Mavzu: Ishlab chiqarilgan mahsulot material sig’imi tahlili Reja: I. Kirish

2.5 Mahsulot ishlab chiqarish va sotish iqtisodiy mohiyati, ularning vazifalari va ahamiyati
Har qanday jamiyatda ehtiyojlarni qondirish vazifalari qo'yiladi va hal qilinadi. Iste'molni qondirish va ishlab chiqarish zarur, chunki bu uning asosiy maqsadi. Binobarin, ishlab chiqarish - bu odamlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan uyushgan faoliyati. Ikkinchisi - iste'mol. Ehtiyojlar cheksiz va tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun resurslar cheklangan. Tanlash muammosi mavjud: vorit ehtiyojlarini to'liq qondirish uchun nima va qancha mahsulot ishlab chiqarish .
Shunday qilib, zamonaviy iqtisodiy nazariyada ishlab chiqarish deganda nafaqat insonning faoliyati, balki natijada moddiy boyliklar ham mavjudligi, balki har qanday sohada har qanday odam (davlat xizmatchisi, o'qituvchi , tibbiyot mutaxassisi, bankir, sartarosh va hokazo) tushuniladi .
Eng umumiy va oddiy bo'lagida, tabiiy-moddiy ishlab chiqarish resurslarni aylantirish jarayoni induksiyasi ehtiyojlarini javob beradigan yoki xizmatdir. Shu ma'noda, ishlab chiqarish, birinchidan, inson hayoti uchun moddiy sharoitlarni yaratadi, ikkinchidan, u kommunal xizmatni yaratuvchisidan tashqaridagi tadbirlarda ishtirok etadi, uchinchidan, odamlar o'rtasidagi munosabatlar sohasi, ya'ni ishlab chiqarish munosabatlari, , pre ma'naviy dunyoni tashkil etadi Ishlab chiqarishning barcha sohalari umumiy maqsadlar bilan birlashadi, ya'ni ehtiyojlarni qondirishni ta'minlaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kompaniyaning bevosita maqsadi foyda olishdir. Jamiyatda ishlab chiqarish iste'mollarining taqsimlanishi bilan o'zaro bog'liq bo'lib, doimiy ravishda yangilanib turadigan jarayon sifatida amalga oshiriladi. ko'paytirish. Qayta ishlab chiqarish bosqichlaridan biri bo'lgan amalga oshirish jarayoni korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotlarning kengayishiga yordam beradi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayoni va uni amalga oshirish jarayoni bir- biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, korxonaning asosiy maqsadiga - foyda
olishga erishishga hissa qo'shadi. Ishlab chiqarish hajmi sotish hajmiga ta'sir qiladi, bu esa talab va taklifning o'zaro ta'siri natijasida bozorda shakllangan mahsulotlarning narx darajasi ta'sirida korxona foydasini shakllantiradi, bu esa qiymatga ta'sir qiladi.
Korxonalar o'z faoliyatlarida iste'molchining manfaatlarini va etkazib berilayotgan mahsulotlar va xizmatlarning sifatiga bo'lgan talablarini hisobga olishlari shart.
Korxonalarning iqtisodiy mustaqilligiga, bozor munosabatlaridan faol foydalanishga yo'naltirilgan boshqaruv tizimi birlashmalar va korxonalar ishiga bir qator printsipial jihatdan yangi talablarni taqdim etadi, xususan, boshqaruv qarorlari uchun alternativalarni hisoblashni va ularni qiyosiy baholashni, tanlashni yanada oqilona va baholarni talab qiladi. ularning tadqiqot faoliyatiga yozildi. Taklif qilinayotgan echimlarning moliyaviy va iqtisodiy oqibatlari, ya'ni. ularning yakuniy moliyaviy natijalariga ta'siri foyda.
Ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilish ikki yo'nalishda amalga oshirilishi kerak. Birinchidan, siz ishlab chiqarish dasturini shakllantirish jarayonida va uni to'ldirishda foyda nuqtai nazaridan uni amalga oshirish istiqbollarini baholaysiz. Ikkinchidan, tahlil jarayonida moliyaviy-iqtisodiy oqibatlar nuqtai nazaridan ishlab chiqarishni tartibga solish bo'yicha boshqaruv qarorlarining iqtisodiy oqibatlari aniqlanadi. Masalan, materiallarni almashtirish, tashqi tashkilotlar tomonidan yarim tayyor mahsulotlar yoki butlovchi qismlar sotib olish, qo'shimcha shartnomalar tuzishda mahsulot hajmini o'zgartirish yoki ilgari tuzilganlarni rad etish to'g'risidagi qarorlar baholanmoqda.
