qiladi. Aksariyat olimlar xususiy

kapitalni tasniflash belgilari sifatida ularning turlarini, xizmat muddatlarini,

tashkil etish manbalarini olish zarur deb hisoblaydilar.

Ularni tasniflashda moddiylik belgisini, turgan joyi, faoliyatda ishtirok

etish darajasini ham e'tirof etish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari,

tasniflash belgilarining tartibini to'g'ri asoslash ham uni o'rganishda muhim

omildir. Chunki, bu tizimni aniq belgilash xususiy kapital elementlarini

bosqichma-bosqich birinchi, ikkinchi va uchinchi darajali schyotlarda aks

ettirish, ular to'g'risidagi ma'lumotlarni umumiylikka qarab yig'ish, jamlash,

to'plashning yaxlit tizimini yaratishga imkon beradi. Bu esa nazariy va

metodologik jihatdan katta ahamiyat kasb etadi.

Moddiy xususiy kapital deganda, korxona va tashkilotlarining moddiy

bo'lgan barcha aktivlari tushuniladi. Korxonalarning barcha moddiy xususiy

kapitali barcha aktivlaming bir qismi sifatida buxgalteriya balansining

«AKTIV» qismida joylashadi. Nomoddiy xususiy kapital o'z ifodasini

nomoddiy aktivlarda topadi. Bu ham buxgalteriya balansining aktiv qismida

joylashadi

Xizmat muddati belgisi bo'yicha xususiy kapital korxona va tashkilotlarda

qancha muddatda iqtisodiy samara berishi, ya'ni foyda keltirish bilan

tasniflanadi. Ushbu belgi bo'yicha barcha xususiy kapitalni uzoq muddatli va

qisqa muddatli xususiy kapitalga ajratish mumkin. Xizmat muddati belgisi

sifatida buxgalteriya hisobida, odatda, bir yillik muddat qabul qilingan. Ushbu

muddatga ko'ra bir yildan ko'p xizmat qiladigan xususiy kapital uzoq muddatli,1

yilgacha amal qiladigan xususiy kapital esa qisqa muddatli xususiy kapital

hisoblanadi.

Uzoq muddatli xususiy kapitalga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar

(patent, litsenziya, turli huquqlar, yangi g'oyalar va boshqalar) va bir yildan kam

bo'lmagan muddatga qo'yilgan qo'yilmalar kiradi. Qisqa muddatli xususiy

kapitalni adabiyotlarda (shu jumladan, 2004 yil 1 yanvardan qo'llanilib

kelinayotgan buxgalteriya balansida) «aylanma aktivlar» deb ham ataydilar.

Ularga ishlab chiqarish zaxiralari, tovar moddiy boyliklar, pul mablag'lari va

boshqalar kiradi.

Faoliyatda ishtirok etish darajasiga ko'ra barcha xususiy kapitallar faol

va faol bo'lmagan xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Odatda, aylamna

mablag'lar, asosiy vositalarning faol qismi (mashina va mexanizmlar) korxona

faoliyatida faol ishtirok etadi va ko'proq foyda keltiradi. Hisob-kitoblar bo'yicha

boshqa mijozlarda bo'lgan xususiy kapital, ya'ni Debetorlik qarzlar korxona

faoliyatining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.

Turgan joyiga ko'ra xususiy kapital ekspluatatsiyadagi, ya'ni

foydalanishdagi va zaxiradagi (konservatsiya qilingan) xususiy kapitalga

bo'linadi. Foydalanishdagi kapital - bu korxona va tashkilotlarning moliyaviy xo'jalik faoliyatini yuritishda qatnashayotgan kapitaldir. Zaxiradagi kapital esa

vaqtinchalik qurilishi tugatilmagan binolar, sexlar, ishlab chiqarishga

mo'ljallanib sotib olingan, lekin mablag' yetishmasligi sababli vaqtincha

omborda turib qolgan uskuna va jihozlardan iboratdir.

Turi va ko'rinish belgisiga ko'ra xususiy kapital real moddiy-tovar

boyliklaridan iborat bo'ladi, ya'ni u, bino, inshootlar, materiallar, tayyor

mahsulotlar, tovarlar, pul mablag'lari va boshqalar hisobiga shakllanadi. Bular

ham buxgalteriya balansida o'z aksini topgan.

