Mavzu: is-lm modelida byudjet-soliq siyosating tahlili

 
 
 
 
 

---

- 7 - 
 
 
 
 
2.Byudjet-soliq siyosatining mohiyati, funksiyalari va 
ahamiyati 
Hozirgisharoitdadavlatbudjetiijtimoiy 
(ishlabchiqarish) 
munosabatlariningbirqisminiifodaetib, 
davlatningixtiyorigamamlakatdayaratilganyalpiichkimahsulot 
(milliydaromad)ningnisbatankattaginaqisminito’plashvaunijamiyattaraqqiyotiningt
urlisohalarini 
(iqtisodiyot, 
maorif, 
sog’liqnisaqlash, 
fan, 
madaniyat, 
ijtimoiyta’minot, 
boshqaruv, 
mudofaavaboshqalar) 
rivojlanishigayo’naltirishimkoniniberadiganmuhimtaqsimlashvositasidir. 
Mohiyatigako’radavlatbudjetimamlakatmoliyatiziminingtarkibiyqismibo’lib, 
shungamosravishdamoliyatizimigadoirbarchaxususiyatlargaegavaungategishlibo’lg
anbarchafunksiyalarnibajaradi. 
Birvaqtningo’zida, 
davlatbudjetifaqato’zigaxosbo’lganxarakterlixususiyatlarga 
ham 
egadirki, 
ularo’znavbatida, 
davlatbudjetinimoliyatiziminingboshqabo’linmalaridanajratibturadivaundamarkazi
yo’rinniegallashgaimkonberadi. 
Uninganashundayxususiyatlaridanbiribevositadavlatgategishliekanligidir. 
Haqiqatdan 
ham 
harbirmamlakatdadavlatbarchamoliyaviymunosabatlarningtashkilotchisibo’lsa-da, 
uningbuxislati, 

---

- 8 - 
ya’ni
1
mamlakatningmoddiyvamoliyaviyresurslariasosiytaqsimlovchisifatidagirolif
aqatbudjetdakattakuchbilannamoyonbo’ladi. 
Yagonalikvayuqoridarajadamarkazlashuvdavlatbudjetiningmuhimxususiyatlaridan
dir. 
Davlatbudjetigaxosxususiyatlarmablag’larbilanbudjetsiyosatiniamalgaoshirishuchu
nkengimkoniyatlaryaratibberadi.
Davlat budjeti deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning qo’shilishini 
tushunmoq kerak: 
1) davlat miqyosida yalpi ichki mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga 
keladigan iqtisodiy munosabatlar;
2) davlatning asosiy moliyaviy rejasi. Yalpi ichki mahsulotni taqsimlashning 
moliyaviy vositasi sifatida davlat budjeti boshqa xususiyatlarga ham ega. Okok 
Yalpi ichki mahsulotning davlat budjeti orqali taqsimlanishi ma’lum darajada, 
almashuvdan ajralgan holda sodir bo’ladi. Qiymatning davlat budjeti orqali 
harakatlanishi moddiy mahsulotning harakatidan to’liq uziladi va sof qiymat 
xarakterini kasb etadi. Faqat davlat budjetidan tashqarida, budjet resurslari 
sarflanayotganda taqsimlash va almashuv operatsiyalarining qayta qo’shilib ketishi 
sodir bo’ladi. Davlat budjetining mohiyatini ochib berishda u orqali amalga 
oshiriladigan taqsimlash jarayonlarining mazmunini ko’rib chiqish alohida 
ahamiyat kasb etadi. 
Yalpi ichki mahsulotni davlat budjeti orqali taqsimlash bir vaqtning o’zida, 
o’zaro bog’langan va ma’lum darajada mustaqil bo’lgan uch bosqichga egadir: 1) 
umumdavlat pul fondini shakllantirish (budjet daromadlari); 2) hududiy va ma’lum 
maqsadlarga mo’ljallangan ko’p sonli budjet fondlarini yaratish; 3) budjet fondidan 
foydalanish (budjet xarajatlari). 
Davlat budjeti orqali yalpi ichki mahsulotni taqsimlashning bu bosqichlari bir 
vaqtning o’zida va uzluksiz sodir bo’lsada, bu ularning nisbatan alohidaligini ham 
inkor etmaydi. Bu bosqichlarni bo’lish va ularni alohida-alohida ko’rib 

---

- 9 - 
chiqishorqali budjetli taqsimlashning xarakteri, shakli va metodlari to’g’risida 
osonroq va aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin. Birinchi bosqichda yuridik va 
jismoniy shaxslarga tegishli pul mablag’larining bir qismi davlatning qo’lida 
to’planishi sodir bo’ladi. Ana shu asosda mablag’larni oluvchi sifatida davlat bilan 
mablag’larni to’lovchilar o’rtasida budjet munosabatlari vujudga keladi. Bu 
munosabatlar, asosan, majburiylik (imperativlik) xarakteriga egadir. Bu 
bosqichdagi taqsimlash jarayonlarining xarakterli xususiyati shundaki, budjetga 
tushuvchi mablag’lar ajratib olingan bo’lib, ular qat’iy chegaralanmagan. Ularning 
barchasi hozircha yagona maqsadga — umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga 
yo’naltirilgan. Davlat pul fondining alohidaligiga aniq maqsadlarga mo’ljallangan 
fondlarni kristallizatsiya qilish boshlanganda barham beriladi.