Bozor munosabatlari sharoitida tahlil ob'ekti nafaqat ishlab chiqarish jarayoni, balki ishlab chiqarilgan mahsulotlarga buyurtma olish va ularni iste'molchi bilan kelishilgan narxda to'lashdir. Bundan tashqari, ishlab chiqarishni tahlil qilish va bozorni o'rganish va baholash jarayoni (marketing) bir-biriga teng darajada ta'sir qiladi. Bozor munosabatlariga o'tishning dastlabki bosqichida, bozor to'yinmagan bo'lsa, har qanday ishlab chiqaruvchi o'zi ishlab chiqargan mahsulotini sotishi mumkin. Biroq, bozor talablari to'g'risidagi bilimlardan talab yuqori bo'lgan
mahsulotlarga yo'naltirilgan ishlab chiqarish dasturini shakllantirishda foydalanadiganlar katta iqtisodiy foyda olishadi. Yuqori talab narxlari ko'proq daromad keltiradi. Bozor to'yingan va miqdoriy talab qondirilib, raqobat kuchayganligi sababli ishlab chiqarish aniqlanmaydi, ammo sotish korxonaning maqsadlarini aniqlaydi. Raqobat sharoitida korxona faqat sotishi mumkin bo'lgan mahsulotni ishlab chiqishi yoki umuman ishlab chiqarishi kerak emas. Daromadni ko'paytirish omili sifatida mahsulotlar tarkibi va hajmining o'zgarishi asta-sekin mahsulotning yangi iste'mol xususiyatlarining kombinatsiyasi sifatida mahsulot sifatining o'sishiga olib keladi: ishonchlilik, ulardan samarali foydalanish, texnik xizmat ko'rsatish qulayligi, arzon narx va boshqalar.
Yirik sanoat birlashmalari va konsernlarining iqtisodiy faoliyatida tashqi iqtisodiy faoliyatning ahamiyati ortib bormoqda. Mahsulotni tashqi bozorlarda sotish zarurati ichki bozorning kichik hajmi yoki to'yinganligi, ichki raqobatning yuqori darajasi, jahon bozorida monopol mavqeidan foydalanish imkoniyati va narxlar kabi omillar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Iqtisodiy ishlab chiqarish va sotish tahlili jarayonida, analitik ishlov berish iqtisodiy yozildi axborot maxsus usul va metodlarni bir qator ishlatiladi. Ular iqtisodiy tahlil usulining o'ziga xosligini yanada aniqroq ochib beradi, uning tizimli, yaxlit xususiyatini aks ettiradi. Bu tufayli navlari sifatida ish jarayonlari hisoblanadi, deb aslida iborat nye, ichki kompleks birlik bog'langan elementlar va tomonlarning topgan. Bunday tahlil davomida yuz ronami va elementlar o'rtasidagi munosabatlar aniqlandi va o'rganildi, o'zaro bog'liqlik natijasida bu munosabatlar o'rganilayotgan jarayonning yaxlitligiga olib kelishini aniqladi.
Ishlab chiqarish hajmi sotish hajmiga ta'sir qiladi, shuning uchun mahsulotlarni sotish tizimida ikkita tizimning - ishlab chiqarish va sotishning o'zaro bog'liqligini aks ettirish mumkin. Tizim shuni ko'rsatadiki, mahsulotlarni sotish quyidagi ko'rsatkichlar bilan belgilanadi:
1 ta mahsulotni jo'natish;
Hisobot davri boshidagi zaxiradagi tayyor mahsulotning 2 qoldig'i;
3 ta mahsulotni chiqarish;
Hisobot davri oxiridagi 4 ta tayyor mahsulot qoldig'i.
Va o'z navbatida, savdo tizimining tarkibiy qismlaridan biri bo'lgan mahsulotlar ishlab chiqarish mehnat resurslari, mehnat vositalari, mehnat ob'ektlari kabi elementlarga bog'liq bo'lib , ular o'z navbatida xodimlar soni va mehnat unumdorligi, asosiy vositalar hajmi va kapital unumdorligi, iste'mol qilinadigan hajmga bog'liq. moddiy resurslar va moddiy foyda. Barcha elementlarning to'liq va sifatli bahosini berishga qodir bo'lgan ko'rsatkichlar tanlanganidan so'ng, elementlarning umumiy sxemasi ishlab chiqilgan va elementlar o'rtasidagi munosabatlar aks ettirilganidan so'ng, tizimning iqtisodiy va matematik modelini umumiy ma'noda taqdim etish kerak. Savdo hajmining o'zgarishi omillari buxgalteriya balansi bo'yicha hisoblanadi.