Korxona, tashkilot, turli jamiyatlarning xususiy kapitali, asosan, quyidagi

manbalar hisobidan shakllanishini kuzatish mumkin, ya'ni: mulk egalarining

mablag'laridan, ta'sischilar ulushidan, faoliyatdan olingan foydadan, qaytarib

bermaslik sharti bilan olingan mablag'lardan va hokazolardan.

Korxona ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalining tarkibi va

uni shakllantirish manbalari

Bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi tashkil etilayotgan korxonalar o'z

moliyaviy va moddiy resurslarini mustaqil shakllantiradi. Bunday resurslar,

odatda, korxona ta'sischilari tomonidan o'z xususiy mulklarini ustav kapitaliga

ulushi sifatida qo’shish bilan yaratiladi.

Ustav kapitali - huquqlar va imtiyozlar olish uchun korxona muassislari

tomonidan ta'sis hujjatlariga muvofiq qo'shilgan (to'langan) hamda korxonaning

xo'jalik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan moddiy boyliklar, pul

mablag'lari va xarajatlar majmuidir.

Ustav kapitalining xususiyatlariga quyidagilar kiradi:

Ustav kapitalining miqdori korxona ustavi va ta’sis shartnomasiga

muvofiq belgilanadi va nisbatan doimiy harakterga ega bo‘ladi. Uning

birlamchi miqdorini o‘zgarishi faqat korxona ustavini davlat qaydnomasidan

qayta o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi; Ustav kapitalini haqiqatda shakllantirish vaqt bo‘yicha chegeralanadi.

O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, korxonalar ustav kapitalini

shakllantirishning oxirgi muddati bo‘lib ta’sis etilgan sanadan boshlab bir yil;

Ustav kapitaliga ta’sischilarning hissalari uzoq va qisqa muddatli aktivlar

bilan, ya’ni asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kapital va moliyaviy

investitsiyalar, tovar-moddiy boyliklar va pul mablag‘lari bilan kiritilishi

mumkin;

Ta’sischilarning ustav kapitalidagi hissalari korxonaning sof foydasini

hissali usulda taqsimlashga, aksiyalarning soni esa sof foydani ularning har

biriga mos ravishda taqsimlashga asos bo‘lib hisoblanadi. Davlat korxonalarida

sof foyda taqsimlanmaydi va ustav kapitalining miqdorini oshirishga

yo‘naltiriladi. Ustav kapitali korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllariga va mulk

shakllariga bog‘liqdir. Davlat korxonalarida ustav kapitali unga davlat

tomonidan birkitilgan mulklar majmuasidan tashkil topadi. Xususiy mulkchilik

asosida tashkil etilgan korxonalarda ustav kapitali ta’sischilarning pay va

badallaridan iborat bo‘ladi. Aksionerlik jamiyatlarida ustav kapitali chiqarilgan

oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal qiymatidagi summalarining

yig‘indisidan tashkil topadi.

Kоrхоna ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartnоmasiga muvоfiq

qоidaga ko’ra, ta’sischilarning hissalari hisоbiga barpо etiladi. U kоrхоnaning

хo’jalik faоliyatidan оlinadigan fоydasi hisоbiga, zarur bo’lganda

ta’sischilarning maqsadli badallari hisоbiga ham to’ldirilishi mumkin.

Kоrхоna ustav kapitaliga hissa sifatida binоlar, inshоotlar, qurilmalar va

bоshqa mоddiy qiymatliklar: yer, suv va bоshqa tabiiy resurslardan fоydalanish

huquqlari, shuningdek, bоshqa mulkiy huquqlar (shu jumladan, kashfiyotlardan

fоydalanish uchun, «nоu-хau» va bоshqa nоmоddiy aktivlar); qo’shma kоrхоna

ishtirоkchi davlatlarining valyutalaridagi erkin ayirbоshlanadigan valyutalarda

pul mablag’lari qo’shilishi mumkin. Korxona, tashkilotlar, birlashmalar,

aksiyadorlik jamiyatlari va ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ustav kapitaliga

chet el valyutasida qo’shiladigan ulushlar «Chet el valyutasida amalga

оshiriladigan muоmalalarni buхgalteriya hisоbi, statistik va bоshqa hisоbоtlarda

aks ettirish tartibi tog’risida”gi Qonun

2

talablariga muvоfiq amalga оshiriladi

Ustav kapitalini tashkil qilish amaldagi qonunlar va ta'sis hujjatlari

asosida amalga oshiriladi.

