Mavzu: Jaxon xo‘jaligi va uning evolyusiyasi. Jaxon bozori. Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari

1. 
   Jaxon xo‘jaligining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari.
   
2. 
   Xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari.
   
3. 
   Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning moxiyati, shakllari va obektiv asoslari.
   
4. 
   O‘zbekiston iqtisodiyotining jaxon xo‘jaligiga kirib borishi.
   
5. 
   Jaxon bozori. Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari.
   

1. 
   Karimov I. A. O‘zbekiston bozor munosabatlariga utishning o‘ziga xos yo‘li. T-1995 yil 8-§ 89-99 betlar.
   
2. 
   Karimov I. A. O‘zbekiston iqtisodiy isloxatlarni chukurlashtirish yo‘lida. T-1995 yil 1-s. 7-§ 102-119 betlar.
   
3. 
   Karimov I. A. Erishgan marralarimizni mustaxkamlab isloxatlar yo‘lidan izchil borish - asosiy vazifamiz. Gazeta «Xalq so‘zi» 10.02.2004 yil. «Xalq so‘zi» 19.02.2005 yil.
   
4. 
   Karimov I. A. Erishgan yutuklarni mustaxkamlab yangi marralar sari izchil xarakat qilishimiz lozim. 10-fevral 2006-yil Vazirlar Maxkamasi yigilishidagi ma'ruza. Gazeta «Xalq so‘zi» 11 –fevral 2006-yil.
   
5. 
   Sh. Shodmonov, R. Alimov, T. Juraev Iqtisodiyot nazariyasi T-2000 y. IV-bulim XXIV-XXV boblar.
   
6. 
   Iqtisodiyot nazariyasi T-2002 yil Umarov raxbarligida. XVIII-XIX boblar.
   

8. 
   Ulmasov A. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik T-2006 yil XVIII-bob.
   

Jaxon xo‘jaligining vujudga kelishi obektiv tarixiy jarayon bo‘lib, xar xil mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy aloqalarning chukurlashuvidan iboratdir. Bozor iqtisodiyotining kup yillik taraqqiyoti natijasida XIX asr va XX asr busagasida kapitalistik xo‘jalik ko‘rinishida bo‘lgan jaxon xo‘jaligi vujudga keldi.

Jaxon xo‘jaligi xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimi va ularning amalga oshib borish vositalarining bir butun yaxlitligidan iborat.

Fan-texnika taraqqiyoti natijasida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va mexnat taqsimotining chukurlashuvi natijasida milliy iqtisodiyotlar rivojlanib, ichki bozordan tashki bozorga utish zarurati paydo bo‘ldi.

Mexnat taqsimoti nafaqat bir mamlakat doirasida, u mamlakatlar o‘rtasida xam amalga osha boshladi. Natijada xalqaro mexnat taqsimoti vujudga keldi. Xalqaro mexnat taqsimoti jaxon xo‘jaligining tashkil topishi va rivojlanishining muxixit omiliga aylandi.

Jaxon xo‘jaligi ishlab chiqaruvchi kuchlarning asrlar davomidagi rivojlanishi, milliy.regional va umumjaxon mikyosida mexnat taqsimotining uzluksiz chukurlashib borishi, turli mamlakatlar ishlab chiqarishining yakkalangan xolatdan chiqishi va ularning asta-sekin davlatlararo xo‘jalik tizimiga kirib borishining natijasidir.

Xalqaro mexnat taqsimotining chukurlashib borishi mamlakatlar o‘rtasidagi fan-texnika, ishlab chiqarish, savdo-iqtisodiy aloqalarning obektiv asosi bo‘lib xisoblanadi va shu tufayli ishlab chiqarishning baynalminallashuvi umumjaxon jarayoniga aylanadi.

Demak, xalqaro mexnat taqsimoti butun jaxon xo‘jaligining tashkil topishi va rivojlanishining xal qiluvchi omilidir. Jaxon xo‘jaligi barcha milliy xo‘jaliklarni uz ichiga oladi.

Jaxon xo‘jaligi munosabat tarzida uz obekti va subekti ega.

