Mavzu: kasallik qo'ZG'atuvchi bir hujayralilar. Mundarija. Kirish

II BOB. Kasallik qo'zg'atuvchi bir hujayralilar vakillarining qo’zg’atadigan 
kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari. 
2.1 Plazmodi va boshqa gemosporidiyalarning xilma-xilligi: taksonomiya, 
filogenetika va genomika. 
Kasallikning muhim agentlari sifatida bezgak parazitlariga qarshi ko'plab 
tadqiqotlar olib borildi. Shunday bo'lsa-da, odamlarga yuqadigan turlar bezgak 
parazitlarining xilma-xilligining ozgina qismini tashkil etadi va kelajakda turli xil 
hayotiy tarixi va boshqa muhim belgilari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan parazit 
turlarining genomikasi bo'yicha loyihalari, bezgakni yaxshiroq tushunishda muhim 
qadam bo'lib xizmat qilishi mumkin. odamlar va umuman guruhning biologiyasi. 
Qiyosiy tadqiqotlarni amalga oshirishdan oldin, kuchli filogeniya yoki guruhning 
evolyutsion tarixini tushunish kerak. Bezgak parazitlarining kashf etilishi va tasnifi 
tarixi uzoq va ba'zan ayanchli bo'lib kelgan va yangi turlar hali ham kashf etilmoqda, 
ammo taksonomik printsiplarga rioya qilishimiz muhimdir. Molekulyar 
sistematikaning so'nggi yutuqlari ushbu organizmlarning xilma-xilligi va 
evolyutsiyasi haqidagi tushunchamizni shubha ostiga qo'ydi va ruhlantirdi, ammo 
yangi molekulyar markerlarni ishlab chiqish hali ham qiyin bo'lib qolmoqda va 
genom tartibini noyob to'siqlar kutmoqda. 
2. Apicomplexan Genomik landshaft - Plazmodiumning evolyutsion konteksti 
Apicomplexan genom odatiy eukaryotik genomdan juda farq qiladi, bu bizning 
darsliklarimiz va ushbu mavzudagi adabiyotlarning aksariyati. Bu kichik (8,5 - 63 
Mb), ixcham, deyarli o'tishi mumkin bo'lgan elementlardan mahrum, jinsdan 
tashqarida va ba'zi hollarda oilaviy darajadagi tasnifga ega bo'lgan muhim sintenaga 
ega emas. Yadro genomasi parazitar organizmlar uchun xarakterli gen 
yo'qotishlarini boshdan kechirdi. Ko'p sonli genlar yadro genomiga yangi nova 
yaratish (rekombinatsiya, to'plangan mutatsiya yoki genlarning ko'payishi va 
keyinchalik ajralib chiqish orqali), hujayra ichidagi genlarni organellar va alkal 
endosimbiont genomlari va bakteriyalardan lateral genlarni bakteriyalardan boshqa 
joyga o'tkazish orqali kirib bordi. Hozirgi vaqtda 8 avlod ichida 18 tur uchun yadro 

