Mavzu: iroda mezonlari

Ballar yig‘indisi:
0-9 ballgacha – sizning faoliyatingizda muvaffaqiyatga ehtiyoj yaqqol ko‘rinmaydi.
10-13 ballgacha – sizda muvaffaqiyatga intilish bor, lekin xayotda faoliyatingizni tashkil qilishda har doim ham muvaffaqiyatga ehtiyoj sezavermaysiz.
14-23 ballgacha – sizning faoliyatingizda muvaffaqiyatga ehtiyoj yuqori darajada, har doim muvaffaqiyat bo‘lishiga ishonasiz, qat’iysiz u yoki bu darajada burakkab, lekin bajarilishi mumkin ishlarni qilishni yoqtirasiz.
0-9 –past; 10-13 – o‘rtacha; 14-23 yuqori.

Ushbu so‘rovnoma 50 nafar 15-30 yoshda bo‘lgan sinaluvchilarda o‘tkazildi va sinaluvchilar quyidagi natijalarni ko‘rsatdi

T/R	F.I.SH.	Jinsi	yoshi	ball	ko`rsatgich
1	Soqiyev B.	erkak	21	10	o`rta
2	Isaqulov J.	erkak	21	9	past
3	To`rayev X.	erkak	15	9	past
4	Esanov A.	erkak	27	10	o`rta
5	Saydaliyev O`.	erkak	26	9	past
6	Salimov S.	erkak	19	13	o`rta
7	Normurodov B.	erkak	21	13	o`rta
8	Musajonov A.	erkak	24	13	o`rta
9	Xaydarov I.	erkak	22	13	o`rta
10	Baxriddinov E.	erkak	20	12	o`rta
11	Inomov M.	erkak	23	10	o`rta
12	Toshtemirov B.	erkak	20	10	o`rta
13	Abdualimov S.	erkak	22	11	o`rta
14	Normurodov X.	erkak	20	12	o`rta
15	Abduxalikov A.	erkak	20	13	o`rta
16	Asadov H.	erkak	20	10	o`rta
17	Xolmamatov D.	erkak	20	13	o`rta
18	Inotov A.	erkak	18	8	past
19	Yangiboyeva P.	ayol	21	13	o`rta
20	Ma`murova S.	ayol	23	11	o`rta
21	Jumayeva G.	ayol	18	11	o`rta
22	Normo`minova M.	ayol	19	10	o`rta
23	Bo`ronova M.	ayol	17	8	past
24	Baxromova S.	ayol	21	12	o`rta
25	Eshpo`latova Sh.	ayol	20	6	past
26	To`raqulova R.	ayol	21	12	o`rta
27	Mallayeva Sh.	ayol	21	8	past
28	Bo`ronova S.	ayol	19	8	past
29	Yafarova L.	ayol	24	9	past
30	Saitova G.	ayol	20	10	o`rta
31	Sobirjonova A.	ayol	18	11	o`rta
32	Naimova Sh.	ayol	23	9	past
33	Naimova S.	ayol	21	8	past
34	Uralova Z.	ayol	22	13	o`rta
35	Alimova D.	ayol	19	11	o`rta
36	Choriyeva E.	ayol	19	15	yuqori
37	Soatmurodova M.	ayol	20	14	yuqori
38	Xolmurodova N.	ayol	19	8	past
39	Komiljonova Y.	ayol	20	17	yuqori
40	Aliqulova D.	ayol	19	11	o`rta
41	Aliyeva M.	ayol	19	9	past
42	Umbarova M.	ayol	22	11	o`rta
43	Soatmurodova M.	ayol	16	11	o`rta
44	Asomiddinova Sh.	ayol	19	8	past
45	Ahmedova U.	ayol	20	16	yuqori
46	Asadullayeva M.	ayol	20	8	past
47	Jummayeva R.	ayol	20	10	o`rta
48	Eshboyeva X.	ayol	20	14	yuqori
49	Ibragimova M.	ayol	19	8	past
50	Sabirova K.	ayol	19	10	o`rta

N. Xollning «Emotsional intellektning koeffitsientini aniqlash» metodikasi

Metodika 30 ta fikrda nisbatan bildiriladigan munosabatni aniqlashga qaratilgan bo‘lib, fikrlar 5 ta shkala doirasida umumlashtiriladi:

1)emotsional bilimdonlik;
2)o‘z emotsiyalarini boshqarish (o‘zini bosish, hissiyotlarga berilmaslik); 3)O‘zini o‘zi undash qobiliyati (o‘zi istaganicha emotsiyalarini boshqara olish);
4)Empatiya;
5)O‘zgalarning emotsional xolatlari bilish qobiliyati (o‘zgalarning hissiyotlariga taʼsir ko‘rsata olishi).
Metodikaga quyidagi instruktsiya ilova qilinadi: Quyida Sizning hayotingiz va faoliyatingizga aloqador bo‘lgan ayrim fikrlar havola etiladi. Marhamat qilib, har bir fikrning yoniga o‘z munosabatingizni raqamlar xolida qayd etsangiz:
to‘liq qo‘shilaman – (- 3 ball); qo‘shilaman, desam bo‘ladi - (- 2 ball); qisman qo‘shilmayman – (- 1 ball); qisman qo‘shilaman – (+1); asosan qo‘shilaman – (+2); to‘la qo‘shilaman - (+3).
So‘rovnoma matni quyidagicha:
1. Men hayotda, turli vaziyatlarda o‘zimni qanday tutishimni bilishim uchun salbiy hissiyotlar ham, ijobiy hissiyotlar ham manba vazifasini o‘taydi.
2. Salbiy his-kechinmalar men hayotimda nimadir o‘zgartirishim kerakligini tushunishimga yordam beradi.
3. Mendan chetdan tayziq qilishganda ham o‘zimni bosiq tuta olaman.
4. Men o‘zimdagi his-kechinmalarning o‘zgarayotganligini kuzata olaman.
5.Hayot taqozosiga ko‘ra harakat qilishim lozim bo‘lgan paytlarda kerak bo‘lsa men bosiq bo‘lib, fikrlarimni bir yerga to‘play olaman.
6. Kerak bo‘lganda, men o‘zimni juda shodon, ko‘tarinki ruhda, xazilkash qilib ko‘rsata olaman.
7. Men o‘zimni qanday his qilayotganligimni nazorat qila olaman.
8. Men nimagadir hafa bo‘lganimda ham o‘zimni tuta olaman.
9. Men o‘zgalarning muammolari, tashvishlarini tinglay olaman.
10. Meni tashvishga solgan narsalar haqida xadeb o‘ylayvermayman.
11. Boshqalarning hissiy ehtiyojlariga nisbatan o‘ta sezgirman.
12. Men o‘zgalarni tinchlantira olaman.
13. Men qayta-qayta o‘zimni biror qiyinchiliklarni yengishga jalb eta olaman.
14. Men hayotim muammolarga ijodiy yondashishga harakat qilaman.
15. Men atroimdagilarning kayfiyati, istaklari va maqsad-muddaolarini tushunishga, ularga to‘gʼri munosabat bildirishga intilaman.
16. Men uchun xotirjam bo‘lish, ishga shay turish va diqqatimni biror narsaga qaratish mushkul emas.
17. Imkoniyatim bo‘lganda men o‘zim his qilayotgan salbiy narsalarni tahlil qilib, muaamoni yechishga qodirman.
18. Biror narsaga to‘satdan qaygʼurganimda, tezda o‘zimni o‘nglab olishga qodirman.
19. Mening ko‘nglimdan o‘tayotgan his-kechinmalarni bilishim hamisha o‘zimni yaxshi tutishimga imkon beradi.
20. Ochiq izhor etilmagan taqdirda ham men birovlarning his-kechinmalarini tushunib qolaman.
21.Men yuz ifodasiga qarab odamlarning kayfiyatini bilaman.
22. Аmaliy harakat qilish kerak bo‘lganda, men ichki hissiyotlarim, tugʼyonlarimni bostira olaman.
23. Birovlarning ko‘nglidagi dardlarini ular bilan muloqot qilish orqali bila olaman.
24. Mening odamlarni tushuna olishimni boshqalar ham biladilar.
25. O‘z his-kechinmalarini yaxshi biladiganlar odatda o‘z hayotlarini boshqara oladilar.
26. Men odamlarning kayfiyatlarini ko‘tara olaman.
27. Odamlar o‘rtasidagi munosabatlar xususida men bilan maslahatlashishsa bo‘ladi.
28. Men o‘zgalarning kayfiyatlariga moslasha olaman.
29. O‘z manfaatlari yo‘lida odamlarning ichki tuygʼularini boshqarishga yordam bera olaman.
30. Men noxush his-kechinmalardan o‘zimni chalgʼitishim oson.
Diagnostika uchun kalit:-
“Emotsional bilimdonlik” shkalasi – 1, 2, 4, 17, 19, 25 bandlar.
“O‘z emotsiyalarini boshqarish (o‘zini bosish, hissiyotlarga berilmaslik) shkalasi – 3, 7, 8, 10, 18, 30 –chi bandlar;
“O‘zini o‘zi undash qobiliyati (o‘zi istaganicha emotsiyalarini boshqara olish) shkalasi – 5, 6, 13, 14, 16, 22-chi bandlar;
“Empatiya” shkalasi – 9, 11, 20, 21, 23, 28- chi bandlar;
“O‘zgalarning emotsional xolatlari bilish qobiliyati (o‘zgalarning hissiyotlariga taʼsir ko‘rsata olishi) shkalasi – 12, 15, 24, 26, 27, 29 – chi bandlar.
Natijalarni hisob-kitob qilish.
Har bir shkala bo‘yicha “+” yoki “-” belgisi qo‘yilgan javoblarning ballari yigʼindisi hisoblab chiqiladi. Plyus belgili ballar yigʼindisi ko‘p bo‘lganiga qarab, emotsiyalarning namoyon bo‘lish darajasi aniqlanadi.