Xalqaro mikyosda resurslarning taqsimlanishi va samarali ishlatilishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi, uning kooperatsiyasi, iqtisodiy integratsiya, savdo-sotik, ilmiy texnikaviy xamkorlik, koloklik va kashshoklikka chek kuyish, ekologiyaga zarar yetkazmaydigan iqtisodiy faoliyat yurgizish kabilar umumjaxon munosabatlarining obekti bo‘lsa, turli davlatlar, xalqaro va milliy firmalar, xalqaro tashkilotlar ularning subekti xisoblanadi.

I- bosqich. Jaxon xo‘jaligi taraqqiyoti dastlabki bosqichda mamlakatlar ikki toifaga bulingan:

1. 
   Kapitalistik monopol davlatlar.
   
2. 
   Mustamlaka, yarim mustamlaka va karam mamlakatlar.
   

Ular o‘rtasidagi keskin iqtisodiy, goyaviy, siyosiy musobakada sotsialistik jaxon xo‘jaligi maglubiyatga uchradi.

III-bosqich. Jaxon xo‘jaligining xozirgi bosqichida bozor iqtisodiyotiga utish davrini boshidan kechirayotgan mustakil davlatlar jaxon xo‘jaligiga kirish uchun iqtisodiy isloxatlar utkazish orqali kupgina mamlakatlarga xos bo‘lgan bozor iqtisodiy tizimini shakllantirmokdalar.

Jaxon xo‘jaligi ma'lum bir qonuniyatlar asosida rivojlanadi. Jaxon xo‘jaligi bozor qonuniyatlariga amal qiladi.

a)Jaxon xo‘jaligining uzi mexnat taqsimotining maxsulidir, lekin bu xo‘jalik mexnat taqsimotini yanada chukurlashtirib ishlab chiqarishdagi baynalminallikni kuchaytiradi. Bu esa ixtisoslashuv asosida xarajatlarni pasaytirish va maxsulotlar, xizmatlar sifatini oshirish imkonini beradi.

b)Jaxon xo‘jaligida iqtisodiy aloqalar rivojlanib boradi va ularning shakllari uzgarib boradi, ishtirokchilar doirasi yangi mamlakatlar xisobidan kengayadi. Keyingi yillarda bu doiraga Markaziy Osiyoning yosh davlatlari, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi xam kirib keldi.

v)Iqtisodiy aloqalarning chukurlashuvi xalqaro iqtisodiy integratsiyani yuzaga chiqaradi va integratsiya ularning eng oliy shakliga aylanadi. Mamlakatlararo, mintakalararo integratsion aloqalar pirovard natijada umumjaxon integratsiyasi bilan yakunlanadi.

g)Jaxon xkjaligining muxim qonuniyatlaridan biri, bu turli mamlakatlarning taraqqiyot darajasi jixatidan bir-biriga yaqinlashuvidir. Bu jarayon mamlakatlararo raqobat asosida bo‘ladi, kam rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyoti tarakkiy etgan mamlakatlarga aylanishi yuz beradi. (masalan: XIX asr oxirida Angliya sanoati rivojlangan mamlakat bo‘lsa, XX asrning 70-yillariga kelib AKSh, Yaponiya, Fransiya, Germaniya, Kanada va Italiya xam rivojlangan mamlakatlarni tashkil etdi.

80-yillarning o‘rtalariga kelib ularning safiga Osiyodagi yangi industrial davlatlar Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur, Malayziya va Tailand kelib kushildi.

Turli mamlakatlar iqtisodiy darajalarining yaqinlashuvi va tenglashuvi sivilizatsiyalashgan munosabatlar natijasi xisoblanadi.)

Ishlab chiqarishning baynalminallashuvi mamlakatlar iqtisodiyotini bir-birig‘a boglab kuyadi. Natijada teng xukukli va o‘zaro manfaatli aloqalar mamlakatlarning kam rivojlangan mamlakatlarga ta'sirini kuchaytirib, ularning rivojiga kumaklashadi.

d)Xozirgi davrda jaxon iqtisodiy rivojlanishining eng muxim xususiyatlaridan biri - turli mamlakatlar va xo‘jalik regionlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarning usib borishi xisoblanadi.

