Mavzu. Investitsiyalarni baholash usullari

Qoplash davri
PBP ning davomiy mashhurligi o‘nlab yillar davomida moliyachi olimlarni hayratga soldi. Ko‘rib chiqqanimizdek, bu usul jiddiy nazariy kamchiliklarga ega. Ularning orasida eng muhimi, ehtimol, bu farovonlikni maksimallashtirish maqsadini inkor etishi bo‘lsa kerak. Ushbu kamchiliklarga qaramay, bu usul Angliyada ham katta, ham kichik kompaniyalar tomonidan keng qo‘llaniladi. Makintayr va Kaultxerst tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotda faqat bitta investitsiyaviy baholash usulidan foydalanuvchi kichik va o‘rta 68 ta
kompaniyadan 50 tasi (74%) uchun bunday usul PBP bo‘lgan. Qolaversa, u yirik kompaniyalar orasida ham juda ommaviylashgan.
PBP usuli nima uchun shunchalar ommaviy bo‘lib qolaverayotganligi bo‘yicha ko‘plab taxminlar mavjud.
Ba’zilar buni barcha kompaniyalar ham aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirish maqsadiga intilmasligi yoki har holda ayrimlarda bu qisqa muddatli istiqbolga mo‘ljallanganligiga isbot sifatida ko‘rib chiqishgan (bu masala oldingi bobda ko‘rib chiqilgan). Bu holatda aksiyadorlar agentlik xarajatlariga duch keladi, lekin qabul qilinayotgan qarorlar ularning farovonligini maksimallashtirishga emas, balki kompaniya menejerlari farovonligini maksimallashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin. Payk (Pike, 1985) maqsadlari aksiyadorlar manfaatlariga qaratilgan kompaniyalar PBPga kamroq moyil ekanligini aniqladi.
Boshqa mualliflar (masalan, Boardman, Reihart and Celec 1982) investitsiyadan tushumlarni muddatli kredit bo‘yicha to‘lovlar bilan “bog‘lash” talab qilingan vaziyatlarda PBPdan foydalanish ma’qul deb taxmin etishgan. Agar “cheklangan kapitalga ega” firma investitsiyalashning dastlabki bosqichida kiruvchi pul oqimlarini ta’minlay olmasa, u holda kompaniya pul kelib tushmasidan oldin inqirozga uchraydi. Biroq dalillar bu taxminni tasdiqlamaydi. Grem va Xarvi (Graham and Harvey, 2001) 1999-yilda bir qator yirik Amerika kompaniyalari tajribasini o‘rganib chiqdi.
Ular cheklangan kapitalga ega kompaniyalar qoplash davri usulini qo‘llashni afzal ko‘rishiga oid hech qanday isbotni aniqlamadilar.
PBP ommaviyligi davom etib kelayotganiga boshqa ehtimoliy sabablar – uning soddaligi, o‘z navbatida, ushbu usulning amaliyligi bo‘lib, bu qandaydir investitsiya loyihasining tarafdori bo‘lgan menejerga moliyaviy bilimi yo‘q hamkasblarini o‘z tomoniga og‘dirib olishga imkon beradi. PBPni diskontlash usuli bilan birga yoki ahamiyatsiz masalalar bo‘yicha qaror qabul qilishda qo‘llash mumkin. Shuningdek, PBP eng boshida loyiha bo‘yicha barcha takliflar saralab olinadigan o‘ziga xos “elak” sifatida ishlatiladi, keyin esa ularning chuqur tahlili amalga oshiriladi deb taxmin qilish mumkin. Biroq bu dalil PBP usulida va diskontlash usulida aynan bir xil asosiy kirish ma’lumotlaridan (prognozlangan pul oqimlari) foydalanilishi tufayli qisman rad qilinadi.
Ushbu ma’lumotlarga ega bo‘lgan holda ularga diskontlash koeffitsiyentlarini tatbiq qilish qiyin emas.
Chen va Klark (Chen and Clark, 1994) AQSH sanoat kompaniyalarini tadqiq qilib, PBPdan foydalanish menejerlar, ayniqsa, buxgalteriya foydasiga ularning mehnati uchun haq to‘lash bog‘liq bo‘lgan sharoitda, buxgalteriya foydasini o‘z faoliyatini baholashda qay darajada muhim deb hisoblashiga chambarchas bog‘liq
degan xulosaga kelishdi. PBP usuli qisqa vaqt ichida sezilarli pul oqimlarini, demakki, foydani ham yuzaga keltiruvchi loyihalarga afzallik beradi.
PBP ommaviyligi davom etib kelayotganiga keyingi va ehtimolga yaqinroq sabablardan biri shundan iboratki, nazariy ishlab chiqilishi asosan 1960- yillardayoq sodir bo‘lgan diskontlash usuli faqat yaqindagina o‘z o‘rnini mustahkam egalladi. Xususan, bu ularning moliyachi bo‘lmagan menejerlar tomonidan qo‘llanilishiga taalluqlidir. PBPning mashhurligi boshqaruv tajribasining yo‘qligi bilan izohlanishi mumkin. Makintayr va Kultxerst ma’lumotlariga ko‘ra, PBP o‘rta va kichik biznesda juda keng tarqalganligi bilan bu taxmin tasdiqlanadi. Bunday kompaniyalarda menejerlarning malakasi yirik kompaniyadagi menejerlarga qaraganda past bo‘lishini kutish mumkin. So‘nggi yillarda diskontlash usuli kengroq qo‘llanilishi bois, PBP ommaviyligining pasayishi boshqaruv malakasi oshganidan dalolat beradi.
Grem va Xarvi (Graham and Harvey, 2001) tadqiq qilingan kompaniyalarning eng kichiklari (savdo hajmi ko‘rsatkichi bo‘yicha) PBP usulidan xuddi NPV yoki IRR usullaridek tez-tez foydalanganligini aniqladilar. Shuningdek, ular yuqori boshqaruvi keksa yoki kam malakali odamlardan iborat kompaniyalar orasida PBP usuli muhim sanalishini qayd qilishgan. Bu PBP usulidan kamroq tajribali menejerlardan foydalanishga moyil degan taxminga to‘g‘ri keladi.
PBPdan foydalanuvchi mashhur va juda muvaffaqiyatli kompaniyalardan biri “Next plcˮ (chakana savdo) hisoblanadi. Uning 2004-yilgi hisobotida aytilishicha: “Har bir yangi do‘kon ochilganda investitsiya qilingan sof kapitalni 24 oydan kamroq muddat ichida qoplash maqsadi qo‘yiladi”. Shuni aytib o‘tish joizki, Next firmasi o‘zining moliyaviy maqsadi sifatida aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirishni emas, balki “bir aksiya uchun daromadning barqaror o‘sishini maksimallashtirish”ni aytadi.