Mavzu: Ishlab chiqarish masshtabi va firmaning uzoq muddatli oraliqdagi samarali razmeri

Mavzu:Ishlab chiqarish masshtabi va firmaning uzoq muddatli oraliqdagi samarali razmeri

Reja:

Kirish.
Asosiy qism:

1. 
   Ishlab chiqarish nima va uning masshtabi haqida
   
2. 
   Firma va ishlab chiqarishning samaradorligi
   
3. 
   Korxonaning rentabilligi
   

Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.


Kirish

XXI asr zamonaviy texnologiya va axborot-kommunikasiyalar asri sanaladi. 
Ayniqsa, o'n besh-yigirma yil ichida texnologiya shiddat bilan rivojlandi. 
Hayotimizdan zamonaviy axborot-kommunikasiya vositalari muqim o'rin 
egalladi. Kompyuter texnologiyalari imkoniyati bir necha bor ortdi. Uyali aloqa 
vositalari, optik toalli moslamalar, global internet texnologiyalari imkoniyatlari 
sanog'iga etish qiyin. Ahamiyatlisi, rivojlangan texnologiyalar jamiyat 
hayotining barcha jabhasini qamrab oldi. Bundan, albatta, shahar yo'lovchi 
tashish transporti tizimi ham mustasno emas. 
Bugungi kunda uzoq muddatli istiqbolga mo‘ljallangan iqtisodiy siyosatning 
bosh maqsadi mavjud xom ashyo zaxiralarini qayta ishlashning davomli 
zanjirini shakllantirishda afzalliklarga ega bo‘lgan sanoat tarmoqlarini 
rivojlantirish, qo‘shimcha qiymatli mahsulotni ko‘paytirishga xizmat qiladigan 
yuqori texnologiyali qayta ishlovchi tarmoqlarni jadal taraqqiy ettirish uchun 
tejamkor hamda innovatsion omillarni kuchaytirish hisobiga raqobatdosh, 
barqaror, tuzilmaviy jihatdan mutanosib iqtisodiyotni yaratishdan iboratdir.
Ana shu yo‘nalishda keyingi yillarda mamlakatimiz sanoatida elektrotexnika 
jihozlari, polietilen, polipropilen, mashinasozlik va boshqa sohalar uchun 
ehtiyot qismlar hamda butlovchi buyumlar, maishiy elektrotexnika jihozlari – 
kir yuvish mashinalari, gaz plitalari, konditsionerlar, changyutkichlar, yana bir 
qator yuqori texnologiyali mahsulot turlarini tayyorlash o‘zlashtirildi. Natijada 
bugungi kunga kelib, mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan sanoat 
mahsulotining 60 foizdan ziyodi mustaqillik yillarida butunlay yangidan tashkil 
qilingan tarmoqlar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. 
 
Shu bilan birga, O‘zbekistonda iqtisodiyotni yanada isloh etish, tarkibiy 
o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish hamda diversifikatsiyalash bo‘yicha 2020 
yilgacha mo‘ljallangan kompleks strategik dastur qabul qilingan. U bir-biri 
bilan uzviy bog‘liq sakkizta kompleks dasturni birlashtirgan: xususiy mulkni 
ishonchli muhofaza etish, iqtisodiyotda uning ulushi va ahamiyatini oshirish, 
zamonaviy korporativ boshqaruv usullarini joriy qilish, ishlab chiqarishni 
modernizatsiyalash hamda diversifikatsiyalash, tayyor mahsulotlar ishlab 
chiqarishni mahalliylashtirish, muhandislik-kommunikatsiya va yo‘l-transport 
infratuzilmasini rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari hamda ijtimoiy sohada 
energiya iste'moli hajmini kamaytirish va energiya tejaydigan texnologiyalarni 
joriy etishni ta'minlash. 
Shubhasiz, bunday faol sanoat hamda investitsiyaviy siyosat mamlakatimizning 
investitsiyaviy jozibadorligini oshirish va ishbilarmonlik muhitini 
takomillashtirish bo‘yicha doimiy ish olib borish orqali amalga oshiriladi. 
Hozirgi kun va davlatimizning tadbirkorlar oldiga qo'yadigan talabi —fan va 
texnika yutuqlaridan foydalanish asosida kam ope- ratsiyali, kamxarajat va 
chiqitsiz texnologiya jarayonlaridan keng foydalanish, tabiiy, sun’iy 
xomashyolardan kompleks foydalanish asosida sifatli va raqobatbardosh 
mahsulotlar ishlab chiqarish, ishlab chiqariIgan mahsulotlar bozorda o‘z 
xaridorini topa bili- shidadir. Hozirgi zamon fan va texnikasi xomashyoni qayta 
ishlash uchun juda ko'p usul va vositalardan foydalanish imkonini beradi. Lekin 
vazifa mavjud imkoniyatlardan foydalanilgan holda eng unumli va samarali 
ishlab chiqarish jarayonlarini tanlay bilishdan iborat. Bu vazifani texnika va 
iqtisodiyotni bir-biri bilan bog'lab olib borilgandagina amalga oshirish mumkin. 
Texnologik jarayonlar o‘zgaruvchan bo‘lib, texnika taraqqiy etgan sari 
to‘xtovsiz ravishda ratsionallashtirilib boriladi. Texnika taraqqiyoti texnologiya, 
mehnat vositalari va qurollarining har tomonlama takomillashuvidan hamda 
ishlab chiqarishni ilg‘or tajribaga asoslangan holda zamonaviy fan va texnika 
yutuqlarini qoilash orqali tashkil etishdan iborat. Texnika taraqqiyotining asosiy 
vazifasi ijtimoiy mehnatni har tomonlama tejash va ish- lab chiqarishning 
yuqori sur’atlar bilan o‘sishini ta’minlashdan iborat. 
Yangi texnika va texnologiya o‘zining yaratilish davrida uch asosiy bosqichdan 
o‘tadi. Bular ilmiy tadqiqot, loyiha-texnika jihatdan ishlab chiqish, ishlab 
chiqarishda o‘zlashtirish. «Fan- texnika — ishlab chiqarish» bosqichlari o‘zaro 
chambarchas bog‘langan. Fan-texnika taraqqiyotini o‘zlashtirish muddati va 
tezlashtirish sur’atlari mazkur zanjir halqalarini boshqarish va 
ularning o‘zaro ta’siri qanday tashkil etilganligiga bog‘liqdir. Korxonada fan-
texnika taraqqiyoti ikki asosiy yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi. Birinchisi 
—bu mahsulotning yangi turlarini ishlab chiqarish, o'zlashtirish va ishlab 
chiqarilayotgan buyumlarning texnik-iqtisodiy xarakteristikalarini yaxshilash- 
dir. Ikkinchisi — ilg‘or texnologik jarayonlarni joriy etish, ish- lab chiqarishni 
mexanizatsiyalashtirish, intensivlashtirish, avto- matlashtirish, kimyolashtirish, 
gazlashtirish, davriy jarayonlarni 
Agar texnika va texnologiya, raqobat, muhandislik nuqtayi nazaridan 
qaraladigan bo'lsa, texnologik jarayonlarni amalga oshi- rish, mashina va 
jihozlarni yaxshilash imkoniyatlari faqat tabiiy fan far qonuniyatlariga 
asoslanadi.