Mahsulot sifatiga odatda quyidagi omillar ta‘sir qiladi: foydalanilayotgan xomashyo va materiallar sifati; xodimlarning malakasi va texnik tayyorgarlik darajasi; ishlab chiqarishda ishtirok etadigan texnika va texnologiyani holati va uning progressivligi; ishchi va xodimlarning mahsulot sifatiga javobgarligi hamda ularning moddiy rag’batlantirilishi va hokazo.
Mahsulot ishlab chiqarishda eng muhim masala bu innovatsion, yangidan yaratilgan mahsulotlar hajmining, eksportga yo’naltirilgan mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo’lga qo’yilganligiga baho berishdan iboratdir.
Innovatsion mahsulot – yangi, takomillashtirilgan, texnologik o’zgarishlar tufayli yaratilgan mahsulotdir. Oldingi mahsulotlardan sezilarli yoki tubdan farq etuvchi mahsulotlardir.
Eksportga yo’naltirilgan mahsulotlarning jami mahsulotlar tarkibidagi salmog’iga baho berish orqali korxonaning joriy va istiqboldagi taktik strategiyalari ishlab chiqiladi.
Korxonalar faoliyatida bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish hollarini juda kam hollardagina uchratish mumkin. Hattoki bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarda ham ularning turli assortimentlari tarkiblanadi. Mahsulotlarning turlari bo’yicha reja bajarilishining tahlili bilan bir qatorda assortimenti tahlilini ham amalga oshirish zarur.
Korxonada innovatsion mahsulotlarning hajmi 2019-yilda 2018- yilga qiyosan 33302.0 ming so’mga, 2020-yil 2019-yilga qiyosan 34798 ming so’mga, 2020-yil 2018-yilga qiyosan 68100 ming so’mga ortgan. Shu bilan birga jami mahsulotlar tarkibida innovatsion mahsulotlar hajmi 2018-yilda 18.4 %ni, 2019- yilda 19.3 %ni, 2020-yilda 22.6 % ni tashkil etganligini ijobiy baholash mumkin. Innovatsion mahsulotlarning soni ham mos ravishda 2, 3 va 5 taga ko’paygan.
Mahsulot, ish va xizmatlarning turi va assortimenti tahlilida ularning segmentlar bo’yicha taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan, profildagi va profilda bo’lmagan turlari, asosiy va qo’shimcha mahsulotlar turlari bo’yicha turkumlanishi o’rganiladi. Ular bo’yicha reja topshiriqlarining bajarilishi, umumiy reja topshiriqlarining bajarilishida ularning ta‘siri, mahsulotlar tuzilishidagi tarkibiy o’zgarishlarga baho beriladi.
Mahsulotlar nomenklaturasi – deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, kichik guruhlari va pozitsiyalarini belgilashda hamda hisobga olishda qabul qilingan ro’yxatidir.
Tovar (ish, xizmat)lar assortimenti – deb esa, mahsulotlarning ma‘lum bir belgilariga qarab, ya‘ni, uning turlari, navi, o’lchami, markasi, artikullariga qarab ajratiladigan mahsulotlar xilidir.
Tovarlar nomenklaturasi va assortimentini o’rganishda o’rtacha assortiment rejasining bajarilishi tahlil etiladi.
Assortiment rejasining bajarilishi tahlili (qiymat ifodasida)
Korxonada mahsulot ishlab chiqarish rejasi ortig’i bilan, ya‘ni 103 foizga bajarilgan. Ammo ayrim tur mahsulotlar bo’yicha reja bajarilishi buzilgan. Buning natijasida assortiment rejasi bor yo’g’i 81.6 foizga bajarilgan. Bunga ―S‖ va ―D‖ mahsulotlar turi bo’yicha rejada belgilangan ko’rsatkichlarning bajarilmasligi sabab bo’lgan. Ahamiyatli jihati shundaki, assortiment bo’yicha reja bajarilishida ayrim tur mahsulotlar bo’yicha rejaning ortig’i bilan bajarilishi boshqa tur mahsulotlar bo’yicha reja topshiriqlarini bajarilmasligini qoplamaydi.
Mahsulot turlari bo’yicha rejaning bajarilishi har xil darajada bo’lishi strukturani o’zgarishidan dalolat beradi. Struktura bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish rejasining bajarilishi uchun haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotning barcha xillari rejalashtirilgan mahsulot tarkibi va tuzilishiga teng kelishi kerak. Ishlab chiqarilgan mahsulot strukturasining o’zgarishi firmaning barcha iqtisodiy ko’rsatkichlariga ta‘sir etadi. Mahsulot ishlab chiqarish tarkibida qimmatbaho
mahsulot turlari ulushini ortishi tufayli mahsulot qiymat shaklida ortadi va buning aksicha bo’lsa, qiymat shaklida mahsulot kamayadi. Xuddi shunday yuqori rentabellikka ega bo’lgan mahsulot turlarini ortishi, rentabelligi past turlarini pasayishi tufayli umumiy foyda miqdori ortadi.