---

17 
genomlari ma'lumotlari mavjud; ya'ni Cryptosporidium, Eimeria, Sarcocystis, 
Neospora, Toksoplazma, Babesiya, Teileriya va Plazmodium. Tahlillar genlarning 
umumiy miqdorining 11-23% ni tashkil etadigan "yadro" genlarining juda oz foizini 
tashkil etadigan dinamik genlarni, shuningdek, nasl-nasabga va turlarga xos 
genlarning katta repertuarlariga ega ekanligini aniqladi. Xromosoma soni va 
genlarning xromosoma bo'ylab boshqa tashkil etilishi va o'zgarishi xilma-xildir. 
Bezgakning qo'zg'atuvchisi bo'lgan plazmodium odatda bir xil jinsdagi genomlar 
juda sintenikdir, ammo bu subtelomerik mintaqalarda nasl-nasabga va turlarga xos 
bo'lgan genlarning aksariyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Plazmodium va 
Apicomplexa bo'ylab qiyosiy tahlillarni o'tkazish uchun vositalar EuPathDB.org va 
boshqa saytlarda mavjud. 
3. Plazmodium genomikasi va bezgak parazitining genomlarini ajratish san'ati 
Bu holat klişe bo'lishi mumkin, ammo organizmning genom ketma-ketligini olish 
uning biologiyasini so'roq qilish uchun eng muhimlaridan biri hisoblanadi. Bezgak 
parazitining birinchi ikkita genom ketma-ketligi (Plazmodium falciparum va 
kemiruvchilar modeli Plazmodium yoelii yoelii) yarim yildan ko'proq vaqt 
davomida qizg'in ketma-ketlik, yig'ilish bo'shliqlarini yopish va ketma-ket 
izohlardan so'ng 2002 yilda e'lon qilindi. O'shandan beri, Plazmodiumning yana bir 
nechta turlarining yo'naltiruvchi genlari yaratilib, ularning global sog'liq uchun 
ahamiyati tufayli odamlarni yuqtiradigan bezgak parazitlariga urg'u berildi. So'nggi 
paytlarda genomlar ketma-ketligi ma'lumotlarini tez va arzon ishlab chiqarish uchun 
mavjud bo'lgan texnologiyalarda turli xil geografik joylardan P. falciparum 
genomlarining portlashi boshlandi va shu bilan birga barcha katta ma'lumotlar 
bazasini boshqarishning hisoblash muammolari paydo bo'ldi. saqlash va tahlil qilish. 
Biz ushbu bobni ushbu kitobda keltirilgan ko'plab tadqiqotlar uchun zamin yaratish 
uchun 
Sanger-ketma-ketlikdan 
tortib 
to 
hozirgi 
avlodga 
tartiblash 
platformalarigacha tartiblash texnologiyalari muhokamasi bilan boshlaymiz. 
Keyinchalik biz odatdagi Plazmodium yadro genomining xususiyatlarini 
(sutemizuvchilarni yuqtiradigan bezgak turlariga ishora qilganda), shuningdek 
parazitda topilgan yadrodan tashqari apikoplast va mitoxondrial genlarni qisqacha 

---

18 
eslatib o'tamiz. Va nihoyat, qiyosiy genomika - tom ma'noda genomlarni turlar 
ichida va ularning o'rtasida taqqoslash - bezgak paraziti biologiyasi va 
evolyutsiyasini tushuntirish uchun kuchli vosita sifatida qanday ishlatilganligini 
aytib o'tdik. 
4. Odamning bezgak parazitlarini plazmodium falciparum va plazmodium 
vivax genetik tadqiqotlarida genom xilma-xilligi va qo'llanilishi. 
Bezgak bezgagi parazitlarining genomlarini nashr etilishi Plazmodium falciparum 
va Plazmodium vivax parazit populyatsiyalarida genom o'zgaruvchanligini tizimli 
tekshirish usullarini ishlab chiqishga zamin yaratdi. Bezgakni o'rganish bo'yicha 
hamjamiyat uchun genomning keng polimorfizmini va genotipingni aniqlash uchun 
turli xil vositalar, shu jumladan DNK mikroorremi va yuqori o'tkazuvchanlik 
sekanslari mavjud. Populyatsiyalar ichida va ular orasidagi genetik xilma-xillikni 
aniqlash populyatsion genetik tahlilning asosini tashkil etadi, bu nafaqat 
parazitlarning evolyutsiyasi va moslashuvini aniqlashga yordam beradi, balki 
terapevtik aralashuvlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda muhim ahamiyatga 
ega. Bu erda biz P. Falciparum va P. vivaxlarda gen funktsiyasini o'rganish uchun 
genom o'zgaruvchanligi, populyatsion genetika va yuqori o'tkazuvchanlikdagi 
genetik vositalarni ishlab chiqishda olib borilgan so'nggi yutuqlarni sarhisob 
qilamiz. 
5. Plazmodium parazitlarining funktsional genomikasi 
So'nggi o'n yil ichida Plazmodium turlarining funktsional genomikasi bezgak 
parazitlarining tabiiy xostlarida ko'payishi va ko'payishini tavsiflovchi gen va 
oqsilni ifodalashga oid ko'plab yangi ma'lumotlarni ochib berdi. Genom va proteom-
texnologiyalari rivojlanishning barcha asosiy bosqichlari fiziologiyasi va yangi 
Plazmodium hayot tsiklining rivojlanishini boshqaruvchi ko'plab tartibga soluvchi 
mexanizmlar haqida yangi ma'lumotlar berdi. Rivojlanish bosqichlari orasidagi 
morfologik o'tish, gen transkriptsiyasining o'zgarishi bilan bog'liq bo'lib, ular bir 
nechta tartibga solish mexanizmlari, jumladan transkripsiya omillari va 
xromatinlarni qayta tiklash uskunalari, shuningdek, DNK / RNK global metabolik 
jarayonlari bilan tartibga solinadi. Protein darajasida, tarjima darajasi, oqsillarning 

