O'zbek tili turkiy tillardan biri sanaladi. U tuzilish jihatdan O'rta Osiy va
Qozog'iston hududidagi tillar va boshqa tillar qurilishiga o'xshaydi. Bu narsa o'zbek
O'zbek adabiy tilining tarixiy taraqqiyot davriga nazar tashlasak olinma so'zlar
va so'z shakllari turli davrlarda turlicha ijtimoiy sabablar bilan kirib kelganligiga guvoh
bo'lamiz. O'zbek adabiy tilining lug'at tarkibidagi so'zlar tarixiy shakllanishi jihatidan
faqat turkiy tillarga xos bo'lgan, balki fors-tojik, arab, mug'ul, rus, uyg'ur tillari orqali
O'zbek tilining lug'at tarkibida maishy hayot, kasb-hunar, adabiyot-san'at,
hayvonot dunyosi, jonivorlar, o'simliklar, qishloq xo'jaligi, tabiat hodisalari va vaqt,
O'zbek adabiy tili lug'at tarkibida arab tilidan qarib o'zlashgan so'zlar mavjud.
Bu so'zlarning kirib kelishi arablarning istilochilik harakatlari bilan aloqadordir.
13
Arablar YII asrning II – yarmi va YIII asrda O'rta Osiyoni bosib olganlaridan
keyin yerli aholiga majburiy ravishda islom dinini qabul qildirganlar. Islom dini bilan
birga arab yozuvi ham keng tarqala boshlagan. Maktab, madrasa, maschit va idora
ishlari asosan arab yozuvi hamda arab tilida olib borilgan. Arab tilining kitobiy til va
davlat tili bo'lib qolish an'anasi ancha vaqtgacha davom etib kelgan ana shu jihatdan
yon bossak arabcha so'z shakllari va iboralar o'zbek adabiy tiliga kitobiy til va qisman
og'zaki so'zlashuv nutq orqali kirib o'zlashgan.
Arablar O'rta Osiyoga kelganlaridan keyin bu yerdagi mahaliy, turkiy, rum,
xorazmiy, suxt kabi yozuvlarni siqib chiqarilib, ularning o'rniga arab yozuvi ishlatilgan
edi. Bu arab tili va yozuvining ta'sir doirasini yanada kengaytirib yubordi. Arab tili
eroniy va turkiy tillarga katta ta'sir ko'rsatdi. Madaniy saviyasi jihatidan arablardan
ancha yuqori bo'lgan o'zbek va tojik xalqining o'sha davrdagi avlodi o'z adabiyoti va
madaniyatlarini arab tili shaklida yaratishga majbur bo'lganlar. Arab tilida ilmiy
atamalar puxta ishlanganligi uning lug'at boyligi va uslubiy imkoniyatlari rang-
barangligi, qulayligi, xususan jahon miqyosidagi adabiy tillardan biri bo'lgani uchun
mahalliy olimlar o'z asarlarini ana shu tilda yozganlar.
O'zbek tilida boshqa turkiy tillarga xos xususiyatlar bilan birga turkiy bo'lmagan
tillarda so'zlashuvchi etnik unsurlarning ta'siri ham bor.Bu hol o'zbek tili materiallari
asosida turkiy tillarga oid bir qator muammolarni hal qilishda qiyosiy –tarixiy usulni
joriy qilishga keng imkon beradi.
O'zbek tili tarixiy qiyosiy-tarixiy usul asosida o'rganish natijasida qo'shni
qardosh turkiy tillarda xos bo'lgan ayrim leksik grammatik va fonitek jihatdan
umumiliklarni topish qiyin emas. Tarixiy lingvistik ma'lumotlarni,yaniy faqat tildagi
ba'zi umumiyliklarigacha nazarga olganimizdagina o'zbeklarning bir qismi bilan
uyg'urlar orasida, o'zbeklar bilan qozoq, qirg'iz,qoraqalpoqlar orasida o'zbeklar bilan
turkmanlar orasida genetik yaqinliklar bo'lgan degan xulosaga kelish mumkin. Shu
xalqlar tillari orasida umumiy bo'lgan hodisalarning paydo bo'lishiga olib kelgan eng
muhim sabablardan biri xalqlar tarkibidagi ayrim qabila va urug'lar orasida qardoshlik
munosabatlarining mavjudligidir.
Tillarni chog'ishtirib o'rganish tilning leksik va grammatik xususiyatlarini
yoritish uchun, uning taraqqiyot manbalarini aniqlash uchun keng imkoniyat tug'diradi.
Turkiy tillarning qiyosiy va qiyosiy tarixi usul asosida o'rganishda ham muhim
an'anaga egamiz.
Nihoyat o'zbek tili Respublikamizning Davlat tili deb qonunlashtirildi, bu esa
xalqimiz tarixiy-madaniy hayotida katta voqea bo'ldi.
Davlat tili haqidagi qonunda: «O'zbekistonda o'zbek xalqining ilm-fan tilini
takomillashtirish uchun o'zbek tilida ilmiy texnik hamda ijtimoiy-siyosiy atamalarni
yaratish va rivojlantirish ta'minlanadi» deyilgan.
Keyingi paytlarda jumhuriyatimizda chiqadigan gazeta va jurnallarda, radio va
oynai jahonda so'z atama va iboralarning qo'llashda har – xillik bosh-yushdoqlik paydo
bo'lmoqda. Shu bilan birga so'z ishlatilishga bag'ishlangan maqolalarda ham bir-biriga
zid fikrlar aytilmoqda.
Quvonarlisi shuki, ko'pchilik mualliflar tilimizning tabiatini hisobga olgan
holda ish tutmoqdalar.
Turkiy tillar bilan mug'ul tilini chiqib kelishi nuqtai nazardan olib ko'rsak ular
bir katta tillar oilasiga taalluqligi, qarindosh tillar ekani aniq. Eng qadimgi davrlarda
hozirgi turkiy, mug'ul, tung'uz-manjur tillari oltoy tili oilasi tarkibiga kirgan. Ular ko'p
sonli urug' qabilalar ittifoqidan iborat bo'lib, bir-birlariga yaqin laxchalarda so'zlashgan.
Oltoy oilasiga kirgan tillar guruhlari u vaqtda hali tom ma'noda shakllangan. O'z tabiati
tuzilishiga ega bo'lib, ajralgan emas.