Ustav kapitaliga hissa shaklida qo’shiladigan moddiy va nomoddiy

aktivlar ta'sischilar kelishuviga yoki yuridik shaxs ijroiya organining qaroriga

ko'ra baholanadi va hisobga olinadi.

Barcha mulk shakllaridagi korxonalarda kapital rezervlar va

taqsimlanmagan foyda bo'yicha buxgalteriya hisobining vazifalari

quyidagilardan iborat: • Ustav kapitalini shakllanishi va ulardan foydalanishni nazorat qilish;

• Korxona muassislari, kapitalining shakllanish bosqichlari va aksiyalar

turlari bo'yicha axborot to'plash;

• Ustav kapitalininig holati va harakati xususida hisobot tuzish bo'yicha

ma'lumotlar olishni ta'minlash;

• Qo'shilgan kapital hamda rezerv kapitalininig shakllanishi bilan

bog'liq muomalalani o’z vaqtida hisobda aks ettirish;

• Korxona sof foydasining shakllanishi va uning taqsimlanishini o'z vaqtida

hisobga olish hamda nazorat qilish.

Bugungi kunda respublikamizda turli mulkchilik shaklidagi korxonalar

o'z faoliyatlarini amalga oshirib kelmoqda. Bularga davlat mulki shaklidagi,

aksiyadorlik jamiyati shaklidagi, ma'suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi,

qo'shma korxona shaklidagi va boshqa korxonalar kiradi.

Davlat korxonasining ustav kapitali - davlat tomonidan korxonaning

doimiy tasarrufiga tekinga berilgan moddiy resurslar va pul mablag'lari

summasidir. Ustav kapitali hisobiga asosiy va aylamna mablag'lar shakllanadi.

Korxonaga asosiy vosita mavjud ishlab chiqarish hajmiga va ishlab chiqarishga

xizmat ko'rsatish ob'ektlariga qarab, aylanma mablag'lar esa normativlar asosida

beriladi. Normativ yuqori tashkilot tomonidan belgilanadi, ammo ularni

taqsimlashni korxonaning o'zi mustaqil amalga oshiradi.

Amaldagi tartibga kо’ra korxona ustav kapitali miqdori uning ta’sis

hujjatlarida qayd etilgan miqdoriga muvofiq bo'lishi kerak. Davlat korxonalari

uchun yuqori turgan tashkilotning korxonani tashkil etish va uning balansiga

ustav kapitalini o'tkazish to'g'risidagi buyrug’i ta'sis hujjati hisoblanadi.

Ba'zi hollarda davlat korxonasining ustav kapitali hajmi o'zgarishi

mumkin. Ustav kapitali miqdorini faqatgina yuqori tashkilot o'zgartirishi

mumkin.

Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitali uning aksiyadorlari sotib oladigan

aksiyalarining nominal qiymatidan iborat bo'ladi. Bunda chiqariladigan jami

aksiyalaming nominal qiymati bir xil bo'lishi mumkin. “Akiyadоrlik jamiyatlari

va aksiyadоrlarning huquqlarini himоya qilish to’g’risida”gi O’zbekistоn

Respublikasi Qоnuniga muvоfiq оchiq turdagi aksiyadоrlik jamiyatlari (ОAJ)

ustav kapitalining eng kam miqdоri jamiyat ro’yхatdan o’tkazilgan paytda

qоnun hujjatlarida belgilab qo’yilgan to’rt yuz ming AQSh dllar miqdordan

kam bo’lmasligi, yopiq turdagi aksiyadоrlik jamiyatlari (YAJ) ustav kapitali esa

jamiyat ro’yхatdan o’tkazilgan paytda qоnun hujjatlarida belgilab qo’yilgan bir

yuz ellik ming AQSh dollar miqdordan kam bo’lmasligi kerak3

.

Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali miqdori ko'payishi yoki

kamayishi mumkin. “Aksiyadоrlik jamiyatlari va aksiyadоrlarning huquqlarini

himоya qilish to’g’risida”gi O’zbekistоn Respublikasi qоnunining 21-

mоddasiga muvоfiq “Jamiyatning ustav fоndi aksiyalar nоminal qiymatini

оshirish yoki qo’shimcha aksiyalarni jоylashtirish yo’li bilan ko’paytirilishi

mumkin”.

Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalini kamaytirish favqulodda hollarda yuz

beradi va uni ko'paytirishdagi singari tartibda amalga oshiriladi. Ustav kapitali

miqdorining kamayishi aksiyalar umumiy sonining qisqarishi bilan bog'liq

bo'ladi. Shu jumladan, jamiyatning o'zi haqini keyinchalik to'lash bilan

aksiyalami sotib olishi ham shu hisobga kiradi.

Amaldagi qonunlarga binoan aksiyadorlik jamiyati ustav kapitaliga hissa

tariqasida pul bilan baholanadigan va ta'sischilar tomonidan jamiyat aksiyalari

haqini to'lash uchun kiritiladigan moddiy boylik, mulkiy yoki o'zga huquqlami

to'lashlari mumkin. Jamiyat ta'sis etilayotganda uning aksiyalari pulini to'lash

shakllari jamiyatni tashkil etish to'g'risidagi shartnoma yoki jamiyat ustavida,

qo'shimcha akiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar pulini to’lash ularni

joylashtirish to’g’risidagi qarorda ko’rsatiladi.

Aksiyador ta’sis yig’ilishi belgilangan muddatlarda, ammo jamiyat

ro’yxatdan o’tgandan keyin bir yildan kechikmay aksiyalarning to’liq pulini

to’lashi kerak. Aksiyalarni sotib olish muddati o’tganidan keyin aksiyadorlar

jamiyati ularni o’z ixtiyoriga qarab sotishga haqli. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi IV–bob, 62–moddasiga

muvofiq, mas’uliyati cheklangan jamiyat deb bir yoki bir necha shaхs

tоmоnidan ta’sis etilgan, ustav fоndi (ustav kapitali) ta’sis hujjatlari bilan

belgilab qo’yilgan miqdоrlardagi ulushlarga bo’lingan jamiyat tan оlinadi.

Bunday jamiyat ustav kapitalidagi bo'lingan hissalar miqdori ta'sis hujjatlarida

belgilab qo'yiladi. Uning ishtirokchilari majburiyatlar bo’yicha faqat o'z mulki

doirasida javob beradi.

Ma'suliyati cheklangan jamiyatning ustav kapitali faqat muassislarning

hissalari hisobiga tashkil topadi va uning ko’payishi yoki kamayishi

hammaning roziligi bilan hissa qo’shuvchilarning ko'payishi yoki kamayishi

bilan yuz berishi mumkin.

Jamiyat ishtirokchisi o'z hissasini jamiyat ro’yxatga olingan sanadan

keyin bir yil davomida to’lashi lozim.

Amaldagi qonunchilikka binoan korxona,tashkilot va jamiyatlarda rezerv

kapitali tashkil etiladi. Uning miqdori jamiyat ustav kapitalining 20 foizidan

kam bo'lmasligi kerak. Rezerv kapitali har yili sof foydadan ajratmalar o'tkazish

yo'li bilan jamiyat ustavida belgilangan miqdorga yetguncha tashkil etiladi.

Rezerv kapitali korxona ko'rgan zararini qoplash, imtiyozli aksiyalar uchun

dividend to'lash, aksiyadorlar talabiga ko'ra aksiyalarni qayta sotib olish uchun

ishlatiladi. Shu bilan birgalikda rezerv kapitali hisobvaraqlari uzoq muddatli

aktivlarni qayta baholashda yuzaga keladigan inflyatsion rezervlarga muvofiq

foyda hisobidan tashkil qilinadigan rezerv hisobi uchun mo'ljallangan.

Amaldagi qonunchilikka binoan bepul olingan mol-mulk qiymati foyda

solig'i bazasini oshiradi. Bepul olingan mol-mulk ekspert yo'li bilan yoki

o'tkazma hujjatlar asosida aniqlangan adolatli qiymat bo'yicha hisobda aks

ettiriladi.

Qo’shilgаn kаpitаl - аksiyalаrni nоminаl qiymаtidаn yuqоri bo’lgаn

nаrхlаr bo’yicha birinchi bоr sоtilishidа vujudgа kеlgаn emissiya dаrоmаdi

vа Ustav kаpitаlini shаkllаntirishdаgi kurs fаrqlаrini hisоbgа оlish uchun

mo’ljаllаngаn. Sоtib оlingаn хususiy aksiyalаrni jаmiyat o’z bаlаnsidа ushlаb turishi

yoki ulаrni jаmg’аrmа bоzоridа qаytаdаn sоtishi mumkin. Aksiya egаlаri

qаrоri bilаn ustav kаpitаli sоtib оlingаn хususiy aksiyalаr summasigа

kаmаytirilishi, aksiyalаrning o’zi esа bеkоr qilinishi mumkin. Lеkin,

O’zbekiston Respublikasining "Aksiyadоrlik jаmiyatlаri vа aksiyadоrlаr huquqini

himоya qilish to’g’risidа"gi Qоnunigа muvоfiq bundаy aksiyalаr hisоbdа

bir yildаn оrtiq bo’lgаn muddаtdа ushlаb turilishi mumkin emаs.