---

19 
aylanishi va posttranslatsional o'zgarishlar hayot aylanishini tartibga soluvchi 
muhim omillar bo'lib chiqdi. Bundan tashqari, Plazmodium parazitlari 
transkripsiyaviy va post-transkripsiya bilan ba'zi tashqi stimullarga javob berishlari 
aniq. Hayotiy tsikl davomida gen / oqsil ifloslanishini keng tartibga solish va 
transkripsiya / translyatsion plastika, bezgak parazitlarining tabiiy xostlariga 
barqaror moslashishini va shu tariqa ularning dunyoning ko'plab populyatsiyalari 
orasida tarqalish qobiliyatini aks ettiradi. Plazmodium genomining ushbu dinamik 
xususiyatlarini yaxshiroq tushunish bezgakni nazorat qilish bo'yicha yangi 
strategiyalarni ishlab chiqish va ishlab chiqishda yordam beradi. 
6. Plazmodium eksperimental genetik xochlari 
Eksperimental genetik xochlar jinsiy ko'payish jarayoniga taqlid qiladi va shu bilan 
birga ularda tabiiy nasl berish paytida bir xil turdagi shaxslar o'rtasida sodir 
bo'ladigan genetik rekombinatsiyaga ham ega. Plazmodiumning kemiruvchi va 
odam turlari yordamida bajarilgan eksperimental xochlar fenotip va genotipni turli 
xil belgilar uchun bog'lash uchun ishlatilgan va aniq nomzod genlari ma'lum 
bo'lmagan fenotiplarni tushunishda ayniqsa foydalidir. Bundan tashqari, 
eksperimental xochlarning tahlili sodir bo'ladigan rekombinatsiya chastotasi va 
turlari to'g'risida tushuncha berdi. Ba'zi biologik xususiyatlar bitta genlarni meros 
qilib olish bilan izohlanadi, ammo miqdoriy belgilar lokusi (qtl) deb nomlanuvchi 
bir nechta loklar "murakkab belgi" ga hissa qo'shadi. Plazmodium falciparum 
eksperimental genetik xochlarini bog'lash tahlili xlorokin va kinin kabi bir qator 
antimalarial dorilarga, shuningdek parazitlarning turli xil hayvonlarning 
eritrotsitlarini ishg'ol qilish qobiliyatini boshqaruvchi parazitlarni, chivinlarni 
yuqtirish qobiliyatini aniqladi. , va intraerotsitik o'sish sur'atlari. Genetika xaritasi, 
shuningdek, genlar ekspressiyasini boshqarish bilan bog'liq bo'lgan genom 
mintaqalarini (qtl yoki eQTL ifodasi) aniqlashi mumkin. Bezgak parazit biologiyasi, 
yuqishi va dorilarga chidamliligi haqidagi tushunchamizda genetik xochlar va 
genetik xaritalar muhim rol o'ynashda davom etmoqda. 
7. Gen ekspressiyasini tartibga solish 

