Mavzu: iroda mezonlari

1.1 Iroda va irodaviy jarayonlar tushunchasi

Irodaviy harakatlar yuqori aqliy jarayonlarni shakllantirishda ishtirok etadi: diqqat, xotira, fikrlash, tasavvur, nutq. Iroda xarakterning shakllanishi va rivojlanishida alohida rol o‘ynaydi, uning yadrosi hisoblanadi. Maqsadni tanlashda, qaror qabul qilishda, harakatni amalga oshirishda, to‘siqni engib o‘tishda Iroda kerak. Iroda shaxsning faolligini ta’minlaydi. Shunday qilib, Iroda insonni boshqa barcha tirik mavjudotlardan ajratib turadigan inson shaxsiyatining asosiy fazilatlaridan biri sifatida ishlaydi.

Ta’rif. Iroda-bu shaxsning tashqi va ichki to‘siqlarga qaramay, uning maqsadli faoliyati va xatti-harakatlarini ongli ravishda faol o‘zini o‘zi belgilash va tartibga solishda namoyon bo‘ladigan substruktsiyasi.
Ixtiyoriy xatti-harakatlarning eng muhim xususiyatlaridan biri bu o‘z-o‘zini aniqlashdir. Ixtiyoriy harakatni amalga oshirayotganda, odam o‘zboshimchalik bilan harakat qiladi, ya’ni o‘z niyatiga ko‘ra va tashqi sabablarning harakatlariga bo‘ysunmaydi. O‘zboshimchalik va supersit-ixtiyoriy xatti-harakatlarning asosiy printsiplari.
Iroda-bu shaxs ongining tomonlaridan biridir. O‘zboshimchalik bilan tartibga solish ong bilan tavsiflanadi va shuning uchun fikrlash va nutq orqali vositachilik qiladi. Ushbu tartibga solish shakli maqsad va motivatsiyaning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Ixtiyoriy xatti-harakatlarda harakatlar dasturi ham amalga oshiriladi.
Irodaning yana bir xususiyati shundaki, Iroda-bu shaxsning faoliyati va xatti-harakatlarini tartibga solishning eng yuqori darajasi. Agar biror kishi to‘siq bilan uchrashsa, unda amalga oshirilayotgan faoliyat to‘g‘risida xabardorlik paydo bo‘ladi va uning ixtiyoriy tartibga solinishi amalga oshiriladi. Ushbu tartibga solish darajasi ixtiyoriy harakatlar yordamida amalga oshiriladi.
Ta’rif. Ixtiyoriy harakat-bu faoliyat jarayonida to‘siqni engib o‘tish uchun zarur bo‘lgan insonning aqliy va jismoniy imkoniyatlarini safarbar qilishga qaratilgan ongni namoyon etish harakati. Xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solish shaxsning maqbul safarbarligi holati, ma’lum bir faoliyat rejimi, ushbu faoliyatning to‘g‘ri yo‘nalishda kontsentratsiyasi bilan tavsiflanadi. Irodaning juda muhim xususiyati - Iroda kuchi irodaviy harakatlar tushunchasi bilan bog‘liq.
Ta’rif. Iroda kuchi-bu ehtiyojlarni qondirish yo‘lida yuzaga keladigan to‘siqlarni engib o‘tishga qaratilgan ixtiyoriy harakatlar darajasi.
Insonning irodaviy sohasi nafaqat shaxsning nisbatan mustaqil substruktsiyasi sifatida irodani, balki irodaviy jarayonlarni ham o‘z ichiga oladi.
Ta’rif. Ixtiyoriy jarayonlar-maqsadlarni anglash va ixtiyoriy harakatlar xarajatlari bilan bog‘liq aqliy jarayonlar.
Ixtiyoriy jarayonlarga yuqori aqliy funktsiyalar (ixtiyoriy e'tibor, ixtiyoriy yodlash, mantiqiy fikrlash, ixtiyoriy tasavvur, nutq), faoliyatni tartibga solishning yuqori darajadagi jarayonlari (rejalashtirish, qaror qabul qilish, ijro etish, nazorat qilish, baholash) kiradi.