Taqsimlanmagan foyda – foydaning jamg’arilayotganini ifodalaydi va

mulkdorlarning qaroriga binoan ustav kapitaliga qo’shilishi mumkin.

Xo’jalik yurituvchi sub’yektning barcha yillar bo’yicha faoliyati va

hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar summasi bir –

biridan farq qiladi.

Foydani taqsimlash to’g’risidagi qarorni xo’jalik yurituvchi

sub’yektning mulkdorlari (aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi, MCHJ

ishtirokshilarining yig’ilishi, xususiy korxona egasining qarori) qabul qiladi.

Taqsimlanmagan foyda quyidagilarga ishlatilishi mumkin:

 Ustav kapitalini ko’paytirishga;

 Rezerv kapitalini yaratish va to’ldirishga;

 Aksionerlarga dividend to’lashga;

 Zararlarni qoplashga;

 Mulkdorlarning qarori bo’yicha boshqa maqsadlarga.

Aksiyadorlar o'rtasida taqsimlanishi lozim bo'lgan majburiy to'lovlar va

barcha soliqlar to'langandan keyin korxonada qoladigan foydaning bir qismi

dividend hisoblanadi.

Odatda, dividendlar hisobot yili yakunlari bo'yicha hisoblanadi. Biroq

aksiyadorlik jamiyatlari har chorakda va yarim yilda bir marta, agar bu jamiyat

ustavida taqiqlanmagan bo'lsa, joylashtirilgan aksiyalar bo'yicha dividendlar

to'lash to'g'risida qaror qabul qilishga haqli. Yillik dividendlarni to'lash sanasi

aksiyadorlik jamiyati ustavida yoki aksiyadorlar yig'ilishi qarori bilan

belgilanadi.