---

20 
Bezgak parazitlari bizning asosiy biologik mexanizmlar to'g'risidagi hozirgi 
bilimimizga asoslangan eukaryotlarning toj guruhidagi model organizmlardan ancha 
uzoq bo'lgan evolyutsion naslni anglatadi. Genlarning ifoda etilishini tartibga 
solishga kelsak, Plazmodiyadagi tadqiqotlar yuqori eukaryotik organizmlarda 
saqlanib qolgan ko'plab jihatlarni aniqladi; ammo, shuningdek, bir-biridan mutlaqo 
farqli bo'lgan bir nechta xususiyatlar mavjud va boshqalar juda kam tushunilgan. 
Ushbu bo'limda biz gen ekspressiyasini tartibga solishda, transkripsiyaning 
boshlanishidan mRNKni qayta ishlash orqali oqsil sinteziga qadar bo'lgan ko'p 
bosqichlar haqida nimani bilishini ko'rib chiqamiz. Genezni ifoda etishning o'ziga 
xos namunalari qanday boshqarilishini yaxshiroq bilish parazit biologiyasining 
antijenik o'zgaruvchanlik, jinsiy farqlanish va hujayralar tsiklining rivojlanishi kabi 
muhim xususiyatlarini yoritib beradi
 
Qoramol babeziyasi babeziidlar(Babesiidae) oilasiga kiradi. Shakli yakka
va juft noksimon, tuxumsimon, halqasimon va amyobasimon. Noksimon
shakllari asosan hayvonlarning eritrositlarida juft-juft bo’lib joylashib parazitlik 
qiladi. Kattaligi 1,5-2,4 mkm.Babeziyalarning asosiy xo’jayinlari yaylov kanalari va 
oraliq xo’jayinlari turli uy hayvonlari hisoblanadi. Babezioz qo’zg’atuvchilarini
Ixodes ricinus, Boophilus bovis, Rhipicephalus avlodi turlari va boshqa tur
yaylov kanalari tarqatadi. Bu kanalarning urg’ochilari kasallangan mollardan qon 
so’rganda, 
kasallik 
qo’zg’atuvchilarini 
o’zlariga 
yuqtiradi. 
Kasallik
qo’zg’atuvchilari voyaga yetgan kanalardan ularning keyingi avlodiga, ya‟ni
tuxumlariga ham o’tadi. Kanalar barcha rivojlanish davrlarida, ya‟ni lichinkalik,
nimfa va imago davrlarida ham kasallik qo’zg’atuvchilarini mollarga o’tkazishi
mumkin. Lekin asosiy kasallik qo’zg’atuvchilarini yuqtiradigani-voyaga yetgan
kanalar hisoblanadi. Kanalar bir yilda bir marta generasiya beradi. Qoramollar 
eritrositi babeziya bilan 7-15 % zararlanadi. Qoramollar babezioz bilan asosan 
bahor va yoz oylarida, ya‟ni may-iyul oylarida kasallanadi. Kasallangan
hayvonlarning harorati 40-42 0 C gacha ko’tariladi, ular holsizlanadi, birinchi 2
kunda suti 40-60 % ga kamayadi, keyinchalik esa 80 % gacha kamayadi. 
Qoramollarning siydigi qizg’ish va to’q qizil rangda bo’ladi. Hayvonlarning 