Ishlab chiqarish nima va uning masshtabi haqida

Ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlab chiqarish omillarini isteʼmol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat vositalari boʻli-shini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish vositalari Ishlab chiqarish va is-teʼmol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to-padi. Bu boʻlimlarning har biri koʻplab xoʻjalik tarmoqlaridan iborat boʻlib, ularda turli Ishlab chiqarish vositalari va isteʼ-mol buyumlari yaratiladi. Birinchi boʻlimning ikkinchi boʻlimga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab chiqarishdan iborat boʻlmay, balki taqsimot, ayirboshlash va isteʼmolnya oʻz ichiga oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining oʻzgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi jamiyat hamma aʼzolarining farovonligini muntazam oshira borish va har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi.
Ishlab chiqarish omillari samaradorligi Daromad va foyda mehnat, kapital va yer omillarining samaradorligini ko’rsatadi, ammo qanchalik darajada samaradorliligini ko’rsatmaydi. Bu bo’lim quyidagi savollarga javob beradi: - Kapital qaytimi darajasi qanchalik yuqori? - Mehnat qaytimi darajasi qanchalik yuqori? - Foydalanilgan yer qaytimi qanchalik yuqori? Ishlab chiqarish omillari samaradorligini aniq bilish va muqobillarlar, xarajatlar va daromadlarni o'rtasida solishtira olish bitta omilda jamlanadi, omillar uchun ko’zda tutilgan xarajatlar hisobga olinmaydi. Shuning uchun doim tekshirilayotgan omil birligida ishlab chiqarish quvvati samarasi va xarajatlari o'rtasidagi farq qiziqtiradi, bunda doim tekshirilayotgan omil uchun xarajatlar asossiz qoladi: - DM har 100 DM o'rtacha. Foydalangan kapital ( = %) - DM har Ishchi kuchi soati (IKs) - DM har gektar foydali yaroqli yer Omil qaytimini hisoblash printsiplari - foydalanishga ish, kapital va yer (shaxsiy va ijara) omillarining umumiy miqdori - shaxsiy omil (oilaviy ish, shaxsiy kapital, shaxsiy yer) lar uchun olib boriladi. Shuning uchun, birinchi holatda begona omillar xarajati hamda alternative xarajatlar hisobga olinmaydi va umumiy foydalanilgan omillar bo’yicha bo’linadi. Ikkinchi holatda faqat shaxsiy omillardan foydalanish xarajatlari e'tiborga olinmay qoladi va bu foydalaniladigan shaxsiy omillar miqdori orqali bo'linadi. Omil qaytimini hisoblash quyidagicha bo’ladi: Yalpi ishlab chiqarish (mahsulot miqdori X narx, to’g’ridan to’g’ri to’lovlar) -Barcha xarajatlar holati omil xarajatlaridan tashqari”) =Omil qaytimi gektariga /Ishlab chiqarish omillari birligi bo’yicha omil qaytimi *) chetdan olingan + shaxsiy omillar yoki faqat shaxsiy Izohlash Omil qaytimi asosida Ishlab chiqarish omillari samaradorligini analiz qila olish uchun omil qaytimi omil xarajatlari bilan taqqoslanishi kerak. Agar omil qaytimi xarajatdan yuqori bo’lsa ishlab chiqarish omili foydali( yoki hech bulmaganda ular bilan teng) Hisob-kitobda, ishlab chiqarish fakorlari samaradorligi doim omil xarajatlariga nisbatan kamroq, bu bilan omillardan foydalanish uzoq muddat uchun rentabel deb bo’lmaydi. Shaxsiy omillarda es alternativ foydalanish uzoq muddatda iqtisodiy jihatdan yaxshiroq.
Omil Birlik qaytim xarajat Kapital: Umumiy kapital % 2,5 < 5,6% Shaxsiy kapital % 0,8 < 5,0% Ish: Umumiy ish €/g 7,37 < 10,15 Shaxsiy oilaviy-IK €/g 7,00 < 10,00 Yer: Umumiy yer maydoni €/g 201,69 < 235,00 Shaxsiy yer maydoni €/g 169,48 < 225,00 Umumiy kapital,
umumiy ish va umumiy yer maydoni uchun k’ozda tutilgan xarajat normasi begona omillar xarajatlari va shaxsiy omillardan alternatoiv xarajatlari o'rtacha qiymatdan olinadi. Ishlab chiqarish Omillar uchun uzoq va qisqa muddatli samaradorlik Hisoblash umumiy xarajatlar bo’yicha olib borilar ekan(o’zgaruvchan va o’zgarmas) barcha natijalar foydalanilgan omillarning uzoq muddatli samaradorligi deb qabul qilinad.Korxona foydasini 2- shaklda qadamma qadam hisoblashga (faqatgina o’zagruvchan xarajatni mashina va binolar sigʻimi bilan hisobga olish) qiyosiy ravishda Ishlab chiqarish omillari samaradorligini qisqa muddatda ham hisoblash mumkin. Shu tariqa aniqlangan ko'rsatkichlar qishloq xo'jaligiga oid korxonalar dasturli rejalashtirish doirasida mavjud ishlab chiqarish quvvati bilan ishlab chiqarish jarayonining muhim iqtisodiy afzalliklari uchun xuddi masshtab sifatida to'g'ri keladi. Qisqa muddatli omillar qoplanishini aniqlash 5-shakl hisob-kitobida barcha iqtisodiy ko'rsatkichlarning umumiy izohlari bilan birga ko'rsatiladi. Kapital omili uchun , bunda yana shuni eslatib utish joizki, qisqa muddatli foiz to'lovini aniqlashda faqat aylanma vositalar uchun kapital bo'lgan talab "Omildan foydalanish miqdori" sifatida hisob qilinadi ( boshqa tomondan uzoq muddatli foiz to'lovi uchun umumiy kapitalga bo'lgan talabda). Ish omilida qisqa muddatli ish qoplanish to'lovini aniqlash chog'ida faqat ishlab chiqarish uchun ish vaqtiga bo'lgan talab " Omildan foydalanish miqdori" sifatida (umumiy ishlarsiz) hisob qilinadi.


Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi har doim iqtisodiyot nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo’lib kеladi. Ayniqsa, hozirgi paytda bu masala yanada kеskin qo’yilmoqda. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz oldida turgan muhim masala – mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish vazifasini amalga oshirib bo’lmaydi. Samaradorlikning iqtisodiy mazmuni sifatida har doim ishlab chiqarishning pirovard natijasi bilan unga avanslangan rеsurslar, mablag’lar yoki qilingan xarajatlar o’rtasidagi nisbat tushuniladi.

Lеkin, turli ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar sharoitida shu jamiyatning maqsadidan kеlib chiqib, samaradorlik muammosining tub mohiyati o’zgaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy sub’еkt ko’proq foyda olishga intiladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarish samaradorligi olingan foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan rеsurslar qiymatiga (IX) nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni:

,

bu yerda: R’ – foyda normasi;

IX – iqtisodiy rеsurs sarflari.

Misol uchun, A korxonada yil davomida 800 mln. so’mlik rеsurs xarajat qilib, 200 mln. so’m hajmida foyda olingan bo’lsin. U holda foyda normasi 25% (200×100/800) ni tashkil etadi.

Iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlikning bosh mеzoni haqida ham turlicha fikrlar mavjud. Ayrim olimlar ishlab chiqarish samaradorligining bosh mеzoni foyda, boshqa birlari esa Yalpi milliy mahsulot, cof mahsulot, uchinchilari milliy daromad, to’rtinchilari esa qo’shimcha mahsulot dеb ko’rsatadilar. Biz bu o’rinda sanab o’tilgan fikrlarning qaysi biri to’g’ri ekanligi haqida batafsil to’xtolmaymiz, lеkin shuni aytish kеrakki, ko’pchilik olimlar tomonidan bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikning bosh ko’rsatkichi olingan foydaning xarajatlarga nisbati, ya’ni rеntabеllik yoki foydalilik darajasi bilan bеlgilanadi dеb tan olinadi. Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p qirrali masala bo’lib, bu aytilgan birgina asosiy ko’rsatkichda, uni to’la ravishda har tomonlama ifodalab bo’lmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to’la ifodalashda unda qatnashgan omillarning unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini ifodalaydigan ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.

Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning manba va usullarini tavsiflovchi umumiy iqtisodiy qonunlardan biri vaqtni tеjash qonuni hisoblanadi. Vaqtni tеjash qonuni – ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanib borishi bilan jamiyat tomonidan hayotiy nе’matlar birligini yaratishga sarflanayotgan vaqtning qisqarib borishini ifodalovchi umumiy iqtisodiy qonun. Vaqtni tеjash ijtimoiy rivojlanishning iqtisodiy rеsurslarini umumlashtiruvchi darajasi hisoblanadi. Har qanday tеjam oxir-oqibatda vaqtni tеjashga borib taqaladi.

Vaqtni tеjash qonunining mazmuni jonli va buyumlashgan mеhnatni, ya’ni muayyan davrda sarflangan ish vaqti jamg’armasi hamda o’tgan davrlardagi ish vaqti sarflarining natijasini tеjashni o’z ichiga oladi. Vaqtni tеjash qonuni namoyon bo’lishining aniq shakli bo’lib quyidagilar maydonga tushadi:

1. 
   
   mеhnat unumdorligining o’sishi;
   
2. 
   
   mashina va jihozlardan foydalanishning yaxshilanishi;
   
3. 
   
   ishlab chiqarish matеrial sig’imining pasayishi;
   
4. 
   
   xo’jalik nisbatlarining optimallashuvi.
   

Bundan ko’rinadiki, ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlardan biri mеhnat unumdorligidir. Mеhnat unumdorligi dеb ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab chiqarilgan mahsulotning (istе’mol qiymatining) sarflangan mеhnat miqdoriga nisbati bilan bеlgilanadi. Sarflangan mеhnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va h.k. bilan bеlgilanadi. Agar mеhnat unumdorligini MU, mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini V bilan bеlgilasak, mеhnat unumdorligi quyidagicha aniqlanadi:

.

Mеhnat unumdorligi sarflangan jonli mеhnatning har bir birligi evaziga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi.

Misol uchun, A korxonada 40 kishi mеhnat qilib, ular kun davomida 8 ming dona mahsulot ishlab chiqargan bo’lsinlar. U holda, bir kishi kunida yaratilgan mahsulot 200 donani tashkil etadi. Agar mahsulot soni 10 ming donaga yetsa, u holda bir kishi kunida yaratilgan mahsulot 250 donani tashkil etib, mеhnat unumdorligi 125% (250×100/200) ga oshadi.

Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi ko’rsatkichidan ham foydalaniladi va uni ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi evaziga olingan mahsulot, daromad yoki foyda miqdori bilan aniqlanadi. Agar kapital unumdorligini – KU, ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini – K, mahsulotni – M, Yalpi daromadni – YAD, foydani – F dеb bеlgilasak, quyidagi formulalar hosil bo’ladi:

;  ;  .

Samaradorlikni aniqlashda bu ko’rsatkichlardan tashqari mahsulotning mеhnat sig’imi, matеrial sig’imi, enеrgiya sig’imi dеgan ko’rsatkichlar ham qo’llanilib, ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir birligini yaratish uchun kеtgan, yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mеhnat, enеrgiya va moddiy ashyolar miqdorini ifodalaydi.

Bu ko’rsatkichlarning har biri ishlab chiqarishda qatnashgan turli omillar samaradorligini ifodalab, bir-biri bilan chambarchars bog’liq va bir-birini to’ldiradi.

Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta’sir qiladi:

1) fan-tеxnika taraqqiyotni tеzlashtirish va uning natijalarini tеzlik bilan ishlab chiqarishda qo’llash;

2) ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va koopеratsiyalash;

3) iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo’g’inlarini o’zgartirish;

4) ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish va ularning faolligini oshirish;

5) mavjud tabiiy, moddiy va mеhnat rеsurslaridan oqilona, tеjab-tеrgab foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va enеrgiya turlarini, ekinlarning yangi hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga joriy qilish;

6) kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va mutaxassislar tayyorlash.

Bular ichida fan-tеxnika taraqqiyoti omili hozirgi kunda rеspublikamiz uchun dolzarb va muhim ahamiyat kasb etadi. Fan-tеxnika taraqqiyotining evolyutsion va rеvolyutsion shakllari farqlanadi. Evolyutsion shaklda rivojlanish dеganda, FTTning mavjud tеxnologiyasi asosida, mashinalar va uskunalar qisman modеrnizatsiyalash asosida rivojlanishi tushuniladi.