Malakatlarning savdo, ishlab chiqarish, valyuta-moliya soxalaridagi jaxon tamoyillariga bog‘liqlik obektiv reallik xisoblanadi. Xozirgi davrda xar qanday mamlakatni uning iqtisodi qanday rivojlangan bo‘lishidan kat'iy nazar, jaxon xo‘jaligi aloqalariga jalb kilmasdan uning tulakonli iqtisodiy rivojlanishini ta'minlash mumkin emas.

Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish mexanizmi bilan farqlanuvchi turli xil ijtimoiy iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruxlarga bulingan.

Jaxon xamjamiyati mamlakatlarni turkumlash xar xil mezonlar asosida amalga oshiriladi.

I. Jaxon xamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondoshib, xo‘jalik tizimlarining xususiyatiga mos ravishda davlatlarning uchta guruxini ajratib ko‘rsatish mumkin:

a) rivojlanagn;

b) bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan;

v) bozor iqtisodi mavjud bo‘lmagan mamlakatlar.

2. 
   Rivojlanganlik darajasi bo‘yicha xam uz navbatida uchta gurux farqlanadi: kam, o‘rtacha va yuqori rivojlangan mamlakatlar.
   

1. 
   Shimoliy-sharkiy Osiyo va Lotin Amerikasida yangi industrial mamlakatlar (YaIM).
   
2. 
   Yuqori daromadli neft eksport qiluvchi mamlakatlar (Saudiya
   Arabistoni, Kuvayt va boshqalar).
   
3. 
   Eng kam rivojlangan mamlakatlar (EKVM) (Ekvador), shu jumladan, eng kambag‘al mamlakatlar (Chad, Bangladesh, Efiopiya), xar xil mintakaviy ittifoklar va baynalminal guruxlarga ajratiladi.
   

1. 
   Sotsialistik mamlakatlar;
   
2. 
   Kapitalistik mamlakatlar:
   
3. 
   Uchinchi dunyo mamlakatlari.
   

Bu barcha turli-tumanlik bir butun, yaxlitlikka o‘zaro iqtisodiy bog‘liqlikning xar xil jixatlari orqali tortiladi.

Iqtisodiyotning baynalminallashuvi mukarrar xodisa bo‘lib, jaxon xo‘jaligida xilma-xil aloqalarni yuzaga keltiradi.
II. Xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari.

Xalqaro mexnat taqsimoti xalqaro iqtisodiy munosabatlar, ya'ni turli mamlakatlar o‘rtasidagi xo‘jalik aloqalarining negizini tashkil etadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar kuyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi:

• 
  tovar va xizmatlar bilan xalqaro savdo
  
• 
  kapital va chet el investitsiyalarining xarakati;
  
• 
  ishchi kuchining migratsiyasi;
  
• 
  ishlab chiqarishning davlatlararo kooperatsiyasi;
  
• 
  fan vatexnika soxasidagi ayirboshlash;
  
• 
  valyuta-kredit munosabatlari.
  

Xalqaro mexnat taqsimoti rivojlanishi va mamlakatlar ixtisoslashuvining kuchayishi natijasida jaxon bozori tarkib topadi.

Jaxon bozori - xalqaro mexnat taqsimoti orqali bir-birlariga boglangan turli mamlakatlar o‘rtasidagi barqaror oldi-sotdi munosabatlaridir.

Jaxon bozori tovarlar, xizmatlar, moliya, ilmiy kashfiyotlar, mexnat bozorlaridan iborat.

Xalqaro mexnat taqsimoti qanchalik chukurlashsa, jaxon bozori shunchalik kengayadi, u yerda sotiladigan tovarlar va xizmatlar kupayadi, bozor ishtirokchilarining soni ortadi. Jaxon bozorining o‘ziga xos infratuzilmasi mavjud. (Xalqaro tovar birjalari, fond birjalari, banklar auksionlar, moliya-sugo‘rta, savdo-sanoat kompaniyalari, ishga yollovchi firmalar...)

Jaxon bozorida mamlakatlar obektiv va subektiv sabablarga kura ma'lum tovar va xizmatlarga ixtisoslashgan bo‘ladi va ular bir-biriga tovar yetkazib beradi. (Ixtisoslashuvning obektiv sabablarini mamlakatlarning geografik joylanishi, iklimi, yer osti va yer usti boyliklari tashkil etadi. Subektiv sabablarini esa mamlakatdagi fan va texnikaning rivojlanganligi va malakali kadrlar tashkil etadi.)