---

21 
ishtahasi pasayadi, kavsh qaytarmay qo’yadi, ichi ketadi, eritrositlari soni 1 mm 
kubda 2 mln gacha va gemoglobini 30 % gacha kamayadi. Natijada, qoramollar 
kasallangandan 4-8 kun o’tgandan keyin o’ladi. Ba‟zan esa kasallangan mollar 
to’satdan talog’i yorilib ketib, 3-4 kunda o’ladi. Babeziyalar eritrositlarda oddiy
ikkiga bo’linib yoki kurtaklanib ko’payadi. Babezioz bilan qoramollardan tashqari 
qo’y, ot, tuya, cho’chqa va itlar ham kasallanadi. Mayda shoxli mollarda, jumladan,
qo’ylarda - Babezia ovis turi parazitlik qiladi. Bu parazitning tarqatuvchisi 
Rhipicephalus avlodiga kiruvchi kanalar hisoblanadi. Teyleridalar (Theileriidae) 
oilasining vakillaridan – Theileria annulata dastlab qoramollarning limfa
hujayralarida, keyinchalik esa eritrositlarida parazitlik qiladi va teylerioz
kasalligini qo’zg’atadi. Teylerioz uy va yovvoyi kavsh qaytaruvchi 
hayvonlarning obligat transmissiv kasalligi hisoblanadi va chorvachilik
xo’jaliklariga katta zarar yetkazadi. Teylerioz ham eng xavfli, o’limga olib
keladigan kasalliklardan hisoblanadi. Kasallangan hayvonlarning 40-80 % o’ladi. 
Bu kasallik issiq iqlimli mamlakatlarda, shu jumladan, O’zbekistonda ham chorva
mollariga, birinchi navbatda, qoramollarga katta zarar yetkazadi. Teyleriya ko’pga 
bo’linib, ya‟ni shizogoniya usulida ko’payadi, natijada shizontlar-anor donachalari 
hosil bo’ladi. Eritrositlar ichida teylerioz qo’zg’atuvchisining shakli har xil,
ya‟ni tayoqchasimon, halqasimon, oval, yumaloq, noksimon, vergulsimon,
nuqtasimon (anor doniga o’xshash) bo’ladi. Har bir eritrosit ichida 1 tadan 7 
tagacha parazit bo’ladi .Teyleriyalar xo’jayin almashinish bilan rivojlanib, kanalar
organizmida ko’plab bo’linish (gametogoniya) yo’li bilan ko’payadi. Teyleriya
kanalardan issiq qonli hayvonlar organizmiga tushganda, dastlab limfa tizimida
shizogoniya yo’li bilan ko’payadi, anor donachalarini hosil qiladi, keyin esa 
eritrositlarga o’tib oladi. Kasallik qo’zg’atuvchisini asosan voyaga yetgan
yaylov kanalari tarqatadi. Tabiiy muhitda eng ko’p kasallangan hayvonlar asosan 
iyun, iyul va avgust oylariga to’g’ri keladi. Yosh mollarda teylerioz og’ir kechadi.
Qoramollar teylerioz bilan ko’proq molxonalarda kasallanadi. Kasallangan 
qoramollarda inkubatsiya davri 6-25 kunga, odatda, 9-12 kunga to’g’ri keladi. 
Kasallangan hayvonlarda daslab limfa yo’llari kattalashadi va harorat ko’tarila 