Rеvolyutsion shaklda rivojlanishi dеganda esa, fan-tеxnikaning bir qancha sohalarida birdaniga katta o’zgarishlar bo’lib, tеxnikaning eng so’nggi yangiliklarini, avlodlarini ishlab chiqarishda qo’llash, printsipial yangi tеxnologik tizimga o’tish tushuniladi. Fan-tеxnika taraqqiyotining kеyingi shaklda rivojlanishi yuksak samara bеradi. Shuning uchun ham Prеzidеntimiz I.A.Karimov o’z asarlari va ma’ruzalarida iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini hozirgi zamon fan va tеxnikasining eng yangi yutuqlari bilan qayta qurollantirish lozimligini ta’kidlamoqda. Jumladan, «ishlab chiqarishni modеrnizatsiya qilish, tеxnik va tеxnologik yangilash bo’yicha muhim vazifalarni bajarish iqtisodiy siyosatimizning hal qiluvchi yo’nalishi sifatida katta o’rin egallaydi, – dеya ta’kidlaydi mamlakatimiz rahbari o’z nutqida. – Barchamiz bir o’tkir haqiqatni yaxshi anglab olmoqdamiz. Jahon bozorida raqobat tobora kеskinlashib borayotgan hozirgi sharoitda mavjud korxonalarni rеkonstruktsiya qilmasdan, zamonaviy, ilg’or va yuksak tеxnologik uskunalar bilan jihozlangan korxonalar tashkil etmasdan turib, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni muntazam yangilamasdan turib iqtisodiyotimiz kеlajagini, binobarin, aholi farovonligini yuksaltirishni ta’minlash mumkin emas»⁴. Bu masala Prеzidеntimizning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli asarlarida ham Inqirozga qarshi choralar dasturidagi birinchi vazifa sifatida o’z aksini topgan⁵.

Xulosalar:

1. Ishlab chiqarish jarayonida kishilar o’rtasida sodir bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar umumiy ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy nеgizini tashkil etib, ayirboshlash, taqsimlash va istе’mol jarayonlarida bo’ladigan munosabatlarning tavsifini bеlgilab bеradi. Shuning uchun ularni o’rganish o’ta muhim ahamiyat kasb etadi.

2. Insoniyat zarur nе’matlar istе’molisiz yashay olmaydi. Shunga ko’ra, bu nе’matlarni muntazam ravishda ishlab chiqarish muhim hisoblanadi. Ishlab chiqarish va xizmat qilish jarayonida insonning yashashi uchun zarur bo’lgan barcha hayotiy vositalar yaratiladi.

3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish omillari – yer, kapital, ishchi kuchi va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat bo’lib, ular o’zaro bir-birlariga ta’sir ko’rsatadi. Bu omillardan birining sifat va miqdor jihatidan o’zgarishi pirovardida boshqa omillarning o’zgarishiga ham ta’sir ko’rsatadi.

4. Ishlab chiqarish jarayonida barcha omillar harakatda bo’ladi, lеkin ular ichida jonli mеhnat, ya’ni ishchi kuchi faol bo’lib, u barcha ishlab chiqarish vositalarini harakatga kеltiradi, ularga «jon kiritadi», asosiy kapital qiymatining yo’qolib kеtmasligini ta’minlab, yangi yaratilgan tovar va xizmatlarga o’tkazadi. Va nihoyat, bu jarayonda yangi tovar va xizmatlar vujudga kеladi.

5. Yangi vujudga kеlgan tovar va xizmatlar ikki xil xususiyatga – naflilik va qiymatga ega bo’lib, ikki tomonlama hisobga olinadi: natural-ashyoviy (naflilik) tomonidan va qiymat tomonidan. Natural-ashyoviy tomondan u uch qismga: ishlab chiqarish vositalari, istе’mol buyumlari va turli xizmatlarga bo’linadi. Qiymat tarafidan ham uch qismga: istе’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (s), zaruriy mahsulot qiymati (v) va qo’shimcha mahsulot qiymati (m)ga bo’linadi.

6. Bundan 100 yil ilgari marjinalistlar tomonidan kashf qilingan va iqtisodiyotning univеrsal qonuni dеb atalgan qonun – «kеyingi qo’shilgan omil (qo’shilgan kapital, qo’shilgan mеhnat) unumdorligining pasayib borish qonuni» ko’r-ko’rona isrofgarchilikka, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yilmasa, hozirgi zamon fan-tеxnika taraqqiyoti sharoitida amal qilmaydi.

7. Ishlab chiqarish jarayoni doimo o’zgarib, takomillashib va kеngayib boradi. Uning rivojlanib borishida ishlab chiqarish jarayonlarini modеrnizatsiyalash, divеrsifikatsiyalash va tarkibiy jihatdan o’zgartirib borish muhim rol o’ynaydi.

Ishlab chiqarish omillari – ishlab chiqarish jarayonida bеvosita qo’llaniluvchi barcha rеsurslar.

Ishchi kuchi – insonning mеhnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisi.

Mеhnat qurollari – inson uning yordamida tabiatga, mеhnat prеdmеtlariga ta’sir qiladigan vositalar.

Mеhnat prеdmеtlari – bеvosita mеhnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalar.

Ishlab chiqarish jarayoni – kishilik jamiyatining amal qilishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy nе’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyat.

Ijtimoiy takror ishlab chiqarish – jamiyat miqyosida ishlab chiqarish jarayonlarining muntazam ravishda yangilanib va takroran amalga oshirilib turishi.

Oddiy takror ishlab chiqarish – ishlab chiqarish miqyoslarining o’zgarmagan holda takrorlanishi.

Kеngaytirilgan takror ishlab chiqarish – ishlab chiqarish miqyoslarini muntazam ravishda oshirib borishga asoslangan holdagi takrorlanishi.

Ishlab chiqarishning umumiy natijasi – mamlakat bo’yicha yaratilgan milliy mahsulotning yil davomidagi yig’indisi.

Ishlab chiqarishning pirovard natijasi – ishlab chiqarish sohasidagi o’z harakatini tugatgan, jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini yo bеvosita (istе’mol fondi orqali), yoki bilvosita, ya’ni ishlab chiqarishni kеngaytirish (jamg’arish fondi) orqali qondirishga tayyor mahsulot.

Sof mahsulot – yaratilgan mahsulotdan istе’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati chеgirib tashlangandan qolgan qismi.

Zaruriy mahsulot – ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo’lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mеhnat bilan yaratilgan, ishchi kuchini normal holatda saqlash va qayta tiklash uchun zarur bo’lgan mahsulot.

Qo’shimcha mahsulot – sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya’ni qo’shimcha ish vaqtida qo’shimcha mеhnat bilan yaratilgan mahsulot.

Qo’shimcha mahsulot massasi – yil davomida olingan qo’shimcha mahsulotlar yig’indisi.