Jaxon bozori milliy iqtisodiyot rivojiga kuchli ta'sir etadi. Xozirgi davrda bir mamlakat doirasida sanoat va qishloq xo‘jaligi maxsulotlarining barcha turlarini ishlab chiqarish mumkin emas. Natijada rivojlangan mamlakatlar AKSh, Yaponiya va boshqa mamlakatlar o‘ziga kerak bo‘lgan tovarlarni jaxon bozoridan xarid qilishga majbur. (Masalan: AKSh kofe, kakao, ipak, nikel, tabiiy kauchuk, olmos kabi maxsulotlar importiga muxtoj.)

Jaxon bozorida mamlakatlar iqtisodiy mavkeiga qarab tabaqalanadi.Ular ikki guruxga:

a) tayyor maxsulot yetkazib beruvchi va

b) xom ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlarga ajraladi.

Rivojlangan mamlakatlar ko‘proq tayyor maxsulotlarni (yetkazib) eksport qilishsa, rivojlanayotgan va kolok mamlakatlar ko‘proq xom ashyoni eksport qiladilar.

Turli mamlakatlarning jaxon bozorida tutgan o‘rni, birinchidan, ularning iqtisodiy kuvvatiga, ikkinchidan, ulardagi ishlab chiqarishning chukur ixtisoslashuviga, ya'ni nakadar eksportbob bo‘lishiga bog‘liq.

Jaxon bozori orqali pul kapitali, ishchi kuchi va texnologiya mamlakatlar o‘rtasida taqsimlanadi.

Jaxon bozori milliy bozordan farq kilgan xolda ishlab chiqarishning mamlakatlararo ixtisoslashuviga va shunga kura ularning bir-biriga tovar yetkazib berish zarurligiga asoslanadi.

Kapitalning xalqaro xarakati - bu kapitalning chet elda joylashtirilishi va faoliyat qilishi. U chet elga kuyidagi shakllarda chiqariladi:

a) xususiy yoki davlat kapitali shaklida. Kapitalning xalqaro tashkilotlar yo‘li bilan xarakati kupincha mustakil shakl sifatida ajraladi;

b) pul va tovar shaklida. Jumladan, kapital chiqarish mashina va uskunalar, patentlar, nau-xau, xamda tovar kreditlari shaklida bo‘lishi mumkin.

v) qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlar shaklida;

g) ssuda va tadbirkorlik kapitali shaklida. Ssuda shaklidagi kapital kuyilmalar bo‘yicha foiz, tadbirkorlik shaklidagi kapital esa foyda keltiradi.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ancha murakkab jixatlaridan biri ishchi kuchining xalqaro migratsiyasi bo‘lib, u uz ifodasini ishchi kuchi resurslarini ancha kulay sharoitda ish bilan ta'minlash maqsadida bir mamlakatdan boshqasiga kuchib utishda topadi.

Xalqaro migratsiya jarayonini iqtisodiy omillar bilan birga siyosiy, etnik, madaniy va boshqa xususiyatdagi omillar xam takozo qiladi.

Xalqaro migratsiya ikkita asosiy tarkibiy qismni uz ichiga oladi: emigratsiya va immigratsiya.

Emig‘ratsiya bir mamlakatdan boshqa mamlakatga doimiy yashash uchun chikib ketishni, immigratsiya - aynan olingan mamlakatga doimiy yashash uchun kirib kelishni bildiradi.

Masalan: 2004-yil Rossiyada kushni mamlakatlardan 7 mln. kishi kelib ishlagan. Migratsiya MDX mamlakatlarning o‘rtasida, ular bilan uzoq xorij mamlakatlari o‘rtasida yuz beradi. Bu jarayonda O‘zbekiston xam katnashadi. O‘zbekistondan chiqqan mexnat migratsiyalari ba'zi bir ma'lumotlarga kura 2002-yil 700 ming kishini tashkil etgan. 2004-yil Koreya Respublikasida O‘zbekistondan chiqqan yashirin migrantlar 5 ming nafar bo‘lgan (EKO №5 2004 yil 12-bet)

Ishchi kuchi migratsiyasi fakatgina yashash joyini uzgartirib, kuchib yurishni emas, shu bilan birga yashash joyini uzgartirmay biror mamlakatga borib ishlab kelish yo‘li bilan xam sodir bo‘lishi mumkin.

