Abuladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni
7
Homilador ayollar infektsiyalanganida homilador bo'lishlari mumkin yoki
platsenta orqali toksoplazmozni homilaga etkazishlari mumkin, bu esa bolaning ko'r
bo'lib qolishiga va / yoki aqliy rivojlanishiga olib keladi. Uy mushukining vaqti-
vaqti bilan najas tekshiruvi va etarlicha davolanish yuqtirishni oldini oladi,
shuningdek parhezda yarim pishirilgan go'shtni iste'mol qilishni oldini oladi.
4
Pneumocysts carinii trofozoitlarni o'z ichiga olgan kistalarni nafas olganda
interstitsial
plazma
hujayrali
pnevmoniyaga
olib
keladi.
Parvumning
kriptosporidiyasi, odatda, suv yoki uning oosistlari bilan ifloslangan oziq-ovqatlarni
ichishi orqali yuqadi, ichak infektsiyasini keltirib chiqaradi va immuniteti pasaygan
bemorlarda diareya surunkali bo'lib, isitma bilan birga keladi.
5
Coccidian turlari
ikkala umurtqali va umurtqasiz hayvonlarning epitelial to'qimalariga zarar etkazadi,
Gregariya turlari esa umurtqasizlar kabi tanadagi bo'shliqlarda joylashgan.
Shuningdek, gastroenteritni ko'ring; Bezgak va parazitar infektsiyalar fiziologiyasi;
Mikrob taksonomiyasi
6
Apicomplexa (Sporozoa) Parazitar prototsistlarning philium (shuningdek,
protozoaga qarang), ularning a'zolari bir qator hayvonlarning turli xil egalariga ega
bo'lishi mumkin. Ularning murakkab hayot aylanishi aseksual ko'payish (ko'p
parchalanish) va jinsiy ko'payish va bardoshli sporalarni ishlab chiqarishni o'z
ichiga oladi (rasmga qarang). Phylumga bezgak (Plazmodium) va toksoplazmoz
(Toksoplazma) keltirib chiqaradigan vositalar kiradi. Sporozoa (protozoa phylum)
Hayotiy tsikl spora hosil qilish yoki kist hosil qilish bosqichini o'z ichiga oladigan
protozoyaning subfilyumidir. Aseksual ko'payish ko'p parchalanish natijasida sodir
bo'ladi. Barcha a'zolar hayvonot olamida parazit, parazitizatsiya qiluvchi
xostlardir. Ba'zi turlari muhim kasalliklarga olib kelishi mumkin.
4
Abduraxmanov G.M., Lopatan I.K., Ismailov Sh.I. Osnovo’ zoologii i zoogeografii. Uchebnik dlya studentov vo’sshix
pedagogicheskix uchebno’x zavedeniy. M., Izdatelskiy tsentr «Akademiya» 2001.
5
Abuladze K.I. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni selskoxozyaystvenno’x jivotno’x. Uchebnik dlya studentov
VUZov po spetsialnosti "Veterinariya". M., 1990.
6
Akbaev M.Sh. i dr. Parazitologiya i invazionno’e bolezni jivotno’x. Uchebnik dlya studentov VUZov po spetsialnosti
«Veterinariya». M. KOLOS, 2000.
8
SPORALILAR (Sporozoa) — bir hujayralilar kenja dunyosiga mansub
gʻayvonlar tipi. Xivchinlilardan kelib chiqqan. Sporalilar turli hayvonlar va
odamning hujayra, toʻqima va organlarida parazitlik qilib, ogʻir kasalliklarni keltirib
chiqaradi. Parazit hayot kechirish taʼsirida tana tuzilishi birmuncha soddalashgan.
1-rasm
Harakatlanish organoidlari, qisqaruvchi va ovqat xazm qiluvchi vakuollari
rivojlanmagan. Hayot sikli spora xrsil qilish bilan tugallanadi; spora qobigʻi
parazitni noqulay muhit taʼsiridan himoya qiladi. Sporalilar hayot siklida jinssiz,
jinsiy va sporogoniya jarayonlari almashinib turadi. Jinssiz koʻpayish hujayraning
koʻp marta boʻlinishi (shizogoniya), jinsiy koʻpayish esa koʻpchilik sporalilarda ikki
xil tipdagi gametalar (anizogametalar)ning kopulsiyasidan iborat. Faqat fegarinalar
bir xil tipdagi gametalar (izogametalar) gʻosil qiladi. Zigotasi, odatda, qalin pust
bilan uralgan boʻlib, ootsista deyiladi. Ootsista ichida sporogoniya natijasida
sporozoitlar hosil boʻlishi bilan parazitning rivojlanish sikli tugallanadi. Sporalilar
tipiga 400 dan ortiq tur kiradi. Sporalilar tipi fegarinalar va koksidiyasimonlar
9
sinflariga ajratiladi. Ayrim Sporalilarning rivojlanishi bitta xujayinda oʻtadi
(koʻpchilik koksidiyalar) va ootsistlari yordamida tarqaladi. Boshqa Sporalilarning
rivojlanishi ikkita xoʻjayinda, yaʼni jinssiz koʻpayishi bir xoʻjayinda, gametogenez
va sporogoniya davrlari boshqa xoʻjayinda oʻtadi. Bunday Sporalilar hayvonlar va
odamga alimentar yoʻl bilan (zararlanmagan hayvon zararlangan hayvonni yeyishi)
yoki qon soʻruvchi hasharotlar orqali (bezgak parazitining chivin opkali yuqishi)
oʻtadi.