Qo’shimcha mahsulot normasi – qo’shimcha mahsulot massasining zaruriy mahsulotga nisbati.

Ishlab chiqarish funktsiyasi – ishlab chiqarish omillari bilan uning samarasi o’rtasidagi bog’liqlik.

Umumiy mahsulot – jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanish evaziga olingan mahsulotning mutlaq hajmi.

O’rtacha mahsulot – jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillarining bir birligiga to’g’ri kеladigan mahsulot hajmi.

So’nggi qo’shilgan mahsulot – eng so’nggi qo’shilgan omil (kapital yoki ishchi kuchi) evaziga o’sgan mahsulot hajmi.

Mеhnat unumdorligi – ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyati.

KORXONA FORMULASINING IQTISODIY SAMARADORLIGI KO'RSATKICHLARI. IQTISODIY SAMARADORLIK FORMULASI

Korxonaning samaradorligini baholash uchun ko'rsatkichlar tizimi mavjud. Uzoq vaqt davomida iqtisodchilar o'rtasida ishlab chiqarish samaradorligini qaysi ko'rsatkichdan ob'ektiv ravishda aniqlash mumkinligi haqida bahs-munozaralar mavjud edi. Turli xil formulalar taklif qilingan, ammo ularning har biri o'zining ijobiy va salbiy tomonlari, afzalliklari va kamchiliklariga ega edi. Va tavsiya etilgan ko'rsatkichlarning hech biri universal bo'lib chiqa olmaganligi sababli, ishlab chiqarish samaradorligini baholash uchun ko'rsatkichlar tizimi joriy etildi, unda o'sishni baholash va rejalashtirish ko'rsatkichlari mavjud. iqtisodiy faoliyat to'rt guruhga birlashtirildi.
Shunday qilib, iqtisodiy samaradorlik ko'p o'lchovli hodisa sifatida qaraladi:
Ishlab chiqarish samaradorligini umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar;
Mehnat samaradorligi ko'rsatkichlari;
Asosiy vositalar va aylanma mablag'lardan foydalanish samaradorligi ko'rsatkichlari;
Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi ko'rsatkichlari.
Ishlab chiqarish samaradorligining umumlashtiruvchi ko'rsatkichlari. Umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar guruhiga quyidagilar kiradi:
c) sotiladigan mahsulotning 1 rubliga xarajatlar ko'rsatkichi;
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pirovard natijalar va umumiy ishlab chiqarish samaradorligining eng muhim ko'rsatkichlari foyda va rentabellik (rentabellik) hisoblanadi. Bozorda faoliyat yurituvchi korxonalarning iqtisodiy faoliyati markazida rentabellikni boshqarish (rejalashtirish, asoslash va tahlil-nazorat) turadi. Daromadlilik darajasi birinchi navbatda foyda miqdori va sarflangan xarajatlar va resurslar miqdoriga bog'liq. Bozor sharoitida foyda korxonada ishlab chiqarishning yakuniy maqsadi va harakatlantiruvchi motividir. Daromad ko'rsatkichiga optimal qo'shilish tannarxni pasaytirish natijasida olingan foyda o'sishining solishtirma og'irligini taqsimlash bo'ladi. Foyda miqdorini baholashda yalpi (balans) foyda, mahsulotni sotishdan olingan foyda va sof (baholangan) foyda farqlanadi.
Yalpi(balanslar varaqasi) VP foyda , rublda barcha ishlab chiqarish natijalari asosida aniqlanadi iqtisodiy faoliyat formula bo'yicha daromadlar va xarajatlar balansi asosida:
VP = Pr + Ppr.r + Pvn.op + Dts.b., (9.1)
bu erda Pr - asosiy faoliyat mahsulotini sotishdan olingan foyda;
Ppr.r - boshqa tovarlar va xizmatlar, yordamchi mahsulotlarni sotishdan olingan foyda (zarar). Qishloq xo'jaligi, ortiqcha tovar-moddiy boyliklarni sotish, shuningdek, sanoat bo'lmagan xarakterdagi ishlar va xizmatlarni sotish (avtomobillar, yog'och kesish, elektr energiyasini yon tomonga sotish va boshqalar), rubl;
Pvn.op. - operatsion bo'lmagan operatsiyalardan foyda (zarar) - jarimalar, penyalar, penyalar, umidsiz qarzlarni, tabiiy ofatlar va boshqalarni hisobdan chiqarishdan ko'rilgan zararlar, rubllar;