Korxona faoliyati bu korxona samaradorligining turlaridan biri bo'lib, natijaning sarflangan moddiy va moliyaviy resurslarga nisbati aks etadi. Ushbu turdagi samaradorlik, birinchi navbatda, ularning tuzilishi bilan barcha turdagi resurslardan oqilona foydalanishga bog'liq. Bu munosabatlar asosan ishlab chiqarishning o'ziga xos xususiyatlari, texnik jihozlar, texnologik rivojlanish darajasi, mehnatni tashkil etish darajasi va intensiv ishlab chiqarishning keng omillariga nisbati bilan belgilanadi. Tuzilishning holatiga tashqi bozor omillari, manbalar bozori, ma'lum bir turdagi talab va taklif, resurs bahosi va boshqalar ta'sir qiladi. Korxona samaradorligining rejalashtirilgan yoki allaqachon olingan darajasini o'lchash jarayoni mezonni aniqlash va tegishli ko'rsatkichlar tizimini shakllantirish bilan bog'liq. korxonalar bir nechta guruhlarga bo'lingan: Umumiy samaradorlik; Mehnatni tashkil etish va undan foydalanish samaradorligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar; Ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish va taqsimlanish darajasini tavsiflovchi ko'rsatkichlar; Barcha moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar. Korxonaning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati samaradorligini oshirish bo'yicha harakatlar va choralar majmuasi korxona samaradorligini oshirish yo'llari deb ataladi. Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini oshirishning asosiy usullari - mehnat zichligi ko'rsatkichining pasayishi va o'sishi, shuningdek resurslar va xom ashyolardan oqilona va tejamli foydalanish, kapitalning intensivligi ko'rsatkichining pasayishi va kompaniyaning investitsion faolligini oshirish. Korxonaning samaradorligini oshirish yo'llari korxonada ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni, shu jumladan, muhandislik va texnologiyaning so'nggi yutuqlari asosida ishlab chiqarish vositalarini inqilobiy qayta jihozlashni o'z ichiga oladi. Texnologiyalardagi bunday tub o'zgarishlar, texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarning safarbar etilishi mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi. Korxona samaradorligini oshirish yo'llari tejash rejimidan foydalanishni ham o'z ichiga oladi. Yoqilg'i, xom ashyo, materiallar va energiyaga tobora ortib borayotgan talabni qondirish uchun resurslarni tejaydigan omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lishi kerak. Bundan tashqari, korxonaning samaradorligini oshirish usullari tashkilotning asosiy resurslari va mablag'larini yaxshiroq taqsimlash va ulardan foydalanish bo'yicha tadbirlarni o'z ichiga oladi. Korxonaning ishlab chiqarish potentsialidan maksimal darajada foydalanish, ishlab chiqarish ritmini, ishlab chiqarish uskunalarining maksimal yukini kuzatish juda muhimdir. Ushbu chora-tadbirlarning natijasi keraksiz investitsiyalar va investitsiyalarsiz tayyor mahsulotlarning jadal o'sishi bo'ladi. Tashkilot faoliyatining o'sishi uchun muhim o'rinni tashkiliy va iqtisodiy omillar egallaydi. Shuningdek, ijtimoiy infratuzilma va boshqaruvni rivojlantirish zarur. Boshqaruv usullari va shakllarini, rejalashtirish, rag'batlantirish, targ'ib qilish usullarini takomillashtirish kerak. Sotish uchun ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini oshirish bo'yicha chora-tadbirlar resurslarni sarfini kamaytirish va tashkilotning butun iqtisodiyotini intensivlashtirishda alohida o'rin tutadi. Mahsulot sifati darajasi jiddiy monitoringni talab qiladigan asosiy omil bo'lishi kerak. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo'llari - ko'rsatilgan sohalarda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlar majmui. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy usullari: mehnat zichligini kamaytirish va mehnat unumdorligini oshirish, mahsulotlarning moddiy iste'moli va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, mahsulotlarning kapital sarfini kamaytirish va korxonalarning investitsion faolligini oshirish. Har qanday tijorat korxonasi uchun korxonaning samaradorligini oshirish faqat bitta narsani anglatishi mumkin - foyda oshishi. Ammo bu erda samaradorlikni oshirishning ko'plab usullari mavjud. Ko'pincha ular xarajatlarni kamaytirishning turli usullaridan foydalanadilar: materiallarni eng past narxlarda sotib olishdan tortib, xodimlarning ish haqini kamaytirish va kamaytirishgacha. Ammo har qanday korxona xarajatlarni qisqartirish uchun emas, balki daromad olish uchun yaratiladi. Va bundan tashqari, ishchilarni qisqartirgan holda, biz bugungi kunda qolishimiz mumkin, ammo korxonaning kelajagiga xavf tug'diramiz. Shuning uchun, xarajatlarni boshqarish kerakligini anglab, zamonaviy bozor sharoitida korxona samaradorligini oshirishning bunday usuli juda sekin va xavfli deb o'ylayman.