Jaxon xo‘jaligida mamlakatlar o‘rtasida ilm-ma'rifat-texnika xamkorligi katta axamiyatga ega. Bu xamkorlik ilmiy-texnikaviy axborotlar, mutaxasislar, fan soxasi xodimlari bilan ayirboshlashni, tadkikot va yangiliklarni litsenziya asosida berishni, ilmiy-tadkikot ishlari utkazishni, umumiy fan texnika va texnologiyani ishlab chiqarish bo‘yicha kushma tadbirkorlikni uz ichiga oladi. (Ilmiy texnikaviy xamkorlikning muxim shakllaridan biri injiniring xisoblanadi. Xalqaro injiniring bu davlat tomonidan boshqa davlatga sanoat va boshqa obektlarni lyixalashtirish va kurish jarayoniga kerakli xisob kitob loyixalarini berish, xamda injiniring-kurilish xizmati ko‘rsatishdan iborat bo‘ladi.)

Rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlarga davlat byudjeti va yirik kompaniyalar xisobidan xar xil pul fondlari tashkil etadilar, bu fondlardan turli yordamlar ko‘rsatadilar.

Masalan: O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga utish uchun yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Jaxon banki, yevropa ittifoki xisobidan kadrlarni bepul ukitish, xorijga ularni malakasini oshirishga yordam bermokda.

Xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllaridan biri bu iqtisodiy integratsiya aloqalaridir. Bu aloqalarning roli xozirgi davrda ortib bormokda.
III. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning moxiyati.

Jaxon xo‘jaligida iqtisodiy integratsiya - milliy bozorlar va mamlakatlar milliy xo‘jaliklari o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik, xamjixat rivojalanishini ta'minlash, turli mamlakatlar doirasida resurslarning erkin xarakat qilishi, yagona umumiy bozor tashkil qilish maqsadlarida birlashuvidir. (Xalqaro iqtisodiy integratsiya bu turli mamlakatlarning chukur, barqaror o‘zaro aloqalarinining rivojlanishi va milliy xo‘jaliklar o‘rtasidagi mexnat taqsimoti asosida ular xo‘jalik aloqalarining birlashib borishi jarayonidir.)

Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari kuyidagilar bo‘lib xisoblanadi:

1. 
   Erkin savdo zonalari. Bu iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy shakli bo‘lib, uning doirasida katnashuvchi mamlakatlar o‘rtasidagi savdo cheklashlari bekor qilinadi. Bu zonani tashkil etgan davlatlar o‘rtasidagi savdo-sotik erkin bo‘ladi, boj puli bekor qilinadi, eksport uchun kvota (me'yor) urnatilmaydi. Bunga misol yevropa erkin savdo birlashmasi (uyushmasi) va MDX mamlakatlari o‘rtasidagi o‘zaro bitim misol bula oladi.
   
2. 
   Boj ittifoki. Iqtisodiy integratsiyaning bu shakli erkin savdo zonalarining faoliyat qilishi bilan birga yagona tashki savdo ta'riflari urnatishni va uchinchi mamlakatga nisbatan yagona tashki savdo siyosati yuritishni takozo qiladi. (yevropa ittifoki boj idtifokiga misoldir).
   
3. 
   To‘lov ittifoki. Bu milliy valyutalarning o‘zaro erkin almashinuvi va xisob-kitobda yagona pul birligining amal qilishini ta'minlaydi. yevropa xamjamiyati, Janubiy-sharkiy Osiyo va MDX mamlakatlari uchun to‘lov ittifoki pirovard maqsaddir.
   