Mahsulot assortimentini ishlab chiqarish maromiyligi bilan kompleks o’rganish operatsion faoliyatga to’liq baho berishga, o’zgarishlarni makon va zamonda aniq tasniflash imkonini beradi. Shu sababli, assortiment rejaining bajarilishi bilan bir qatorda ularni ishlab chiqarishng maromiyligiga ham baho beriladi.
Ayrim korxonalar yillik, kvartal, oylik rejalarini ortig’i bilan bajarishi, ammo, ishlab chiqarishni bir maromda tashkil eta olmaslik natijasida erishilgan samara va natijaviylik ko’zda tutilgan yoki rejalashtirilgan yutuqni ta‘minlay olmaydi. Shu bilan birga mahsulot ishlab chiqarishdagi maromiylikni buzilishi shartnoma majburiyatlarini barbod bo’lishiga, uning oqibatida jarimalar to’lanilishiga, moliyaviy ahvolning qiyinlashishiga ham olib keladi.

Korxonada mahsulot ishlab chiqarish maromiyligini ta‘minlash yuzasidan yilning 4 ta choragi bo’yicha bir xilda belgilangan. Lekin amalda, birinchi

chorakda 10000 mln so’mlik (15000-25000), 2-chorakda -5000 mln so’mlik (20000-25000) mahsulot kam ishlab chiqarilgan. Uchinchi va to’rtinchi choraklarda mahsulot ishlab chiqarish rejasi ortig’i bilan bajarilgan. Maromiylik hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 85000 mln so’mni, maromiylik rejasining bajarilishi 85 foizga bajarilgan.
Ishlab chiqarishni boshqarish Bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida hayotimizga shiddat bilan kirib kelgan tushunchalardan biri, bu – menejmentdir. Keng ma`noda menejment ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq bo`lgan faoliyat turidir. Samarali menejmentni tashkil etish korxona yoki firmada ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishishning muhim omili hisoblanadi. Ma`lumki, inson yakka tartibda, ya`ni biron-bir jamoaga birlashmagan holda mehnat qilar ekan, u o`z mehnatini o`zi boshqaradi. Boshqacha qilib aytadigan bo`lsak, yakka tartibda amalga oshiriluvchi mehnat faoliyati boshqaruvga muhtoj emas. Ammo odamlarning mehnat faoliyatlari bir joyga jamlanib, bir-biri bilan o`zaro bog`liq holatga kelgach, boshqaruvga ehtiyoj paydo bo`ladi va boshqaruv apparatini bunyod etish zaruriyati tug`iladi. Bu apparat ishlab chiqarishning barcha bo`g`inlarini bir butun qilib bog`lashi va tegishli bo`limlar faoliyatini muvofiqlashtirishi zarur bo`ladi. Mehnat jamoasi yiriklashgan sari boshqaruvning vazifalari ham murakkablasha boradi va boshqaruv apparatidan texnik, texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni hal etishning eng maqbul echimlarini topish talab etiladi. Boshqaruv jarayoni muayyan maqsad sari yo`naltirilgan bo`lib, ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy-texnik natijalarga erishishga qaratilgandir. Shuning uchun boshqaruv apparati ishlab chiqarish jarayonida paydo bo`luvchi turli xil ijtimoiy, ruhiy, huquqiy, texnologik va boshqa toifadagi masalalarni hal etadi. Ammo jamoani boshqarish bilan bog`liq munosabatlar ichida tashkiliy munosabatlar hal qiluvchi rolь o`ynaydi, deyish mumkin. Xo`jalik boshqaruvining vazifalarini, boshqarilayotgan ob`ektning ko`lamidan qat`iy nazar, quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin:
-tadqiqotchilik va loyihalash;
-me`yorlashtirish va rejalash;
-tashkilotchilik va muvofiqlashtirish;
-ta`minotchilik;
-hisobot nazorati.
Tadqiqotchilik va loyihalash vazifalariga ilmiy izlanishlarni o`tkazish, kelajak rejalarini tuzish va unga oid iqtisodiy ma`lumotlarni o`rganib chiqish ishlari kiradi.