Dts.b. - qimmatli qog'ozlarni (aktsiyalar, obligatsiyalar) sotishdan olingan daromadlar, rubl.
Mahsulotlarni sotishdan olingan foyda Pr, rublda quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:
Pr = RP - C, (9.2)
bu erda RP - joriy ulgurji narxlarda sotilgan mahsulot hajmi, rubl;
C - tannarxga kiritilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari, rubl.
Net(taxmin qilingan) xususiy tadbirkorlik foydasi korxona ixtiyorida qolgan miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi:
NP = VP - Pr - Appl - N -% DK, (9.3)
bu erda VP - yalpi (balans) foyda, rubl;
Pr - mahsulotni sotishdan olingan foyda, rubl;
APL - ijara, rubl;
H - soliqlar, rubllar;
% DC - uzoq muddatli kreditlar bo'yicha to'lovlar miqdori, rubl.
Korxona ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyati iqtisodiy samaradorligining kompleks, integral ko'rsatkichi rentabellikdir.
Daromadlilik joriy xarajatlarning 1 rubliga yoki foydalanilgan resurslarning 1 rubliga (asosiy ishlab chiqarish fondlari, aylanma mablag'lar, o'z va qarz kapitali) olingan foydaning mutlaq yoki nisbiy (foiz) hajmini ifodalaydi.
Birinchi navbatda umumiy (jami) va hisoblangan rentabellikni ajrating. Umumiy rentabellik Pbsh , foizda quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Ptot = (Pbal) × 100 / (OPF + NOS), (9.4)
bu erda Pbal - balans (yalpi) foyda summasi, rubl;
OPF - asosiy vositalarning qiymati, rubl;
NOS - standartlashtirilgan aylanma mablag'larning qiymati, rubl.
Bundan tashqari, ishlab chiqarish samaradorligini rejalashtirish, baholash va tahlil qilishda joriy xarajatlarning rentabelligi, foydalanilgan (to'plangan) ishlab chiqarish resurslarining rentabelligi, kapital qo'yilmalar (investitsiyalar) rentabelligi hisoblab chiqiladi.
Savdo mahsulotining 1 rubli uchun xarajatlar ko'rsatkichi Z 1 rub.tp ishlab chiqarish tannarxining muhim umumlashtiruvchi ko'rsatkichi bo'lib, u foydalidir, birinchidan, u juda universaldir, ikkinchidan, u tannarx o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlikni aniq ko'rsatadi. va foyda. Ushbu ko'rsatkich quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
Z 1 rub.tp = Zpr / TP, (9,5)
bu erda Zpr - mahsulot ishlab chiqarish va sotishning umumiy qiymati, rubl;
TP - joriy narxlarda tijorat mahsulotlarining narxi, rubl.
Tovar mahsulotining 1 rubli uchun xarajatlar ko'rsatkichida barcha joriy ishlab chiqarish xarajatlari jamlangan bo'lib, barcha sotiladigan mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishdan kelib chiqadi - asosiy va asosiy bo'lmagan, taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan. 1 rubl tovar mahsuloti va uning tannarxi o'rtasidagi farq korxonaning har bir sotiladigan mahsulotdan olingan foyda miqdorini ko'rsatadi. Bu xarajatlarning darajasi ishlab chiqarishni tashkil etish darajasini ham aks ettiradi.
MEHNATDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI KO'RSATKICHLARI.
Mehnatdan foydalanish samaradorligi ko'rsatkichlari guruhiga quyidagilar kiradi:
a) mehnat unumdorligi;
b) mehnat unumdorligining o'sish sur'ati;
v) mahsulotning murakkabligi;
d) mehnat unumdorligini oshirish natijasida ishlab chiqarish hajmining oshishi;
e) jonli mehnatning nisbiy iqtisodiyoti.
Funktsional ko'rsatkichlarning keyingi guruhiga asosiy vositalar, aylanma mablag'lar va kapital qo'yilmalardan foydalanish ko'rsatkichlari kiradi, ularga quyidagilar kiradi:
a) aktivlarning rentabelligi;
b) kapital zichligi;
v) kapital-mehnat nisbati;
d) asosiy fondlarning nisbiy iqtisodiyoti;
e) aylanma mablag'larning nisbiy tejalishi;
f) aylanma mablag'larning aylanmasi;
Moddiy resurslardan foydalanishni tavsiflovchi funktsional ko'rsatkichlar guruhiga quyidagilar kiradi:
a) materiallar sarfi;
b) moddiy xarajatlarning nisbatan tejalishi;
v) materiallarning solishtirma sarfini kamaytirish;
d) sotiladigan mahsulotning 1 rubli uchun moddiy xarajatlar.
Iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning eng yaxshi variantini tanlashdan oldin siz iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlarini baholash mezonlari to'g'risida qaror qabul qilishingiz kerak. Buni qanday qilishni sizga ushbu maqolada aytib beramiz.
SIZ O'RGANASIZ:

• 
  Iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlarini baholashning maqsad va vazifalari nimalardan iborat.
  
• 
  Ularni tanlashda tahlil predmeti nima.
  
• 
  Hisoblashda qanday usullardan foydalaniladi.
  
• 
  Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi qanday baholanadi.
  
• 
  Qanday usullar kompaniyani samaraliroq qilishi mumkin?
  

Iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlari- iqtisodiyotni amalga oshirishning asosiy vositalari strategiya xo'jalik va xo'jalik faoliyatining barcha darajalarida (muayyan korxonadan xalq xo'jaligigacha).
Ular xizmat qiladi natijalarni baholash va qabul qilingan qarorlarning mantiqiy asoslari: qaerga sarmoya kiritish, nima va qanday hajmda ishlab chiqarish, resurs xarajatlarini qanday optimallashtirish, narx siyosatini qanday yaxshilash va boshqalar.
Xarajatlarni hisoblash misoli
Iqtisodiy samaradorlik bir qator vazifalarni bajaradi:

• 
  korxonalarning xo'jalikdagi faoliyatini tartibga soladi;
  
• 
  ishlab chiqaruvchi / iste'molchi munosabatlarini shakllantiradi;
  
• 
  umumiy iqtisodiy manfaatlarni iqtisodiyotning barcha ishtirokchilarining subyektiv manfaatlariga aylantiradi.
  

Har bir xo'jalik yurituvchi sub'ekt, xoh u davlat, xoh jismoniy shaxs, mavjud resurslardan maksimal darajada foyda olishdan manfaatdor. Bundan tashqari, ushbu tovarlarni ishlab chiqarish yoki iste'mol qilishning har bir ishtirokchisi o'z foydasini maksimal darajada oshirishga intiladi va xarajatlarni minimallashtirish... Ya'ni, eng samarali va oqilona harakat qilish.
IQTISODIY SAMARADORLIKNI BAHOLASH
Har qanday tadbirkorlik faoliyati (innovatsiyalar, investitsiyalar, ijtimoiy takomillashtirish va boshqaruv) uchun bir xil mezon:

• 
  kerakli natijaga erishishga e'tibor qaratish;
  
• 
  xarajatlarga bo'lgan ehtiyoj.
  

Iqtisodiy samaradorlikni baholash mezonlari turlarga bo'linadi:

• 
  mutlaq (umumiy);
  
• 
  nisbiy (qiyosiy);
  
• 
  vaqtinchalik.
  

Mutlaq - effekt hajmini tavsiflash. Ular iqtisodiy chora natijalarining xarajatlar smetasidan uni amalga oshirish bilan bog'liq barcha xarajatlarni ayirish yo'li bilan olinadi.
Bularga hisob-kitob davrida sarflangan mablag'lar va mehnat ob'ektlari, mehnat va boshqa resurslarning qiymati kiradi.
Ular iqtisodiyotning mikro va makro darajalarida dinamikada va ma'lum vaqt oralig'ida olingan samaradorlik va umumiy iqtisodiy natijalarni baholash va tahlil qilish, shuningdek, hududlar va korxonalar bo'yicha taqqoslash uchun zarurdir.
Masalan, iqtisodiy samaradorlikning mutlaq ko'rsatkichi iqtisodiyotning rentabelligi bo'lsa, nisbiy ko'rsatkich iqtisodiy-iqtisodiy chora-tadbirlarning turli omillar bilan solishtirganda samaradorligi hisoblanadi.
O'lchanganda, foyda quyidagi formula yordamida hisoblanishi mumkin:
Pr = PO - SP, bu erda:
ON- muayyan davr uchun mahsulot (ishlab chiqarilgan, sotilgan) hajmi;
Qo'shma korxona- uning narxi.
Nisbiy ko'rsatkichlarni hisoblash iqtisodiy natijalarning xarajatlar smetasini ularni olish bilan bog'liq jami resurs xarajatlariga bo'lish yo'li bilan amalga oshiriladi:
EO = EE / ZS, bu erda:
EE- erishilgan iqtisodiy samaraning qiymati;
ZS- uni olish qiymati.
Inqiroz paytida, savdogar kompaniya hozir o'sishda davom etmaydi degan fikrga ega bo'lishi mumkin: asosiysi o'tgan yilgi hajmlarni saqlab qolishdir.
Biroq, tijorat direktorining vazifasi saqlash emas, balki sotishni rivojlantirishdir. Barkamol ishlab chiqilgan va eng muhimi, real savdo rejasi bu muammoni hal qilishga yordam beradi.
Buning uchun uni uch qismga bo'lish kerak: bir yil uchun strategik, bir oy uchun taktik va bir hafta davomida menejer uchun individual.
Bunday rejani qanday ishlab chiqish va amalga oshirish mumkin? Bu yerda bosqichma-bosqich ko'rsatma Tijorat direktori jurnali tahririyatidan.