4. 
   Umumiy bozor. Bu iqtisodiy integratsiyaning murakkab shakli bo‘lib, uning katnashchilariga erkin o‘zaro savdo va yagona tashki savdo ta'rifi bilan birga kapital va ishchi kuchining erkin xarakati xamda o‘zaro kelishilgan iqtisodiy siyosat ta'minlanadi. Masalan: Umumiy bozor yoki yevropa iqtisodiy ittifoki. Uning doirasida barcha boj to‘lovlari import kvotalari (me'yorlar) bekor qilinadi, boshqa mamlakatlardan yevropa bozoriga tovarlar kirishi bir xil tartibga solinadi, pul mablaglari va ishchi kuchining chegaradan erkin utishi ta'minlanadi, xamda umumiy muammolarni xal etishda yagona siyosat utkaziladi.
   
5. 
   Iqtisodiy va valyuta ittifoki. Bu davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning eng oliy shakli xisoblanadi.
   

Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonining obektiv xususiyatdagi bir kator omillar takozo qiladi:

1. 
   Xo‘jalik aloqalarining baynalminallashuvi;
   
2. 
   Xalqaro mexnat taqsimotining chukurlashuvi;
   
3. 
   Umumjaxon fan-texnika revolyusiyasi;
   
4. 
   Milliy iqtisodiyot ochikligining kuchayishi.
   

Globalizatsiya — bu iqtisodiyotning umumbashariy tus olishi, xar bir mamlakat milliy xo‘jaligining jaxon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar ta'siriga berilishidir.

Globalizatsiya integratsiya jarayonida o‘zaro birlashmagan mamlakatlarda xam yuz beradi. Buning natijasida ish kuchi, kapital, investitsiya, yangi texnologiya va nixoyat yangicha iqtisodiy goyalarning dunyo bo‘yicha tezda tarkalishi, iqtisodiyot rivojlanib, farovonlikning oshishi, yer yuzida kambag‘allar sonining qisqarishi yuz beradi.

Globalizatsiya investitsiyalarni eng yuqori samara beradigan mamlakatlarga okib borishiga olib keladi. Natijada dunyodagi iqtisodiy usish tezlashadi, glbalizatsiya jaxon iqtisodiyoti uchun katta naf keltiradi (lekin kator muammolarni xam keltirib chiqaradi).

O‘zbekiston milliy mustakillik tufayli jaxon xo‘jaligi tizimiga kirib bormokda. Bunday sharoitda (vaziyatda)tashki iqtisodiy majmuani boshqarishning o‘ziga xos tizimini shakllantirish, tashki aloqalarni yo‘lga kuyish borasida qoida va tamoillarning ishlab chiqish, respublikaning jaxon iqtisodiy tizimiga kushilish yo‘llarini belgilash takozo etiladi.

Iqtisodiy isloxotlarning birinchi bosqichida jaxon iqtisodiyotiga kushilib borish, tashki iqtisodiy faoliyat tamoillari va strategiyasi ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Shuni ta'kidlash kerakki, tashki iqtisodiy siyosat tenglik va o‘zaro manfaatdorlik, biron-bir mamlakkat ta'sir doirasiga tushib kolmaslik, xalqaro iqtisodiy ittifoklar doirasida xamkorlikni chukurlashtirish, turli mamlakatlar bilan o‘zaro munosabatlarni mustakil va goyaviy karashlardan xoli urnatish tamoyiliga asoslanadi.

O‘zbekiston mustakil davlat sifatida ochik iqtisodiyotni vujudga keltirish va tashki iqtisodiy faoliyatlarni erkinlashtirish yuzasidan faol chora-tadbirlarni amalga oshirmokda. Shu sababli Respublikamiz mustakillikka erishgandan sung qisqa davr ichida 80 dan kup davlat bilan diplomatik munosabatlarni urnatdi, dunyoning 20 dan ortiq davlatida diplomatiya elchixonalarini ochdi. Kupgina xalqaro tashkilotlar - BMT iqtisodiy muassasalari, jaxon banki, xalqaro bank, xalqaro valyuta fondi, xalqaro moliya korporatsiyasi, iqtisodiy taraqqiyotga kumaklashuvchi tashkilot kabi boshqa xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a'zo bo‘lib kirdi.

Respublika a'zo bo‘lib kirgan dastlabki ittifok - Mustakil davlatlavr xamdustligi (1991-yil tuzilgan), xamda Markaziy Osiyo davlatlari bilan birgalikda Turkiya, Eron va Pokiston tomonidan tuzilgan (1994) iqtisodiy xamkorlik tashkilotidir.

