Mavzu: kasallik qo'ZG'atuvchi bir hujayralilar. Mundarija. Kirish

 
Kurs ishining maqsadi :
Mеn o`z kurs ishimda kasallik qo'zg'atuvchi bir 
hujayralilar
 
haqida umumiy tushuncha bеrishni va bu kasallik haqida to’liq 
o`rganishni o`z oldimga maqasad qilib qo`yaman. 
 
Kurs ishining vazifasi:
kasallik qo'zg'atuvchi bir hujayralilar haqida 
bilimimni rivojlantirish.
Kurs ishi tuzilishi:
kirish, ikki bob, xulosa foydalanilgan adabiyotlar 
ro`yxatidan iborat bo`lib, jami 31 sahifani tashkil etadi.
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2017 yil,
2
Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlashyurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.Toshkent, 
“O‘zbekiston”, 2017 yil,

---

4 
I BOB. Bir hujayrali parazitlarning o’rganilishi 
1.1
 
Sporazoa tipining(yoki sinfining) umumiy tavsifi va tasnifi 
Parazitologiya (yunoncha ikkita so’zdan kelib chiqqan bo’lib, parasitos - 
tekinxo’r, parazit va logos - ta’limot, fan demakdir) -- kompleks biologiya fanining 
bir tarmog’i xisoblanib, parazitizm, hodisalari, ya’ni parazit bilan xo’jayin 
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, ularning tashqi muhit omillariga bog’liqligi, odam, 
hayvon va o’simliklarda uchrovchi parazitlar va ular qo’zg’atadigan kasalliklar 
hamda bu kasalliklarga qarshi kurash usullarini o’rganadigan fan. 
Parazitologiya 
parazitlar 
morfologiyasi, 
anatomiyasi, 
gistologiyasi, 
fiziologiyasi, embriologiyasi, ekologiyasi, geografiyasi, tasnifi, filogeniyasi hamda 
parazit va xo’jayin orasidagi munosabatlarni tekshiradi. 
Akademik K. I. Skryabin parazitlarning kelib chiqishi xususiyatiga ko’ra, ularni 
o’rganadigan fanni ikki guruxga bo’ladi. Birinchi gurux - fitoparazitologiya deyilib, 
u o’simliklar dunyosidan kelib chiqadigan bakteriya, virus va boshqa parazitlar 
hamda ular ta’sirida sodir bo’ladigan yuqumli kasalliklarni o’rgatadi. Ikkinchi gurux 
- zooparazitologiya deyilib, qo’zg’atuvchisi hayvonot dunyosidan kelib chiqadigan 
(protozoolar, gel’mintlar, zuluklar, bo’g’imoyoqlilar va boshqalar) va har xil 
parazitlar ta’siridan paydo bo’ladigan kasalliklar hamda ularga qarshi kurash 
choralarini o’rgatadi. 
Umuman, parazitlarni o’rganish ob’ektlariga ko’ra tibbiyot parazitologiyasi, 
veterinariya parazitologiyasi, agronomiya (o’simliklar) parazitologiyasi va umumiy 
parazitologiyaga bo’linadi. Parazitologiya ko’pgina biologik, tibbiyot va 
veterinariya soxasidagi maxsus fanlar bilan chambarchas bog’langan. Parazitlarning 
tavsifi, morfologiyasi, biologiyasi va tasnifini o’rganish bilan zoologiya fani 
shug’ullansa, ular qo’zg’atadigan kasalliklar patogenezi, klinikasi, diagnostikasi va 
davolashini o’rganish bilan esa patologik anatomiya, patalogik fiziologiya, 
immunologiya, 
virusologiya, 
mikrobiologiya, 
terapiya, 
farmakologiya, 
epizootologiya, 
xirurgiya, 
bioximiya, 
veterinariya-sanitariya 
ekspertizasi, 
zoogigiena va boshqa fanlar shug’ullanadi hamda ulardagi tadqiq etish usullaridan 
keng foydalaniladi. 