IQTISODIY SAMARA VA SAMARADORLIK
Iqtisodiy tizimning samaradorligi ko'plab omillar bilan belgilanadi:

• 
  ishlab chiqarish samaradorligi;
  
• 
  davlat boshqaruvi;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish;
  
• 
  turmush darajasi, ta'lim, sog'liqni saqlash;
  
• 
  biznesning raqobatbardoshligi.
  

Iqtisodiyot faoliyatini baholash usullaridan biri bu natijadir ijtimoiy ishlab chiqarish, ishlab chiqarish mahsuloti hajmining o'sish sur'atidan emas, balki unga erishilganda resurs xarajatlaridan dalolat beradi.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ko'rsatkichlari davlat va shaxsning iqtisodiy faoliyatini eng to'liq tavsiflaydi. Ularni aniqlashda butun davlat iqtisodiyoti, har bir alohida tarmoq, hududiy birlik, tashqi savdo, korxonalar va har bir xodimning ishi.
Ular, shuningdek, bir butun sifatida qiymat yaratish jarayoni va uning alohida bosqichlari, masalan, qanchalik samarali ekanligini aniqlaydi tarqatish, ayirboshlash va iste'mol qilish.
IQTISODIY SAMARADORLIK KO'RSATKICHLARINI HISOBLASH USULLARI
Formula EE = Natija / Xarajat- asosiy hisoblanadi. Shu sababli, turli xil xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning har bir omili samaradorligini o'lchashda iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlariga quyidagilar kiradi:

• 
  sof ishlab chiqarish (foyda)ning aylanma va asosiy fondlarning o'rtacha qiymatiga nisbati;
  
• 
  mahsulot va PFning rentabellik darajasi va qoplanishi;
  
• 
  harajatlarning bir pul birligiga tovar va xizmatlar ishlab chiqarish;
  
• 
  mablag'lar, materiallar, mehnat, ish haqi fondi va boshqalarni nisbatan tejash.
  

Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini o'lchash uchun quyidagi to'g'ridan-to'g'ri va teskari ko'rsatkichlar qo'llaniladi:

• 
  olingan natijalarning mehnat xarajatlariga nisbati bilan hisoblangan hosildorlik (teskari ko'rsatkich - mehnat zichligi);
  
• 
  formula bo'yicha hisoblangan material samaradorligi MO = P / ZM, qayerda R- natijalar, ZM- moddiy xarajatlar. Ushbu toifa uchun teskari ko'rsatkich material iste'moli bo'ladi ( M = ZM / R);
  
• 
  aktivlar rentabelligi va kapital zichligi;
  
• 
  investitsiyalar va investitsiyalar samaradorligi.
  

Iqtisodiy samaradorlikning eng umumiy ko'rsatkichi - bu iqtisodiy faoliyatdan olingan samara (milliy daromad yoki YaIM) va unga erishish uchun umumiy xarajatlar nisbati.
Makroiqtisodiyotda samaradorlikni aniqlashda ikkita ko'rsatkich qo'llaniladi:

• 
  aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot hajmini oshirish;
  
• 
  uni har bir tannarx birligi uchun ishlab chiqarish.
  

Yakuniy natijalarga ta'sir qiluvchi omillarning xilma-xilligi tufayli u yoki bu faoliyat faqat bitta ko'rsatkichni hisobga olgan holda qanchalik samarali ekanligini baholash mumkin emas. Shuning uchun amaliy hisob-kitoblarda doimo o'zaro bog'liq ko'rsatkichlar tizimi (ham mutlaq, ham nisbiy) qo'llaniladi. Buning yordamida xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyatining barcha muhim jihatlari baholanadi.
ISHLAB CHIQARISHNING IQTISODIY SAMARADORLIGI KO'RSATKICHLARI TIZIMI
Natijalar va xarajatlar hisobga olinadigan to'ldirish darajasiga ko'ra, iqtisodiy samaradorlikni tavsiflovchi nisbiy ko'rsatkichlar shartli ravishda 3 guruhga bo'linadi:

• 
  umumlashtirish;
  
• 
  xususiy;
  
• 
  integral.
  

Birinchi holda, bir yoki bir nechta turdagi ta'sirlar va bir qator resurs xarajatlari mutanosiblikka duchor bo'ladi, bu korxonalar, hududiy tuzilmalar va milliy iqtisodiyotlarning iqtisodiy jihatdan qanchalik samarali ishlashini tavsiflaydi. Bunday ko'rsatkichlar asos bo'lib xizmat qiladi Qaror qabul qilish iqtisodiyotning istalgan darajasidagi o'zgarishlarga qaratilgan.
Ushbu guruhda iqtisodiyotning iqtisodiy samaradorligining asosiy ko'rsatkichlari quyidagilar bo'ladi:

• 
  milliy daromad;
  
• 
  aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot;
  
• 
  iqtisodiy samaradorlikning umumlashtirilgan koeffitsienti;
  
• 
  mehnat unumdorligi;
  
• 
  ishlab chiqarilgan mahsulot uchun bir rubl uchun xarajatlar;
  
• 
  foyda;
  
• 
  ishlab chiqarish va mahsulotlarning rentabelligi.
  

Ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyatning alohida elementlari uchun xususiy ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Ular tanlangan elementlarni yaxshilash bo'yicha qarorning asosliligini ko'rsatish imkoniyatini beradi.
Shunday qilib, umumlashtirilgan ko'rsatkichlar maqsad, xususiy ko'rsatkichlar esa hisob-kitoblarni amalga oshirish va samaradorlikni tahlil qilish vositasidir.


Jadvalda ikki guruh ko'rsatkichlarining bir nechta misollari mavjud.