O‘zbekiston jaxon xamjamiyatiga kushilish talablaridan kelib chikib, tashki iqtisodiy faoliyat bilan shugullanish zarur bo‘lgan barcha muassasalar (tashki iqtisodiy aloqa vazirligi, tashki iqtisodiy faoliyat Milliy banki, bojxonalar xizmati va boshqalar)amalda yangidan tashkil etildi.

Vazirlar Maxkamasidan tortib, boshqaruvning maxalliy darajasi va korxonalargacha bo‘lgan xo‘jalik subektlarida tegishli tashki iqtisodiy bulimlar tuzildi. Dunyoning bir qancha mamlakatlarida savdo uylari ochildi va savdo-sanoat palatalari barpo etildi.

Tashki savdo bilan birga iqtisodiy xamkorlikning boshqa shakllari xam sezilarli darajada rivojlandi. Respublika xududida ruyxatdan utgan xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalar soni 3445 tadan oshdi. Tashki iqtisodiy faoliyatda Markaziy Osiyo davlatlarining kup tomonlama aloqalari va xamkorligini rivojlantirishga birinchi darajali axamiyat berilmokda.

O‘zbekiston , Kozogiston va Kirgiziston o‘rtasidagi yagona iqtisodiy makon to‘g‘risida tuzilgan shartnoma samara bera boshladi. O‘zbekistonning jaxon xamjamiyatiga kirib borishi BMT ning respublikada amalga oshirayotgan iqtisodiy, ta'lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, fan soxalarida amalga oshirilayotgan loyixalarida xam namoyon bo‘ladi.

yevropa ittifokiga a'zo bo‘lgan mamlakatlar bilan iktisodiy va savdo soxasidagi xamkorlik, NATO ning «Tinchlik yo‘lidagi sheriklik» dasturida mamlakatimiz ishtiroki uning jaxon xo‘jaligiga kirib borishining navbatdagi yo‘nalishidir. Jumladan, yevropa ittifoki bilan respublikamiz o‘rtasida imzolangan sheriklik va xamkorlik to‘g‘risidagi bitim (1996-yil iyul) tashki iqtisodiy faoliyatning ustuvor yo‘nalishidir.

O‘zbekistonning xalqaro valyuta fondi va jaxon banki bilan xamkorligi tashki iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishga navbatdagi yo‘nalishidir. Bu yo‘nalishda XVF bilan tizimli qayta kurilishlarni mablag bilan ta'minlash, tizimli va makroiqtisodiy siyosat soxasidagi tadbirkorlarni qo‘llab-kuvvatlash dasturlari maqullandi.

Jaxon bank tashkilotlari- Xalqaro ta'mirlash va rivojlanish banki (XRRB), Xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) va investitsiyalarni kafolatlash xalqaro agentligi (IKXA) bilan xamkorlik. O‘zbekistonning tashki iqtisodiy strategiyasini amalga oshirishda muxim rol uynaydi, ya'ni yevropa ta'mirlash va taraqqiyot banki, Osiyo rivojlanish banki, Jaxon savdo tashkilotining roli xam kattadir.

Xulosa qilsak O‘zbekistonning jaxon xamjamiyatiga kushilishida dunyo mamlkatlari, xalqaro va mintakaviy tashkilotlar bilan xamkorlik xal qiluvchi o‘ringa ega bo‘lib, bu milliy iqtisodiyotning baynalminallashuvini kuchaytiradi, xamda iqtisodiy taraqqiyotni yuqori bosqichga kutarishning asosiy tashki omillari xisoblanadi.
V. Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari.

Jaxon xo‘jaligida valyuta munosabatlari xam o‘rin egallaydi. Chunki jaxon mikyosida yagona to‘lov vositasi bo‘lmasa, xo‘jalik aloqalarini yuritish mushkil ish bo‘lgan bular edi. Bu vazifani jaxon puli bajaradi. Pulni jaxon xo‘jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy aloqalarga (tashki savdo, ishchi kuchi va kapital migratsiyasi, daromadlar, karzlar va subektlar okimi, fan-teznika ayirboshlash, turizm va x.k.) xizmat qilishi bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar xalqaro valyuta-kredit munosabatlari deb ataladi.