Me`yorlashtirish va rejalash boshqaruvni tashkil qilish asoslarini o`z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayonini to`g`ri yo`lga solishda mehnat va xarajatlarni me`yorlashtirish, istiqbolli, joriy, tezkor rejalarni tuzish muhim ahamiyatga ega bo`lib, boshqaruv ilmining asosiy vazifalaridan biridir. Tashkilotchilik va muvofiqlashtirish vazifalari ishlab chiqarish boshqaruvi negizini tashkil qilib, u boshqaruv apparati tarkibini loyihalash, xodimlarni tanlash va joy-joyiga qo`yish, ishlab chiqarishga muhandislik rahbarligi kabi masalalarni qamrab oladi. Ishlab chiqarish boshqaruvida ta`minotchilik vazifasi ham katta ahamiyatga ega, chunki korxona (firma) ni kerakli xomashyo, materiallar va jihozlar bilan ta`minlash, ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishni amalga oshirish kabi ishlar boshqaruv apparatining muhim vazifalaridan hisoblanadi.
Korxonaning hisobot nazorati statistik, buxgalteriya va tezkor hisob-kitob ishlarini amalga oshiradi. Analitik tahlil, moliya-kredit munosabatlarining mukammalligi boshqaruv samaradorligiga ta`sir ko`rsatuvchi muhim omillardir.
Boshqaruv tizimining samaradorligi ko`p jihatdan boshqaruv uslublariga bog`liq bo`lib, ular asosan quyidagilardan iborat: a) siyosiy uslublar; b) iqtisodiy uslublar; v) ma`muriy-huquq uslublari; g)tashkiliy uslublar; d)boshqaruv qarorlari va jarayonlarini maqbullashtirish (kibernetik) uslubi; e) ijtimoiy-ruhiy, pedagogik uslublar; j) grafik uslublar.
Biroq shuni ta`kidlab o`tish lozimki, ishlab chiqarishni ko`rsatib o`tilgan uslublarning faqat birontasi yordamida tashkil qilish va boshqarish mumkin emas. Bu uslublarning mantiqiy va ilmiy asoslangan o`zaro bog`liqligigina ishlab chiqarishni boshqarishda kutilgan natijalarni bera oladi. Boshqaruv apparatining tarkibini bir-biri bilan o`zaro bog`langan bo`limlar va bo`g`inlar bilan to`ldirish natijasida uning tashkiliy tuzilmasi shakllanadi. Har bir bo`linma o`z vazifalariga ega bo`lib, uning faoliyat chegaralari, vakolatlari va javobgarligini korxona ma`muriyati belgilaydi. Boshqaruvning ilmiy asoslangan va tajribada sinab ko`rilgan qoidalariga tayanib, korxonalarni samarali rivojlantirish bozor munosabatlarini o`zlashtirayotgan mamlakatimiz uchun juda muhim vazifadir.
Hozirgi sharoitda rahbar faqat o`z sohasini yaxshi bilibgina qolmay, balki yaxshi tashkilotchi bo`lmog`i, sotsiologiya, psixologiya, pedagogika fanlaridan ham xabardor bo`lmog`i lozim. Bu hayotimizdagi jiddiy o`zgarishlar, inson omilining faollashuvi, jamoalarda o`zini-o`zi boshqarish tamoyillarining joriy etilishini taqozo qiladi. Rahbar o`z jamoasi ichida mehnat jarayonida vujudga keladigan har xil nizolarni jamoat tashkilotlari bilan birgalikda yuqori tashkilotlarga chiqarmasdan o`zida hal qilishga qodir bo`lishi lozim. Ishlab chiqarishni boshqarishda rahbarning qaysi toifada ekani juda muhim ahamiyat kasb etadi. Rahbarlarning quyidagi toifalarini ko`rsatib o`tish mumkin.
1. Avtokrat yoki avtoritar toifadagi rahbar. Bunday rahbar qo`l ostidagilarning faoliyati uchun javobgarlikni o`z zimmasiga to`liq oladi, barcha mavjud axborotlarni o`zi orqali o`tkazishga harakat qiladi, jamoa a`zolari bilan bevosita muloqotlarni chegaralab qo`yadi, o`zining noo`rin harakatlarini tanqid qilinishiga yo`l qo`ymaydi. O`ziga bo`ysinuvchilar bilan muomalada bo`lganda, uning rahbarlik g`ururi balandligi, o`zini katta tutishi sezilib turadi. Odatda, avtokrat rahbarlar o`ziga bo`ysinuvchilar oldida qovog`i solingan kayfiyatda bo`ladi. Biroq avtokrat rahbarlik turini har jihatdan yomon, deb bo`lmaydi. Ba`zi bir hollarda bo`ysinuvchilarning madaniy darajasi, axloqi pastligi sababli mazkur boshqaruv uslubini tanlab olish ish berib qolishi mumkin. Ammo jamoada har tomonlama demokratik munosabatlar pishib etilgan paytda rahbar o`z uslubini o`zgartirishga majbur bo`ladi.
