Mavzu Kirish. Tarixshunoslik fani va uning vazifasi. Reja

Tarixshunoslik fani predmeti, uning maqsad va vazifalari. 
Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng xalqimizning o‘z yurti tili madaniyati qadriyatlari 
tarixini bilishga o‘zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi 
Prezident I.A.Karimov asarlari tarixshunoslik fanining metodologik asosi bo‘lib xizmat qiladi. 
«Tarixiy xotarasiz kelajak yo‘q» asarida shunday yozadi: Modomiki, o‘z tarixini bilgan undan 
ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz 

---

xalqimizni millatimizni ana shunday tarix bilan qurolantirishimiz zarur. Tarix bilan 
qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur. Olimlarning ilmiy tadqiqot ishlari zamirida shu 
fikr ustivor bo‘lishini ta'kidlab o‘tgandi: 
«Umuman men fanni ilg‘or taraqqiyot progress degan so‘zlar bilan yonma-yon qabul 
qilaman. Fanning vazifasi kelajagimizning shakl-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning 
yo‘nalishlarini tabiiy qonuniyatlarini uning qanday bo‘lishini ko‘rsatib berishdan iborat, deb 
tushunaman… fan davlatga, xalqqa, jamiyat taraqqiyotiga hizmat qilishi lozimligini unitishga 
aslo haqqimiz yo‘q. 
Mustaqillik tufayli yurtimizda qadim-qadim zamonlarda kechgan davlatchilik taraqqiyoti, 
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma'naviy hayotni atroflicha tahlil va tadbiq etish imkoniyati 
vujudga keldi. 
Bugungi kunda o‘zbek xalqining keng ommaga yetkazishga arziydigan xaqqoniy tarixini 
yaratish tarixshunoslarimiz oldida turgan dolzab masaladir. Prezident I.Karimov ta'kidlaganidek: 
«Sovetlar davrida yozilgan tarixni men tarix sanamayman. O‘zgalar yozib bergan tarixni 
o‘qishga mutloqo qarshiman. Mustamlakachi o‘ziga qaram bo‘lgan xalq haqida qachon xolis, 
adolatli fikr aytgan? Ular bor kuch- g‘ayratlarini Turkistonning o‘tmishini kamsitishga bizni 
tariximizdan judo qilishga sarflaganlar». Bir so‘z bilan aytganda, davlatimiz, milatimizning 
xaqqoniy ilmiy tarixini yaratish jamoatchiligimiz uchun g‘oyat muhim va dolzarb masalaga 
aylanishi lozim. 
Oliy o‘quv yurtida o‘qitilayotgan Tarixshunoslik fani O‘zbekiston tarixiga doir hozirgi 
davr tarixshunosligi yutuqlarini ko‘zda tutib, uning vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy 
vositalarini, davrlarni aniqlashga, bu fan taraqqiyotining kelajagi haqida bahs yuritadi. 
Tarixiy asarlar mafkuradan holi, ob'ektiv, haqqoniy yozilishi kerak. Ammo har doim ham 
bunday bo‘lmagan. Tarixiy asrlarni tarixshunoslik nuqtai nazardan tadqiq etish, tarixni 
o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yurtimiz tarixiga oid juda ko‘p tadqiqot va asarlar 
mavjud bo‘lib, ularning o‘rganish yozilish uslubi, ilgari surilgan muammolari, xarakterli 
xususiyatlaridan xabardor bo‘lish foydadan holi emas. 
Tarixshunoslikni o‘rganish orqali yoshlarda tarixga muhabbat, tarixni bilish, o‘zlikni bilish 
ekanligini anglash, moddiy va ma'naviy madaniyatni ko‘z qorachig‘iday asrash hissi uyg‘onadi. 
Tarixshunoslik Vatan tarixini o‘rganishda, tarixiy muammolar ustida bahs yuritishga, 
ijodkorlikka ilhomlantiradi. Tarix-ajdodlar o‘giti, tajribasi, bir qilingan xatoni takrorlamaslik 
haqidagi saboq, kelajak so‘qmoqlarini yorituvchi chiroq vazifasini o‘taydi. 
Arablar O‘rta Osiyoga yangi diniy ta'limot-islom ta'limoti bilan birga yangi yozuvni ham 
olib keldilar. Arab yozuvi asta- sekin butun Eron va Turonga yoyilib, Abbosiylar 
hukmronligining ikkinchi asriga (ya'ni X asrga) kelib, murakkab o‘rta forsiy-pahlaviy yozuvini 
siqib chiqardi. Buning oqibatida shu bo‘ldiki, sharq xalqlarining boy yozma obidalari bizning 
kunlargacha juda kam saqlanib qoldi. Musulmonlarning muqaddas kitobi «Qur'oni Karim» arab 
yozuvida bitilgani, shuningdek arab alifbosi nisbatan ilg‘orligi, tovushlarga asoslangani, ya'ni xar 
bir fonema-tovushga alohida belgi-harf borligi ham katta ta'sir ko‘rsatdi. O‘rta Osiyo xalqlari 
orasida kimlar va qachon birinchi bo‘lib, arab yozuvini qo‘llay boshlaganligi biz uchun 
qorong‘u. Bizningcha, arablar qo‘l ostidagi o‘lkalarda asta- sekin tabiiy ravishda shu yozuv 
qo‘llana boshlagan bo‘lsa kerak. Samarqand yaqinidagi Mug‘ g‘oridan topilgan Divashtich 
tilxati shu yozuvda bitilgan. Ishonch bilan shuni taxmin qilish mumkinki, arab yozuvi dastlab 
ma'muriy-xo‘jalik ehtiyojlari uchun ishlatilgan bo‘lsa kerak. Chunki arab yozuvi sodda, qulay va 
tez yozishli edi. Ehtimol, keyinroq yirik xajmdagi forsiy va turkiy matnlarni, pandnoma 