---

22 
boshlaydi, ishtahasi pasayadi, mahsuldorligi kamaya boshlaydi. Qon aralash ichi 
ketadi. Siydik ajralishi qiyinlashadi.MDH da, shu jumladan O’zbekistonda
teyleriyalarning 7 ta turi uchraydi. Eng xavflisi Theileria annulata hisoblanadi.
Bu parazit Markaziy Osiyo Respublikalarida ko’p uchraydi. Tarqatuvchisi
Hyalomma avlodiga mansub kanalar hisoblanadi. Kаsаllаngаn hаyvоnlаrni
ulаrdаn qоn surtmаsi tаyyorlаb, mikrоskоp оstidа ko’rish оrqаli аniqlаnаdi.
Pirоplаzmidаlаr (Piroplasmidae) oilasi. Kаsаllаngаn hаyvоnlаr
eritrоsitlаridа оvаlsimоn, аmyobаsimоn, hаlqаsimоn vа juft nоksimоn shаkldаgi
pirоplаzmаlаruchrаydi. Pаrаzitlаr eritrоsitlаrning mаrkаzidа jоylаshgаn. Nоksimоn 
shаkldаgilаri yirik bo’lib eritrоsitlаrni to’liq qоplаb оlgаn bo’lаdi. Pirоplаzmidalаr
oilasi vakillarining kаttаligi 2,2 mkm dаn 4,5 mkm gаchа, nоksimоnlаri esа 6 
mkm gаchа bоrаdi (11-rаsm). Pirоplаzmаlаr qоrаmоllаr оrgаnizmidа to’g’ridаn-
to’g’ri ikkigа bo’linib, 2 tа qiz hujаyrаlаrni hоsil qilаdi. Yaylоv kаnаlаri
kаsаllаngаn qоrаmоllаrni qоnini so’rgаndа, pаrаzit qоn оrqаli kаnаlаr ichаgigа
tushаdi vа shizоgоniya usulidа ko’pаyadi. Kеyinchаlik pаrаzitlаr kаnаlаrning
gеmоlimfаsigа vа gеmоlimfа оrqаli urg’оchi kаnаlаrning jinsiy оrgаnlаrigа
bоrаdi. Kаnаlаr ko’pаya bоshlаgаndа pаrаzit kаnаlаr tuхumi оrqаli kеlgusi

---

23 
аvlоdigа hаm o’tаdi. Kаnаlаr tuхumidаn bаhоrdа pirоplаzmа bilаn kаsаllаngаn 
lichinkаlаr chiqib qоrаmоllаrgа hujum qilаdi vа ulаrni kаsаllаntirаdi. O’zbеkistоndа
qоrаmоllаrgа pirоplаzmоzni аsоsаn bir хo’jаyinli kаnаlаrdаn-Boophilus
calcaratus vа Ripicephalus bursa yuqtirаdi. Qоrаmоllаr pirоplаzmоz bilаn аsоsаn
tаbiiy shаrоitdа kаnаlаr ko’p bo’lgаn yaylоvlаrdа zаrаrlаnаdi. 
Shuningdеk,pirоplаzmаlаrdаn-Piroplasma caballi оtlаrdа, Piroplasma ovis mаydа
shохli mоllаrdа pаrаzitlik qilаdi. Shunday qilib, babezid, teylerid va
pirоplаzmidlarning barcha vakillari eritrotsitlarda parazitlik qilib, qoramollar,
qo’y va echkilar, otlar, tuyalar, cho’chqalar va itlarga katta zarar yetkazadi.
Kasallangan hayvon qonini so’rgan kana parazitni o’ziga yuqtiradi. Kanalar 
organizmida jinsiy gametalar yetilib ular o’zaro qo’shiladi va zigota-ookineta hosil
bo’ladi. Ookineta kana tuxumdoniga va tuxumdonda rivojlanayotgan tuxumlarga
o’tib sporosistaga aylanadi. Sporotsista ichida esa sporozoitlar rivojlanadi.
Sporozoitlar kanalarning so’lak bezlarida ham to’planadi. Bunday kanalar
sog’lom hayvonlarga yopishib ularning qonini so’rganda sporozoitlar kana 
so’lagidan mahsuldor hayvonlar qoniga o’tadi. Bu kasalliklar chorvachilikka katta
iqtisodiy zarar yetkazadi. Kasallangan mollarning 40-50 % nobud bo’ladi. 
Piroplazmidalar keltirib chiqaradigan kasalliklarga qarshi kurashish uchun uning
tarqatuvchisi - yaylov kanalarini qirib, kasallangan mollarni davolash lozim.
Sporozoa - qat'iy harakatsiz parazit protozoyalari; plazmodiya va koksidiya va 
piroplazmalar va bezgak parazitlarini o'z ichiga oladi. 
Protozoa phylum, Protozoa - ba'zi tasniflarda superfiliya yoki subkokunkt deb 
hisoblanadi; flagellates o'z ichiga oladi; ciliates; sporozoylar; amoebas; 
foraminiferlar