---

5 
Parazitlar xaqidagi ma’lumotlar qadim zamonlardan beri fanga ma’lum. 
Eramizdan ancha ilgari yassi chuvalchanglarning vakillari hamda askarida xaqida 
qo’lyozmalar saqlangan. Eramizdan oldingi 460-375 yillarda yashagan atoqli olim 
va shifokor Gippokrat birinchi bo’lib fanga "askaridoz" degan tushunchani kiritgan. 
U odamlarda uchraydigan askarida, ostrisa, yassi chuvalchanglarning ayrim turlari 
bilan birga hayvonlar parazitini (exinokokkni) ham aniqlagan. Gippokrat 
gel’mintlarni invazion kasalliklarning qo’zg’atuvchisi emas, balki o’z-o’zidan 
vujudga keladigan biror kasallikning oqibati deb noto’g’ri tushuncha bergan. 
Apistomplexa deb nomlanuvchi Protist qirolligining beshinchi fitomi Sporozoa 
yoki Sporozoylar deb tasniflangan majburiy hujayra ichidagi protozoan 
parazitlarining bir nechta turlarini to'playdi, chunki ular spora deb nomlanadigan 
reproduktiv hujayralarni hosil qiladi. Ko'pgina sporozoyalar parazit va patogen 
turlardir, masalan, Plazmodium (P. falciparum, P. malariae, P. vivax), toksoplazma 
gondii, Pnevmosistalar carinii, Coccidian, Babesia, Cryptosporidum (C. parvum, C. 
muris) va Gregarian. Sporozoaning ko'payish tsikli ham aseksual, ham jinsiy 
bosqichlarga ega. Aseksual faza shizogoniya deb ataladi (yunon tilidan, bo'linish 
orqali avlod degan ma'noni anglatadi), unda merozoitlar (qiz hujayralari) ko'p 
yadroviy yorilishlar natijasida hosil bo'ladi. Jinsiy faza sporogony (ya'ni sporlar 
avlodi) deb nomlanadi va undan keyin gametogoniya yoki gamonlar deb ataladigan 
jinsiy reproduktiv hujayralar ishlab chiqariladi. Har bir gamon gamontotsistni hosil 
qiladi, bu erda takroriy yadro bo'linishidan oldin ikkala gamonning bo'linishi ko'plab 
gametalarni keltirib chiqaradi. Gametalar juft-juft bo'lib eriydi va meioz (hujayra 
bo'linishi) dan o'tgan zigotalarni hosil qilib, yangi sporozoitlarni hosil qiladi. 
Sporozoitlar yangi xost hujayralarni ishg'ol qilganda, hayot aylanishi yana 
boshlanadi. Sporozoylarning hayot tsiklining umumiy tavsifi turli xil turlar va 
guruhlar orasida bir oz farq qiladi. 
Sporozoylarda lokomotiv uchun bayroqli kengaytmalar mavjud emas, aksariyat 
turlar faqat silliq harakatlanish xususiyatiga ega, jinsiy bosqichdagi harakatchanlik 
bosqichiga ega erkak gametalardan tashqari. Barcha Sporozoidalar apikal kompleks 
deb nomlanuvchi hujayrali tuzilishga ega bo'lib, Phylum, ya'ni Apicomplexa nomini 

---

6 
oldi. Sporozoa hujayrali tashkiloti apikal kompleksdan, mikroorganizmlardan, 
uzunlamasına mikrotubulyar sitoskelet va kortikal alveolalardan iborat. Apikal 
kompleks tarkibiga konoid (kichik ochiq konus) hosil qiluvchi sitoskelet va sekretor 
tuzilmalar, sitoskelet mikrotubulalarini mahkamlaydigan qutb qanotlari, ikkita 
apikal halqalar va mikronemalar va roptriyalar deb nomlanadigan sekretor 
vesikulalar kiradi. Apikal kompleks sporozoylarga xost hujayralarni bosib olishga 
imkon beradi. 
Plazmodium turlari odamlar va hayvonlarda bezgakning qo'zg'atuvchisi bo'lib, 
dunyo bo'ylab taxminan 300 million odamga ta'sir qiladi, ularning hisobiga har yili 
bir million yangi holatlar qayd etiladi. Ular chivinlarning tupurik bezlarida mavjud 
bo'lgan Plazmodium sporozoitlarni uy egasining qon oqimiga yuboradigan anopel 
chivinlari (yuqtirgan vektor) orqali yuqadilar. Qon oqimida bir marta Plazmodium 
sporozoitlari eritrotsitlarni (qizil qon tanachalarini) egallab oladi va jigarga 
gepatotsitlarni yuqtirish uchun ko'chib o'tadi, bu erda ularning aseksual reproduktiv 
davri boshlanadi. Merozoit bosqichi tugagach, ular yana qon aylanishiga kirishadi 
va shu erda ular shizogoniyadan o'tgan halqaga o'xshash trofozoitlarga aylanib, 
eritrotsitlarni ishg'ol etadigan yangi merozoitlarni hosil qiladi va shu bilan 
reproduktiv tsiklni takrorlaydi. Anofel urg'ochi chivinlar mezozoyitlarni 
mezbonning qoni bilan birga yutadi. Berilgan merozoitlar vektor chivinining 
ichaklarida zigotalar hosil qiladi, keyinchalik oosistalarga aylanadi, ulardan yangi 
sporozoitlar paydo bo'ladi va keyingi xostni zaharlashga tayyor bo'lgan 
anofellarning so'lak beziga ko'chib o'tadi. Bezgak yuqtirilgan qon quyish orqali ham 
yuqishi mumkin.
3
Babesiya uchun vektorlar isitma, periferik kapillyar qon ketishi va kamqonlikni 
keltirib chiqaradi. Kontaminatsiyalangan mushuklar mushuk najasida mavjud 
bo'lgan oosistalarni yutish orqali toksoplazma gondii odamlarga to'g'ridan-to'g'ri 
vektorlardir. Ammo, bu parazit qushlar va boshqa sutemizuvchilarda ham uchraydi 
va odamlarga xom yoki yomon pishirilgan ifloslangan go'shtni yuqtirish orqali 
yuqtirish mumkin.
3