Ikkinchi o'rinda modernizatsiya qilishning turli xil variantlari mavjud: zamonaviy dasturlarni joriy etishdan boshlab ishlab chiqarish uskunalarini yangisiga va samaralisiga almashtirishgacha. Har xil korporativ boshqaruv tizimlarini joriy etish, ya'ni. korxonaning biznes-jarayonlarining bir qismini avtomatlashtirish yoki xodimlar bilan aloqa darajasini oshirishga imkon beradigan dasturiy ta'minot. Bular qatoriga elektron hujjat aylanishiga oid dasturlar, CRM va ERP-tizimlari va boshqalar kiradi, shu jumladan korporativ veb-portallar. Avtomatlashtirishdan foydalanish uzoq vaqtdan beri o'zini korxona samaradorligini oshirishning eng yaxshi usuli sifatida shakllantirgan. Rivojlanayotgan korxona uchun uskunalarni almashtirish muammosiz amalga oshirilishi kerak, ammo bu eng qimmat usuldir, chunki modernizatsiya odatda katta sarmoyalarni talab qiladi va yangi uskunalarning to'lov muddati odatda bir necha yilni tashkil etadi. Shuning uchun, modernizatsiya orqali samarani oshirish mumkin, ammo agar siz cheklovni to'g'ri aniqlay olsangiz, ya'ni. Korxonangizdagi butilka. Boshqa mashhur usul bu so'nggi yillarda ishlab chiqilgan va yaxshi tashkil etilgan boshqaruv tizimlaridan foydalanish. O'zlarining noyob tizimini sinab ko'rish va xatolarni ishlab chiqish emas, balki boshqa korxonalar tomonidan yaratilgan tizimlarni qo'llash. Eng mashhurlari: Sifatni boshqarish tizimi (SMS). Yog'och ishlab chiqarish, tizimni cheklash nazariyasi (TOS), TPS va 6 sigma. Men nafaqat ushbu vazifaning murakkabligini, balki ushbu boshqaruv tizimlaridan foydalanishga asoslangan o'zgarishlarning samaradorligini ham ta'kidlashni istardim. Yuqori menejmentning ular tomonidan yaratilgan boshqaruv tizimini tanqidiy baholash qobiliyati va hatto uni o'zgartirishga qaror qilish, rahbarning yuqori professionalligi belgisidir. Ko'pincha boshqaruv tizimi korxonaning yangi egasi kelishi yoki top menejerlar jamoasining o'zgarishi bilan o'zgaradi. Korxona egalari eski menejerlar jamoasining kompaniya daromadlarini ko'paytirishini kutmay, jamoani o'zgartirishga majbur bo'lishadi. Kompaniya birin-ketin o'zgarishlarni amalga oshirganda, teskari holatlar mavjud, ammo bu korxona samaradorligini oshirishga yordam bermaydi, bu, qoida tariqasida, top-menejmentning o'zgarishiga olib keladi. Boshqa yo'l bor, u hatto eng ommabop, ammo men uni umuman tanlamadim, chunki u biron bir tarzda yoki boshqa yo'l bilan yuqorida aytilganlardan birini ishlatadi. Ushbu ibora eng yaxshi tarzda "biror narsa qilish kerak" iborasi bilan tasvirlangan. Odatda, direktor o'zining birinchi o'rinbosarlarini chaqirib, korxona samaradorligini oshirish mavzusida "aql bo'roni" tashkil qiladi. Ko'pincha, bu korxonaning tashkiliy tuzilmasini o'zgartirishga olib keladi. Bo'limlar va xizmatlarni birlashtirish va ajratish, ularning yangi rahbariga qayta tayinlash va shunga o'xshash boshqa tadbirlar. Ushbu o'zgartirishlarning asosiy maqsadi qarorlarni qabul qilish jarayonlarini tezlashtirish va biznes-jarayonlar uchun javobgarlikni taqsimlashdir. Hammasi yuqorida aytib o'tilganidek, xodimlarni qisqartirish yoki uskunalar va dasturiy ta'minotni yangilash bo'yicha takliflar bilan yakunlanadi. Ammo agar ushbu usullar allaqachon ishlatilgan bo'lsa yoki darhol samarasiz bo'lib tuyulsa, unda boshqaruv tizimlaridan birini qo'llash hayotiy chiziqqa aylanadi. Korxonaning samaradorligini oshirishda muhim omil - bu ilmiy-texnik taraqqiyot. Zamonaviy sharoitda inqilobiy, sifatli o'zgarishlar, tubdan yangi texnologiyalarga, keyingi avlodlar texnologiyasiga o'tish, fan va texnikaning so'nggi yutuqlariga asoslangan iqtisodiyotning barcha sohalarini tubdan qayta jihozlash zarur. Muhandislik va texnologiyadagi tub o'zgarishlar, nafaqat texnik, balki tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni jalb qilish mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Eng yangi texnika va texnologiyalarni joriy etishni ta'minlash, ishlab chiqarishda mehnatni ilmiy tashkil etishning ilg'or shakllaridan keng foydalanish, uning ratsionini yaxshilash, ishlab chiqarish madaniyatining o'sishiga erishish, tartib va \u200b\u200bintizomni mustahkamlash zarur. Korxonalarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va oshirishning muhim omillaridan biri tejash rejimi hisoblanadi. Resurslarni tejash yoqilg'i, energiya, xom ashyo va materiallarga bo'lgan o'sib borayotgan talabni qondirishning hal qiluvchi manbai bo'lishi kerak. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish asosiy vositalardan samarali foydalanishga bog'liq. Yaratilgan ishlab chiqarish potentsialidan yanada intensiv foydalanish, ishlab chiqarish ritmiga erishish, uskunaning yukini maksimal darajada oshirish, uning smenali ishini sezilarli darajada oshirish va shu asosda ishlab chiqarish maydonining har bir kvadrat metridan har bir asbob-uskunadan ishlab chiqarishni ko'paytirish kerak. Ishlab chiqarish quvvatlaridan intensiv foydalanishni tashkil etishning natijasi qo'shimcha kapital qo'yilmalarsiz mahsulotlarning o'sish sur'atlarining tezlashishi hisoblanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda tashkiliy va iqtisodiy omillar muhim o'rin tutadi. Ularning roli, ayniqsa iqtisodiy munosabatlarning murakkablashishi bilan ijtimoiy ishlab chiqarish ko'lamining o'sishi bilan ortib bormoqda. Ishlab chiqarish samaradorligi darajasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan sanoat ijtimoiy infratuzilmasi keyingi rivojlanish va takomillashtirishni talab qiladi. Bu boshqarish, rejalashtirish, butun iqtisodiy mexanizmni iqtisodiy rag'batlantirishning shakllari va usullarini takomillashtirish. Xuddi shu omillar guruhida iqtisodiy hisobga olish va moddiy rag'batlantirish, moddiy javobgarlik va boshqa o'zini o'zi qo'llab-quvvatlaydigan iqtisodiy rag'batlantirishning xilma-xilligi keng qo'llaniladi. Korxona iqtisodiyotini jadallashtirish, resurslarning o'ziga xos iste'molini kamaytirishda mahsulotlar sifatini yaxshilash alohida o'rin tutadi. Bu vazifa doimiy e'tibor va nazorat mavzusi bo'lishi kerak, har bir mehnat jamoasi faoliyatini baholashning asosiy omili