Ushbu so‘rovnoma 50 nafar 15-30 yoshda bo‘lgan sinaluvchilarda o‘tkazildi va sinaluvchilar quyidagi natijalarni ko‘rsatdi.

Xulosa
Yuqoridagi mulohazalarga asoslangan holda hozirgi zamon psixologiya fanida ilmiy kategoriya sifatida irodani tadqiq etishlik darajasini qoniqarli, deb baholash, tan olish mumkin emas, chunki jamiyat tomonidan fuqarolar oldiga qo’yiladigan vazifalarni amalga oshirishga irodasi kuchli shaxs bo’lmasa, qurbi yetmaydi. Bizningcha, fan va texnikaning rivojlanishi, axborot tizimining kengayishi, xo’jalik tizimini takomillashtirish masalalari kuchli irodali, ijodiy fikrlovchi, barkamol shaxsni tarkib toptirishni talab qiladi. Zero, zamonaviy yoshlarda interfaol usullar yordami bilan bilimlarni egallash, ma’naviyatni kengaytirish imkoniyatlari ro’yobga chiqishni, ularda mas’uliyat, fidoiylik, vatanparvarlik his-tuyg’ularini, ijodiy izlanuvchanlik, intizomlilik, matonat, sabr-toqatlilik sifatlarini shakllantiradi. SHuni ta’kidlash joizki, iroda to’g’risida e’lon qilingan ishlarning miqdori kamayayotganligi mavzu dolzarbligiga negiz sifatida xizmat qilishi mumkin. Agarda, psixologiyaning boshqa kategoriyalari bilan iroda qiyoslansa, tadqiqotning nazariy, eksperimental, tatbiqiy jihatlari yuzasidan orqada qolayotganligi namoyon bo’lmoqda. SHuning uchun XX-XXI asr psixologiyasining metodologiyasi, fenomenologiyasi, tushunchaviy (definitsiya) apparati orasida iroda kategoriyasi kamtarona o’rinda ekanligi uni tadqiq qilish, shuningdek, yangi jabhalari, mexanizmlari va qonuniyatlarini ochish kerakligini taqozo etadi.
XX asrning 30-yillarida Yevropa mamlakatlari va AQSH psixologiyasida irodaning nazariy, eksperimental jihatdan tez sur’atlar bilan tadqiq qilinganligi ko’zga tashlanadi, lekin ijtimoiy madaniyatning keyingi taraqqiyot bosqichlarida iroda kategoriyasiga nisbatan qiziqish birmuncha pasayganligini ham kuzatish mumkin.
Nazariy va amaliy ma’lumotlar psixologik nuqtai nazaridan tahlil qilinishicha, hozirgi zamon psixologiyasida iroda muammosi ikki variantda tadqiq qilinmoqda. Birinchi variant o’z ichiga determinlashuv an’anaviy masalalarni qamrab oladi. Ikkinchi variant esa muammoni o’zini o’zi boshqaruv sifatida o’rganishni talab etadi. Yuzaga kelgan bunday vaziyat iroda tushunchasi mazmunini bir ma’noli tarkiblarga ajratishda, uni boshqa atamalar bilan munosabatini aniqlashda qiyinchiliklarni tug’diradi.
Psixologiyada ixtiyoriy va irodaviy regulyatsiya munosabatiga nisbatan turlicha nuqtai nazar mavjud bo’lib, bu ikki hodisaning nazariy tahlil emasligiga bog’liq. Faoliyat motivatsiyasi bilan iroda regulyatsiyasining o’zaro munosabatini tushunishda ham aniqlik yetishmaydi. Ma’lumki, insonning irodaviy zo’r berishida iroda regulyatsiyasiga qobillik, uquv namoyon bo’ladi. Biroq to hozirgacha irodaviy zo’r berishning psixologik mexanizmlari to’g’risida umumiyat tomonidan tan olingan tasavvur mavjud emas. Iroda regulyatsiyasini eksperimental o’rganilishiga qaramasdan, uni rivojlanish darajasini va shaxsning ba’zi bir irodaviy sifatlarini diagnostika qilishda ayrim uslubiy xususiyatli muammolar saqlanib kelmoqda.
Iroda kategoriyasiga oid izlanishlar quyidagi ko’rinishga ega:
1) Aristoteldan to I.Kantgacha oraliq davrlaridagi izlanishlar;
2) Djems, Meyman, Vundt, Ribo, Piaje, Ax tomonidan olib borilgan eksperimental psixologiya davri;
3) Sobiq Ittifoq psixologiyasi bo’yicha ma’lumotlar: Uznadze, Rubinshteyn, CHe lpanov, Lazurskiy, Vigotskiy, Bojovich va boshqalar (XX asr);
4) XX asr o’rtalari va XXI asr boshlarida olib borilgan tadqiqotlar (V.P.Selivanov, SH.N.CHxartishvili, A.I.Visotskiy, V.A.Ivannikov, Ye.P.Ilьin).
Irodani psixologiyada ishlanganlik (o’rganilganlik) darajasi bizni bir qator vaziyatlarga e’tiborni qaratishga majbur etadi:
1) muammoning tadqiqot tarixiga;
2) psixologiya faniga olib kirilgan iroda tushunchasi bilan shartlangan inson xulq-atvoridagi reallikni ajratishga;
3) ushbu psixologik muammo bo’yicha izlanishlar rivoji tendentsiyasini tushunishga;
4) shaxs xatti-harakatining irodaviy regulyatsiyasini ta’minlovchi vositalarning psixologik mexanizmlarini tushuntirishga va hokazo.
Yuqorida bildirilgan psixologik mulohazalar tanlangan mavzuning dolzarbligi va ishlanganlik darajasi to’g’risida muayyan xulosa chiqarishga imkon beradi. CHunki biz irodaning tuzilishi, vujudga kelishi, rivojlanishi, takomillashuvi (barqarorlashuvi) qonunlari, bu jarayonni ta’minlovchi mexanizmlari, holatlari hamda patologiyasi to’g’risida to’liq ma’lumotlarga ega emasmiz. SHuningdek, bizda irodani shakllantiruvchi tashqi va ichki omillar
(faktorlar), shart-sharoitlar yuzasidan umumlashgan materiallar yetishmaydi. SHu bilan birga, iroda tarkib topishining umumpsixologik, yosh davrlari, gender xususiyatlariga taalluqli ma’lumotlar ham yetarli darajada to’planmagan. Xuddi shu bois, iroda kategoriyasiga ko’pyoqlama yondashish (psixologiyaning faoliyat, xulq-atvor, muomala shakllariga asoslangan holda) orqali bir qator psixologik masalalarga ham nazariy, ham amaliy jihatdan aniqlik kiritishi mumkin.
Bizningcha, shaxs irodasiga ko’pyoqlama yondashish (faoliyatli, xulqiy, muomalaviy), uning mukammalligini, ierarxik tuzilishida (daraja, bosqich, faza xususiyatlarining ro’yobga chiqishini) uzviylikni ta’minlaydi, harakatlantiruvchi kuch mohiyatini dalillashga imkon yaratadi, shakllanish jarayonining ichki va tashqi mexanizmlari o’ziga xosligini tavsiflashga
puxta negiz hozirlaydi, gender munosabatlar qonuniyatlarini ochishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. Islom Karimov: “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. – Toshkent, “Ma’naviyat”, 2008, 123-128 betlar.

2. Ivannikov V. A. Irodani tartibga solishning psixologik mexanizmlari. M.: Moskva davlat universiteti nashriyoti, 1991.71-79 betlar.
3. Andreeva I.N. “Предпосылки эмоцианального интеллекта”. // Вопросы психологии 2007, - № 5. – S.57-66.
4. Gamezo M.V., Petrova Ye.A., Orlova L.M. «Возростная и педагогическая психология». Учебное пособие для студентов всех специальностей педагогических вузов. – M.: «Педагогическое общество России», 2003.
5. Ivannikov V.A. «Психологические механизмы волевой регуляции». –
M.: 1998.
6. Ilyin Ye.P. «Психолония воли». SPb.: Piter, 2000.
7. G‘oziev E.G‘. Psixologiya muammolari. T.: “Universitet”, 1999. -134 b.