Valyuta - bu mamlakatlar pul birligi (masalan: sum, dollar, funt sterling...). Xalqaro iqtisodiy aloqalarda milliy va chet el valyutasi farqlari xisobga olinadi. Xar bir milliy bozor uzining milliy valyuta tizimiga ega bo‘ladi.

Milliy valyuta tizimi - bu valyuta munosabatlarining milliy qonunchilik bilan belgilanadigan, maskur mamlakatda tashkil kilinish shaklini ifodalaydi.

Xalqaro valyuta tizimi — xalqaro valyuta munosabatlarining davlatlararo bitimlarda xukukiy jixatdan mustaxkamlangan shaklidir. U kuyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi:

• 
  milliy valyutalar;
  
• 
  oltin;
  
• 
  xalqaro valyuta birliklari: SDR, yevro.
  
• 
  valyuta numlarini belgilash va uni ushlab turish mexanizmi;
  
• 
  xalqaro to‘lovlarni baravarlashtirish tartibi;
  
• 
  valyutani qaytaruvchanligi;
  
• 
  xalqaro valyuta bozori va oltin bozoritartibi;
  
• 
  valyuta munosabatlarini tartibga soluchi davlatlararo muassasalar
  tizimi.
  

Davlatlararo xisob kitob yagona valyuta yuritilishi uchun aniq belgilangai valyuta kursi talab qilinadi.

Valyuta kursi ozdir-kupdir barqaror bo‘lishi zarur. Shu boisdan xalqaro aloqalarda so‘zib yuruvchi (tebranuvchi) valyuta kursi ma'kul topilgan. Bu ma'lum chegara doirasidagina uzgarib turadigan valyuta kursi bo‘lib, uni me'yoriy deb atash mumkin.

Barcha valyutalar kursi AKSh dollari orqali belgilanadi. U yagona to‘lov vositasi bo‘lganidan xamma valyutalarning kursi dollarda ifodalanadi. Ularning o‘zaro kursi xam dollar orqali aniqlanadi.

Jaxon valyuta tizimi uzining rivojida 3 ta bosqichdan o‘tdi.

Birinchi bosqich, 1879-1934 yillar davrini uz ichigaolib, bunda oltin andoza sifatidagi pul tizimi ustunlikka ega bo‘lgan.

Ikkinchi jaxon urushi oxiri (1944-yil) dan 1971-yilgacha oltin devizm (Breton-Vudsk tizimi deb nomlanuvchi) tizim ustunlikka ega bo‘lgan.

Bu ikki tizim kayd qilinadigan valyuta kurslariga asoslangan.

Xozirgi davrda amal kilinuvchi valyuta tizimi 1971 -yilda tashkil tolpgan bo‘lib, bu tizim tizim boshqariladigan so‘zib yuruvchi valyuta tizimi nomini oladi.Chunki davlat kupincha uz valyutalarining xalqaro qiymatini uzgartirish uchun valyuta bozorining faoliyat qilishiga aralashadi.

Xozirgi vaqtda valyutalar erkin korvertirlanadigan, qisman kenvertirlanadigan, konvertirlanmaydigan valyutalarga ajratiladi.

Erkin konvertirlanadigan valyuta - bu amaldagi kurs bo‘yicha xar qanday boshqa xorijiy valyutaga erkin va cheklanmagan miqdorda ayirboshlanadigan valyutadir. Bunga - AKSh dollari, Kanada dollari, yevropa xamjamiyati mamlakatlarida yevro, Shvetsiya, Shvetsariya, Yaponiya milliy valyutalari kiradi.

Qisman konvertirlanadigan valyuta - bu milliy valyuta bo‘lib, fakat ba'zi bir xorijiy valyutalarga ayirboshlanadi. Shunda xam xalqaro to‘lov (vosita) oborotining barcha turlari bo‘yicha emas.

Konvertirlanmaydigan valyuta - bu vaqtincha fakatgina ichki to‘lovga xizmat qiladi va xorijiy valyutaga ayirboshlanmaydi.

Xozirgi vaqtda xalqaro xisob-kitoblarda milliy valyutalar bilan bbir katorda xalqaro yoki mamlakatlararo pul birliklari (yevro) tobora keng kullanilmokda. Ular banknot shakliga ega emas.