Xulosa ko'rsatkichlari	Shaxsiy ko'rsatkichlar.Foydalanish samaradorligi:
xodimlar	mablag'lar	Moliya
Bozor talabini qondirish darajasi Foydalanilgan resurslar birligiga to'g'ri keladigan sof mahsulot ishlab chiqarish birligi ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi Jami xarajatlar birligiga to'g'ri keladigan foyda Korxonaning rentabelligi Ishlab chiqarish intensivligi oshishi	Mehnat unumdorligining o'sish sur'ati.Mahsulot unumdorligining oshishi hisobiga ishlab chiqarishning o'sishi.Ish vaqtidan foydalanish koeffitsienti.Mahsulot birligining mehnat intensivligi va ish haqi intensivligi.	Jami kapital unumdorligi (ishlab chiqarish hajmi bo'yicha).Ishlab chiqarish korxonasining faol qismining aktivlari rentabelligi.Asosiy fondlarning rentabelligi.Mahsulot birligining fond va moddiy sig'imi.Asosiy materiallar va xom ashyolardan foydalanish darajasi. materiallar.	Aylanma mablag'larning aylanmasi Aylanma mablag'larning rentabelligi Asosiy vositalarning nisbiy qiymatlarda chiqarilishi Xususiy kapital qo'yilmalar (quvvat yoki mahsulotning o'sishi birligiga) Investitsiyalar rentabelligi Investitsiya davrining daromadliligi

Iqtisodiy samaradorlikni baholash uchun ko'rsatkichlarni tanlashda quyidagi talablarga amal qilish kerak:

• 
  Hisoblangan xususiyatlar soni tahlil maqsadlariga qarab tanlanadi.
  
• 
  Har bir ko'rsatkichning semantik ma'nosi noaniq o'qish imkoniyatisiz sodda va aniq idrok etilishi kerak.
  
• 
  Har qanday ko'rsatkich uchun statistika va buxgalteriya hisobi asosida ob'ektiv miqdoriy ma'lumotlar taqdim etilishi kerak. Bundan tashqari, maksimal va minimal qiymatlar raqamli diapazonda aks ettirilishi kerak.
  
• 
  Agar iqtisodiy samaradorlikning umumlashtiruvchi ko'rsatkichlari hisoblansa, faqat natijalar va xarajatlarning pul ko'rsatkichlari, shuningdek ularning nisbiy qiymatlari (foizlar, koeffitsientlar, indeksatsiyalar) qo'llaniladi.
  
• 
  Xususiy ko'rsatkichlarni hisoblashda xarajat ko'rsatkichlaridan tashqari, tabiiy va mehnatni o'lchash variantlaridan foydalanish mumkin.
  

Lekin birinchi navbatda 2 savolni hal qilish kerak bo'ladi:

• 
  Xususiy ko'rsatkichlarning turli xil pul bo'lmagan parametrlarini daromad va xarajatlar (xarajatlar) ko'rsatkichlariga aylantirish usulini aniqlang.
  
• 
  Mahsulotning hayotiy tsiklida joy, vaqt, mazmun va sub'ektning ishlab chiqarish va iqtisodiy manfaatlari bilan bog'liqligi bo'yicha farqlanadigan ushbu bir xil bo'lmagan xarajatlar qiymatlarini umumiy ma'lum bir iqtisodiy tizimni belgilaydigan yagona ko'rsatkichlarga birlashtirish algoritmlarini yarating.
  

IQTISODIY SAMARADORLIK KO'RSATKICHLARINI OPTIMALLASHTIRISH USULLARI
Korxona va xalq xo‘jaligining iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichlarining to‘liq mos kelishini talab qilib bo‘lmaydi, xuddi uning qismlarini oddiygina jamlash orqali xalq xo‘jaligining umumiy darajasini baholash mumkin emas.
Shuning uchun samaradorlikni hisoblashning optimal usulini tanlashda quyidagi muhim fikrlarni hisobga olish kerak:

• 
  boshqaruv qarorlarining dastur-maqsadli yo'nalishi xarakteri;
  
• 
  hisob-kitoblarda spetsifikatsiyaning talab qilinadigan darajasi;
  
• 
  olingan baholarni iqtisodiy samaradorlikning asosiy normasi bilan solishtirish;
  
• 
  rejalashtirilgan iqtisodiy va iqtisodiy hodisaning mahsulot aylanishining to'liq davridagi o'rni va kutilayotgan natijalarning roli, uni amalga oshirishda ishtirok etuvchi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning iqtisodiy manfaatlari doirasidagi xarajatlar.
  

Har xil toifalar va biznes qarorlarining turlari bilan faqat ikkita tubdan farq qiluvchi optimallashtirish usullari amalda nazarda tutilgan:

• 
  Resurs xarajatlarining qat'iy miqdori bilan ko'proq mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish. Bu vazifani bajarish ishlab chiqarishni texnik va texnologik qayta jihozlash, innovatsiyalarni joriy etish, ishchilarning malakasi va kasbiy mahoratini oshirish, yuqori sifatli material va xom ashyolardan foydalanish hisobiga mehnat unumdorligini oshirishni taqozo etadi. Bu holat quyidagi formula bilan tavsiflanadi: NSN → maks da Z= const.
  
• 
  Tovar va xizmatlar ishlab chiqarishning erishilgan hajmini saqlab qolgan holda xarajatlarni kamaytirish. Bunday natijalarga erishish resurslardan tejamkor foydalanish, ikkilamchi qayta ishlash, resurslarni tejovchi texnologiyalarni joriy etish, xodimlar sonini qisqartirish hisobiga mumkin. ZN → min da E =const.
  

Birinchi ikkita variantning asosiy mezonlarini birlashtirgan va qo'shimcha ravishda boshqa optimallashtirish mezonlarini (shu jumladan tabiiy) hisobga oladigan samaradorlikni oshirishning birlashtirilgan modeli mavjud: texnik xususiyatlar, ta'sir tezligi, naqd pul aylanmasi va mumkin bo'lgan alternativalar, faoliyat sohasi (tarmoqlari), raqobatchilarning o'xshash baholari, sanoatning o'rtacha qiymatlari.
NSN/ ZN → maksimal, qayerda N- boshqaruv qarorining ko'rib chiqilayotgan variantining raqami.

CHIQISH

Usulni tanlash har bir kishi tomonidan belgilanadi Bosh korxonaning maqsadlari, potentsial imkoniyatlari va bozor kon'yunkturasini hisobga olgan holda mustaqil ravishda. Qoidaga ko'ra, agar iqtisodiyot o'sib borayotgan va iste'mol talabi ortib borayotgan bo'lsa, birinchi usulni qo'llash maqsadga muvofiq bo'ladi, ishlab chiqarish qisqarganida esa ikkinchi.
Biroq, inqirozning davomiyligi bilan buni qilish yanada oqilona sotishni oshirish uchun marketing, profilni o'zgartiring yoki kompaniyani qayta tashkil eting. Va har doim o'z resurslaringizdan 100% foydalanish strategiyasiga rioya qilish muhimdir, hatto ularning maqsadi o'zgargan bo'lsa ham.