2. Anarxik toifadagi rahbar. Bunday rahbar shaxsan o`zi faollik ko`rsatmaydi. Ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq masalalarni qo`l ostidagi xodimlarga rasman taqsimlab beradi. Shuning uchun ishlab chiqarish masalalarini muhokama qilish ham rasmiy xarakterga ega bo`ladi. U ko`proq tashqi ta`sirga moyilligi bilan ajralib turadi. Jamoaning taqdiri, ishlab chiqarishning istiqboli kabi masalalar uni kam qiziqtiradi. U yoki bu masalalarning bajarilishi ayrim bo`ysinuvchilarning hohish-irodasiga bog`liq bo`ladi.
Bunday rahbar boshqarayotgan jamoada tanqid, o`z-o`zini tanqid kabi muhim omillar o`z o`rniga ega emas, jamoa a`zolarining tashabbuskorligi rag`batlantirilmaydi.
Tabiiyki, bunday rahbar tezda almashtirilmasa, u boshqarayotgan korxona tez orada bankrotga uchraydi.
3. Demokratik rahbar. Bunday toifadagi rahbar o`z faoliyatini jamoa a`zolariga tayangan holda olib boradi. Faoliyat uchun javobgarlik bo`ysinuvchilar orasida taqsimlanadi. Jamoa a`zolarining bir-biri bilan ijodiy, tashabbuskorona munosabatlarini rag`batlantirish bilan birgalikda rahbar o`ziga bo`ysinuvchilar bildirgan fikrlarga quloq soladi, ular bilan maslahatlashadi, ijobiy fikr-mulohazalarni inobatga oladi, ilg`orlarni mukofotlaydi. Bunday rahbarlik turi bo`ysinuvchilarning shaxsiy tashabbusini, ijodiy faoliyatini rivojlantiradi va mehnat jamoasida o`rtoqlik va ishchan muhitni, sog`lom ma`naviy-ruhiy iqlimni yaratadi.
Hozirgi kunda boshqarishni takomillashtirishning muhim masalalaridan biri menejment (boshqarish)ga oid vazifalarning zamon talablari darajasida bajarilishini ta`minlay oladigan, o`z ishining ustasi bo`lgan menejerlar tayyorlashdir.
Menejerlar (boshqaruvchilar) oldiga qo`yiladigan asosiy vazifalar umumiy holda quyidagilardan iboratdir:
1. Mavjud imkoniyatlardan foydalanib, bir butun, yaxlit ishlab chiqarish birligini yaratish, korxonani yuqori malakali muhandis-texnik xodimlar va ishchilar bilan butlash;
2. Korxonaning zaif tomonlarini aniqlab, ularni bartaraf etish va ishlab chiqarishni yuqori darajada rivojlanishini ta`minlovchi xo`jalik mexanizmini yaratish;
3. Jamoa a`zolarini yuksak ishlab chiqarish va mehnat natijalariga rag`batlantira oluvchi moddiy manfaatdorlik tizimini yaratish;
4. Korxona faoliyatini muntazam tahlil qilish va uning me`yorlariga o`z vaqtida o`zgarishlar kiritish;
5. O`z faoliyatiga oid davr talablarini hisobga olish, mazkur sohada sodir bo`layotgan o`zgarish va yangiliklarni ilg`ay olish va tegishli qarorlar qabul qilish.
Menejer o`z qo`l ostidagi xodimlarning mehnat faoliyatini aniq tashkil qiluvchi va shu bilan birga ma`lum hajmdagi boshqaruv vazifasini bajaruvchi shaxsdir. “Menejment” deganda, ma`lum korxona yoki firma boshqaruvi yoki ularga rahbarlik qilish tushuniladi.
Menejerlikning asosiy maqsadi korxona (firma) faoliyatini ishlab chiqarish quvvatlaridan to`la va samarali foydalana olishni ta`minlaydigan darajada tashkil qilishdan iboratdir. Menejer har doim odamlar bilan muloqatda bo`lib, ularning ishini tashkil qiladi. Uning bilim doirasi qanchalik keng va madaniyati yuqori bo`lsa, xodimlar bilan bo`ladigan munosabati shunchalik samarali bo`ladi.
Ko`pgina hollarda boshqaruv bilimlarining etishmasligi korxonani kam samara bilan ishlashi yoki o`z faoliyatini to`xtatishiga sabab bo`ladi. Shuning uchun har bir menejer (boshqaruvchi)dan menejmentga oid bilimlarni mukammal o`zlashtirish, bu bilimlarni muntazam boyita borish va doimo yangilikka intilish tuyg`usiga ega bo`lishi talab qilinadi.
Xorijiy davlatlar tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, endilikda menejmentga oid bilimlar doirasi tobora kengayib, o`z navbatida undan bir qator maxsus yo`nalishlar ajralib chiqmoqda. Binobarin, menejerlar ham muayyan sohalar bo`yicha ixtisoslashmoqda.