2-rasm
Qon sporalilar (Haemosporidia) kenja turkumi vakillari odam va issiq
qonli hayvonlarning qizil qon hujayralari - eritrotsitlarida parazitlik qiladi. Bu
kenja turkumga 100 ga yaqin tur kiradi. Qon sporalilar eymеriyasimоnlаr singari
hujayra ichida yashaydigan parazitlar bo'lsada, lekin ularning hayot sikli bir
necha xo’jayinda o’tadi. Masalan, bu kenja turkumning eng muhim vakili odamda
bezgak kasalligini keltirib chiqaradigan bezgak plazmodiysining rivojlanishi ikkita
xo’jayinda o’tadi. Jinssiz rivojlanishi hamda makro va mikrogametotsitlar odam
qizil qon tanachalarida yetishadi. Bezgak chivinida (Anopheles) esa jinsiy
rivojlanish ketadi. Eymеriyasimоnlаrdan farq qilib, bezgak plazmodiylarning
hayot sikli xo’jayinlar (chivin va odam) organizmida o’tadi, tashqi muhitga
chiqmaydi. Odamlar orasida bezgak kasalini tarqatuvchi sporalilar plazmodium
10
deyiladi. Bu kasallik eramizdan oldin ham ma'lum bo’lgan. U vaqtlarda bu
kasallikning kelib chiqish sababi va odamlarga yuqish yo’llari aniqlanmagan.
Lekin, shunga qaramasdan, bu kasallikning botqoqliklarga aloqasi borligini
bilishgan, shuning uchun ham "botqoq isitmasi" deb atalgan. Bezgak
plazmodiumlarini birinchi marta 1879-yilda rus olimi V.I. Afanasyev va 1880-yilda
fransuz olimi Alfons Laveren kashf etganlar. Bezgak kasalini chivinlar
yuqtirishini esa 1895-yilda ingliz olimi R. Ross va italiyalik olim J. Grassi
aniqlashgan. Odamlarda bezgakning asosan 4 ta turi parazitlik qiladi: Plasmodium
vivax - uch kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi, ya'ni isitma har 48 soatdan keyin
qaytarilib turadi. Plasmodium malariae - to’rt kunlik bezgak qo’zg’atuvchisi,
ya'ni isitma har 72 soatdan keyin qaytarilib turadi. Plasmodium falcipharum -
24-48 soat oralab xuruj qilib turadigan va ko’pincha juda og'ir o’tadigan tropik
bezgak qo’zg’atuvchisidir. Plasmodium ovale - uch kunlik bezgak
qo’zg’atuvchisi, ya'ni isitma har 48 soatdan keyin qaytarilib turadi. Bu bezgak
qo’zg’atuvchisi juda kamdan-kam Afrika va Osiyo mamlakatlarida uchraydi.
Mustaqil davlatlar hamdo’stligi mam-lakatlarida bu kasallikning qo’zg’atuvchisi
bir mart
1924-yilda Ufa shahrida uchragan. Uch kunlik bezgak plazmodiumi (Plasmodium
vivax) ning rivojlanishi quyidagicha ketadi.
Bu parazitning qo’zg’atuvchisi bilan zararlangan bezgak chivini odam qonini
so’rganida, chivin so’lagida bo’lgan sporozoitlar odam qoniga o’tadi, qon orqali esa
jigar va taloq to’qimalariga kelib, ko’paya boshlaydi, ya'ni yadrolari bir
nechtaga bo’linadi, so’ngra yadro soniga qarab, sitoplazma ham o’shanchaga
ajraladi va parazitning navbatdagi avlodi-merozoitlar paydo bo’ladi. Keyinchalik,
merozoitlar qizil qon tanachalariga kirib, gemoglobin plazmasi bilan oziqlanadi.
Parazitning eritrotsitlar gemoglobini hisobiga oziqlanib o’sadigan davriga
trofozoitlar deyiladi. Eritrotsitlarda rivojlanishning boshlanish davrida
trofozoitlar tanasining markazida vakuola bo’lganligi uchun uzuk shaklida
ko’rinadi. Keyinchalik vakuola yo’qoladi va parazit amyobasimon shakliga kiradi.
Trofozoitlardan bo’linib ko’payuvchi shizontlar hosil bo’ladi.
11
Do'stlaringiz bilan baham: |