---

dostonlarni va adabiy-tarixiy risolalarni xam shu yozuvda bitish qulay ko‘ringandir? Har holda 
dastlabki vaqtlarda qo‘lyozmalarning qaysi tilda bitilishi muhim bo‘lgandir. 
Tarixshunoslik - tarix fanining tarixini oʻrganuvchi fan. Tarixshunoslik tarixiy bilimlar 
taraqqiyotini, muayyan tarixiy bosqichda yaratilgan ilmiy mahsulotlarni yoki maʼlum bir 
muammoga bagʻishlangan tarixiy tadqiqotlarni o‘rganadi va taxlil qiladi. Tarixshunoslik nafaqat 
tarix, balki maxsus tarix fanlari (masalan sharqshunoslik, etnologiya, arxeologiya va boshqalar) 
tarixi bilan ham shug‘ullanadi. Tarixshunoslik tarix fanlari tizimida o‘ziga xos mustaqil o‘ringa 
ega. Uning o‘zining manbalari, tadqiqot usullari mavjud. Tarixshunoslikning ob’ekti tarixiy 
jarayonning o‘zi bo‘lmay, balki tarixiy tafakkur, uni o‘rganish, tarix haqidagi fan hisoblanadi. 
Masalan O‘rta Osiyo hududida ilk o‘rta asrlarda mavjud davlatlar, arablar istilosi, islom dinining 
yoyilishi, markazlashgan davlatlarning paydo bo‘lishi va hokazolarlarni o‘rganadi.
Tarixshunoslik ijtimoiy‒tarixiy tafakkur tarixi haqidagi fan bo‘lib, u yoki bu davrning 
g‘oyalarini o‘zida aks ettiradi. 
Tarixshunoslik tarix fanlaridan manbashunoslik bilan juda yaqin aloqada bo‘lib, har bir 
davr manbalarning ko‘pligi, ularga tanqidiy yondashuv va foydalanish, tarixiy tafakkurning, 
bilimning darajasi, saviyasini belgilaydi. 
Tarixshunoslikning rivojlanishida manbalar doirasining kengligi va o‘sha davrdagi tarixiy 
tadqiqot usuli asosiy omil hisoblanadi. Tarixiy tadqiqot usullarining takomillashishi (masalan: 
tanqidiy yondashuv, tarixiy taqqoslash va boshqalar), yangi (epigrafik, arxeologik, numizmatik) 
manbalarning paydo bo‘lishi tarix fanining saviyasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Tarixshunoslik 
tarixning manbashunoslik, arxeologiya, etnografiya, numizmatika va lingvistika fanlari bilan 
chambarchas bog‘liq.
Jahon tarixi tarixshunosligi insoniyat sivilizatsiyasi va tarixiy tafakkur darajasi harakteriga 
qarab bir necha bo‘limlarga bo‘linadi. Bular qadimgi, o‘rta asrlar (medievistika), yangi va eng 
yangi davr tarixi tarixshunosligidir. 
Tarixiy asarlar mafkuradan holi, ob’ektiv, haqqoniy yozilishi kerak. Ammo har doim ham 
bunday bo‘lmagan. Tarixiy asrlarni tarixshunoslik nuqtai nazardan tadqiq etish, tarixni 
o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yurtimiz tarixiga oid juda ko‘p tadqiqot va asarlar 
mavjud bo‘lib, ularning o‘rganish yozilish uslubi, ilgari surilgan muammolari, harakterli 
xususiyatlaridan xabardor bo‘lish foydadan holi emas. 
Tarixshunoslikni o‘rganish orqali yoshlarda tarixga muhabbat, tarixni bilish, o‘zlikni bilish 
ekanligini anglash, moddiy va ma’naviy madaniyatni ko‘z qorachig‘iday asrash hissi uyg‘onadi. 
Tarixshunoslik Vatan tarixini o‘rganishda, tarixiy muammolar ustida bahs yuritishga, 
ijodkorlikka ilhomlantiradi. Tarix-ajdodlar o‘giti, tajribasi, bir qilingan xatoni takrorlamaslik 
haqidagi saboq, kelajak so‘qmoqlarini yorituvchi chiroq vazifasini o‘taydi. 
O‘zbekiston tarixi tarixshunosligi ham shartli ravishda davrlar va tarixiy tafakkur hamda 
tadqiqot usullaridan kelib chiqib davrlarga bo‘lish mukin. Bular O‘zbekistonning qadimgi, o‘rta 
asrlar, Rossiya mustamlakachiligi, sovetlar davri va mustaqillik davri tarixshunosligidir. 
O‘rta Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligi deganimizda, O‘rta Osiyo xalqlarining eng 
qadimgi zamonlardan hozirgacha bo‘lgan tarixiga manba bo‘lib xizmat qiluvchi tarixiy tadqiqot, 
ya’ni tarixshunoslik asarlarini tushunamiz. 
Tarixshunoslikning asosiy