Umumiy menejment bo`yicha mutaxassislar, ya`ni menejerlar korxona yoki firmada olinayotgan foydaning eng ko`p miqdoriga erishishning umumstrategik masalalari bilan shug`ullanadi.
Moliyaviy menejment mutaxassislari korxona yoki firmaning moliyaviy resurslaridan yuqori samaradorlik bilan foydalanish, ya`ni ishlab chiqarishga sarflanayotgan har bir so`m yoki dollardan maksimum (eng ko`p) foyda olishga erishish masalalari bilan shug`ullanadilar.
Ishlab chiqarish menejmenti mutaxassisi tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish operatsiyalarining samaradorligini oshirish masalalari bilan mashg`ul bo`ladilar.
Menejment fanining muhim tarmoqlaridan biri – personal (xodimlar) ni boshqarish bo`lib, bu soha mutaxassislari ishchi va xizmatchilarni tanlash, ularni joy-joyiga qo`yish, mehnatni oqilona tashkil qilish, mehnatga haq to`lash tizimini takomillashtirish bo`yicha taklif va tavsiyalar tayyorlash kabi masalalar bilan shug`ullanadilar.
Korxonalar rivojlanishining har bir bosqichiga korxona faoliyati samaradorligini oshirishga ta’sir etadigan ma’lum bir ishlab chiqarish strukturasi mos keladi. Sanoat rivojlanishining dastlabki bosqichida universal korxonalar tashkil qilingan bo‘lib, ular murakkab ishlab chiqarish strukturasiga ega bo‘lgan, chunki unda tayyorlov, ishlov berish, yig‘ish sexlarida cho‘yan quyish, rangli metall quyish, temirchilik, presslash, mexanika, slesarlik-yig‘ish va boshqa jarayonlar amalga oshirilgan. Bunday ishlab chiqarish strukturasi har qanday ishlab chiqarish doirasidagi buyurtmani bajarish imkonini bergan va korxonani yuqori raqobatbardoshligini ta’minlagan. Sanoat rivojlanishining bu bosqichida ishlab chiqarish strukturasining texnologik turi hukmron bo‘lib, u o‘z navbatida ayni texnika taraqqiyoti darajasida dastgohlarni bir xil guruhi bo‘yicha joylashtirishga majbur etgan.
Ishlab chiqarish strukturasini texnologik turini hukmron bo‘lishiga sabab korxonada donaviy va seriyali ishlab chiqarishni tashkil qilinganligi bilan bog‘liq bo‘lgan. Ilmiy-texnik taraqqiyot turli xildagi ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘lgan agregatlarni bitta tizimga (liniya) o‘rnatish imkonini beruvchi individual uzatmalar yaratilishiga olib keldi. Buning natijasida buyumli ishlov beruvchi sexlarga ega bo‘lgan zavodlar paydo bo‘la boshladi. Biroq, ishlab chiqarish jarayonining tayyorlov bo‘limi har qanday korxonani hattoki, kichik va o‘rta korxonalarning ajralmas qismi bo‘lib, tayyorlov sexlari texnologik jihatdan ixtisoslashganligicha qoldi.
Ishlab chiqarishning keyingi texnik-texnologik taraqqiyoti tayyorlov va ishlov berish sexlarini birlashtiruvchi buyumli yopiq sexlar va uchastkalarni yaratishga olib keldi.
Bunday sex va uchastkalarning samaradorligini oshirishga har bir detal, uzel, buyumga ishlov beruvchi uchastkalarni birlashtirish hisobiga ularni sonini kamaytirish; uchastkada ishlov berilayotgan buyumlar harakati (marshruti) sonini kamaytirish; dastgoh moslamalarini qayta almashtirishga sarflanadigan vaqtni qisqartirish; detallarni uchastkalar o‘rtasida va operatsiyalar o‘rtasida turib qolish vaqtini kamaytirish natijasida erishiladi.
Ishlab chiqarish strukturasini takomillashtirishning muhim yo‘li-asosiy ishlab chiqarish faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmagan holda yordamchi, xizmat ko‘rsatuvchi sexlar va xizmatlar hajmini kamaytirishdir. Bunga ixtisoslashtirilgan ta’mirlovchi va asbobsozlik zavodlarini yaratish asosida xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarni kooperatsiyasini kengaytirish hisobiga erishish mumkin. Dastgohlarni kapital, qisman va mayda ta’mirlashni, asboblar tayyorlashni ixtisoslashgan zavodlarga berish bir qator yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar va undagi ishlovchilar sonini kamaytirish imkonini beradi.