Xulosa

Biz yaxshi bilamizki korxona, tashkilot va firmalarni

moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlash manbai bo'lib quyidagilar hisoblanadi:

• O’z mablag'lar manbai;

• Qarz mablag’lari.

Sobiq ittifoq davrida esa bu mablag'lar manbaiga byudjetdan ajratmalar

ham kirgan. Lekin bozor iqtisodiyotiga o'tganimizdan keyin bu mablag'lar

manbai bekor qilingan. Chunki bu manbaning yo'q qilinishi Respublikamizdagi

boqimandalik tizimini tugatishni ta’minladi. Endilikda esa yuqorida sanab o'tgilganlar korxonalarni mablag'lar bilan

ta'minlash manbai bo'lib kelmoqda. Korxona, tashkilot yoki firma ochilish

davrida o'z mablag'larini belgilab olishi lozim.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona o'z moliyaviy ehtiyojlarini

o'zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni ta'minlash manbai bo’lib, uning

foydasi, qimmatbaho qog'ozlarini sotishdan kelgan tushum, aksionerlarning pay

va boshqa to'lovlari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa to'lovlari

hamda qonundan tashqari bo'lmagan holda kirim qilingan mablag'lar kiradi.

Bunday asosda kiritilgan mablag'lar korxona tashkilotlar uchun xususiy kapital

deb qaraladi. Xususiy kapital hisobi bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim

ahamiyatga ega bo'lib, u korxonaning o'z qudrat darajasini qay darajada

ekanligini bildiradi.

Hususiy kapital qiymatini ko'paytirishning eng asosiy omili bo'lib

korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi hisoblanadi. Faoliyat ko'rsatuvchi

tashkilotlar shu omil hisobiga o'z jamg'armalarini oshirishlari eng optimal

variant deb qaraladi. Sababi, bu omilning o'zgarishi faqatgina korxonaning

o'ziga bog'liq bo'lib, uning har tomonlama to'liq imkoniyatlarini ishga solib

faoliyatini boshlashini taqozo etadi. Bundan tashqari boshqa ko'rsatkichlaming

o'zgarishi ham ushbu omil bilan bevosita bog'liq bo’ladi. Mazkur vazifalarni hal

etishda korxona va tashkilotlar «Mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari

hamda moliyaviy natijalarni aniqlash tartibi to'g'risidagi Nizom»ni chuqur

bilishlari lozim.

Yuqоridаgi хulоsаlаrdаn kеlib chiqqаn hоldа quyidаgilаrni tаklif qilаmаn:

- Korxona va tashkilotlarda ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobini

xalqaro andozalar asosida olib borish;

- Korxonalarda moliyaviy hisobot xalqaro standartlarining kapital

konsepsiyasini qo’llash;

- Korxona va tashkilotlar o’zlarining sof foydasi o’sishini ta’minlash.

Korxona va tashkilotlarda “Hususiy kapital” to’g’risidagi 5-shakl

Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etishda dasturiy ta’minotlardan

foydalanish.