Hozirgi kunda detallar tayyorlash uchun zarur bo‘lgan yarim tayyor mahsulotlar takomillashmagan usullarda ishlab chiqariladi. Natijada yarim tayyor mahsulotlar buyumning tayyor detallaridan o‘lchami va shakli bilan farq qiladi. Qayta ishlash uchun beriladigan qo‘shimchalar juda katta bo‘lishi, korxonalarda yarim tayyor mahsulotlarga kesish usuli bilan qayta ishlov beradigan yuqori quvvatli mexanika sexlarini tashkil qilinishiga zarurat tug‘diradi. Yarim tayyor mahsulotlarga bunday mexanik ishlov berish kam unumligi va mexanika sexi korxona ishlab chiqarish strukturasida katta hajmni egallashi ishlab chiqarish jarayonini yarim tayyor mahsulot tayyorlash bosqichida texnika va texnologiyani rivojlanishdan orqada qolishiga olib keladi.
Masalan, korxona ishlab chiqarish strukturasidagi mexanika sexlarini hajmini yarim tayyor mahsulot (aniq quyma, svarka, qolip) ni ishlab chiqarishga ilg‘or texnologiya va usullarni tadbiq etish hisobiga qisqartirish, yarim tayyor mahsulotlarga ishlov berishga sarflangan vaqt miqdorini qisqartirish, har bir detalni tayyorlash uchun material va xom ashyo sarfini kamaytirish yuqori iqtisodiy samaradorlikni ta’minlovchi omillardir.
Korxonalarda tayyorlov bosqichi ishlab chiqarish jarayonlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Hozirgi kunda ishlab chiqarish strukturasida tayyorlov sexlari nafaqat o‘rta va yirik hajmda, balki kichik korxonalar bo‘lishi mumkin. O‘rta va kichik korxonalardagi tayyorlov sexlaridagi dastgohlarning yuklanish koeffisienti past bo‘lib, tayyorlov sexlari esa, katta ishlab chiqarish maydonini egallaydi.
Yarim tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishni ixtisoslashtirilgan zavodlarga berish natijasida seriyali va ommaviy ishlab chiqarishga sharoit yaratiladi, bu esa har bir korxonaga ishlab chiqarish strukturasida presslash, payvandlash, quyish uchastkalarini qisqartirishga imkon beradi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish strukturasini takomillashtirish yo‘llarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, kelgusida korxonalar tayyorlov va asbobsozlik sexlari bo‘lmagan hamda mexanika va ta’mirlash sexlari qisqargan ishlab chiqarish strukturasiga o‘tishlari lozim. Bu esa ishlab chiqarishning yordamchi va xizmat ko‘rsatish jarayonlarida, ishlab chiqarish jarayonini tayyorlov va ishlov berish bosqichlarida ishlovchilar sonini kamaytirishga imkon beradi. Bu o‘z navbatida mahsulot tannarxini pasaytiradi, ishlab chiqarish rentabelligini va foydani oshiradi.

XULOSA
Ushbu kurs ishida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni material sig’imini tahlil qilish va shu bilan birgalikda mahsulot xarajatlarini tahlil qilish, mahsulot sifatini oshirish kabi chora tadbirlar bayon etildi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini ilmiy tadqiq qilish asosida uning boshlanishiga sabab bo‘lgan voqeliklar birma-bir topilib, ularning shakli hamda mazmuni aniqlanib global hodisaga ko‘rsatgan ta’sirlari o‘rganilmoqda.
Ta’kidlash kerakki, iqtisodiy inqiroz bu muammolar kompleksidir. Uning yechimi ham kompleks chora-tadbirlarni muayyan davr davomida uzluksiz qo‘llanilishini talab qiladi. Moliyaviy iqtisodiy inqirozning kelib chiqishini shartli ikki yirik guruh: makroiqtisodiy hamda mikroiqtisodiy darajadagi sabablar bilan izohlash mumkin.
Mikroiqtisodiy darajadagi sabablarga ko‘plab xo‘jalik subyektlari tomonidan hisob tizimining davr talablari asosida tashkil qilinmaganligi hamda mazkur holatlarga auditorlik firmalarining jiddiy munosabat bildirmaganligi kabilar misol bo‘la oladi. Bunday kamchiliklar xo‘jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish ishlarida ham yaqqol ko‘zga tashlandi. Agarda, xo‘jalik subyektlari har bir iqtisodiy voqelikni ilmiy asosda
chuqur tahlil qilib, boshqaruv qarorlarini o‘z vaqtida qabul qilganlarida edi, jahon miqyosida inqiroz tufayli o‘z faoliyatini to‘xtatgan, bankrot bo‘lgan korxonalar soni bu darajada ko‘p bo‘lmas edi.