Mavzu: intellekt va kreativlik reja

Analiz-tahlil - murakkab ob`ektni turli tarkibiy qismlarga ajratish yokitavsifnoma berishdan iborat fikralsh operatsiyasidir.
Kreativlik – bu shaxsning yangi g‘oyalarni yaratishi, tafakkurning an’anaviysxemasidan chetga chiqib, o‘ziga xos, original qarorlar qabul qilishga qodirligi.Mazkur atamaga ilk bora 1922 yilda D.Simpson tafakkurning nostandart usuli, debta’rif bergan.
Kreativlikni o‘rganish bo‘yicha Rossiyada A.M.Matyushkin, A.V.Petrovskiy,M.G.Yaroshevskiy, V.N. Drujinin kabi olimlar ish olib borganlar.
Psixologiyada intellekt va kreativlikni aloqasini tushuntiruvchi 3 ta nazariyamavjud.
D.Veksler, G.Ayzenk, L.Termen, R.Stenberg va boshqalar intellekt vakreativlikni oliy darajadagi insoniy qobiliyatlarning birligi deb bilishadi. Intellektkretivlikning yuqori bosqichidir . Bu degani nafaqat ular birlikda, balki ijodkorlikintellektning hosilasidir. YUqori darajadagi inttellekt- yuqori darajadagiqobiliyatning asosisi hisoblanadi. Quyi intellekt- quyi darajadagi intellektni yuzagakeltiradi. Gans Ayzenk kreativlikni qobiliyatning o‘ziga xos ko‘rinishi debhisoblagan. Kreativlik intellektning yuqori bo‘lishi bilan belgilangan.
Intellekt bu inson va hayvonlarni yangi muhitga moslashishi hisoblanadi.V.Shterni, J.Piaje, D.Veksler va boshqa avtorlar ham ntellektni insonlarni yangihayotiy sharoitlarga moslashashtiruvchi umumiy qobiliyat sifatida qarashgan. Ularo‘z tadqiqotlarida amerikalik minglab maktab o‘quvchilarini logityud metodi orqalitadqiq etishgan. Tadqiqot jarayonida , dastlab ularni IQ (intellekt koefitsenti) aniqlabolindi. O‘quvchilarni IQ koeffitsentiga qarab gruhlarga ajratildilar va 30, 40 , 50,60yil oralig‘ida kuzatishgan. Yillar davomida intellekt koeffitsenti yuqori bo‘lgansinaluvchilar hayotda, faoliyatda yuqori ko‘rsatkichlarni ko‘rsatishgan. IQkoeffitsenti pastroq bo‘lgan sinaluvchilar ulardan farqli o‘laroq 30 marta kamyutuqlarga erishishgan.
Lekin intellekt va kreativlikning bir biriga bog‘liq emasligini boshqatadqiqotlarda tadqiq etilgan. Kreativlik- bu insonni hayotga moslashishi emas, balkiuni o‘zgartirishidir. Kreativlikning asosiy omili bu insonning dezadaptatsiyasi, ya’niuni atrof olam va ijtimoiy muhitga moslasha olmasligida deb qaralan nazariyalarham mavjud. Ba’zi olimlar shaxsning kreativlik xususiyatini tashqi olam vainsonllardan yolg‘izlanish deya ta’rif berishgan. Aynan real olamga nisbatandezadaptatsiyasi mavjud bo‘lgan, moslasha olmagan inson o‘zidagi yolg‘izlikniengib o‘tish uchun ijod qilish va yangilik yaratishni boshlar ekan. A.Adlerningfikricha, insondagi kreativlik o‘zida mavjud bo‘lgan noto‘liqlik kompleksinito‘ldirish vositasi deb bilgan. Empirik tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha, ijodkorqobiliyatli bolalar shaxsiy va emotsional sohada jiddiy muammolarga duchkelishadi. Tadqiqotlarda bunday bolalarning maktabda erishayotgan natijalariularning imkoniyatlaridan past chiqanini kuzatishimiz mumkin.
Kreativlik va intellektni qarama-qarshi qo‘ygan olimlardan yana biri Dj.Gilvord bo‘lib, u o‘z nazariyasini ikki xil tafakkur asosida quradi. YA’ni konvergentva divergent tafakkur. Konvergent tafakkur masalani echishda mavjud barchavositalarni tahlil qilib, ulardan yagona maqbulini tanlashdir. Konvergent tafakkurintellekt asosida quriladi. Divergent tafakkur- masalani echishning turli variantlariniyaratishdan iborat tafakkur turidir. Divergent tafakkur- kreativlik asosida quriladi.
Demak intellekt va kreativlik umumiy ko‘rinishdagi ikki xil qobiliyatlarbo‘lib, ularni ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni bilan bog‘lash mumkin. Kreativlik insonda mavjud ma’lumotlarni qayta ishlab chiqarish va ularning cheksizyangi modelini yaratishga javob beradi. Intellekt esa o‘sha ma’lumotni realamaliyotda qo‘llashga va atrof muhitga moslashishga javob beradi.
Uchinichi nuqtai nazar egalari intellekt va kreativlik o‘zaro uzviybog‘langan ikki xil faktordeb qarashadi. SHaxsni orientirlashtirgan bu psixologiyavakillari A.Maslau va boshqalar ijodiy qobiliyatni tan olishmagan. Ijodiy faollikshaxsda qobiliyatga qaraganda, ba’zi shaxsiy xususiyatlarni (qiziqish,tavakkalchilik ) shakllantiradi. Lekin bu faollikning namoyon bo‘lishi uchunshaxsda yuqori darajadagi intellektual qobiliyat mavjud bo‘lishi kerak . Ularningfikricha, quyi intellektga ega bo‘lgan kishi hech qanday kreativlikka ega bo‘lmaydi.O‘rta intellekt sohiblari o‘rtacha kreativlik, IQ koeffitsenti 120 dan ortiq bo‘lgankishilar a’lo darajadagi kreativlikka ega bo‘lishishadi.
Evolyusiya nuqtai nazaridan intellekt va kreativlikning o‘zaro bog‘liqliginitahlil qilib ko‘raylik.
Intellektni go‘yo qolipga solingan, buyuk kashfiyotlarni yaratmaydiganmoslashuvchi qobiliyat sifatida ko‘ramiz. Intellektga faqat qaytarish xosdir.Psixologlarning fikricha bu g‘oya noto‘ridir . Sababi evolyusion rivojlanishnazariyasida insoniyatning antropogenez rivojlanishning asosiy omiliniintellektining rivojlanishidadir deb aytib o‘tilgan. Olovni o‘zlashtirish va qurollaryasash bunga misol bo‘la oladi.
Intellektni kreativlikdan yiroq qilish, shaxsdagi yaratuvchanlik , originallikkabi sifatlarni kreativlikka moslab qo‘ymoqda . Kim birinchi bo‘lib buyukkashfiyotni, o‘q-yoylarni yaratgan, kim olovni o‘zlashtirish mumkinligini o‘ylabtopgan? Intellektmi? yoki Kreativlikmi? Agar kreativlik bo‘lsa, unda intellektqaerga ketdi. Demak, bunday mulohazalar intellektni insoniyatning texnik va ilmiymuvaffaqiyatlarini yaratishdagi o‘rnini pasaytirmoqda.
You probably know some people with talents in science, others who excel atthe humanities, and still others gifted in athletics, art, music, or dance. You may alsoknow a talented artist who is dumbfounded by the simplest mathematical problems,or a brilliant math student with little aptitude for literary discussion. Are all of thesepeople intelligent? Could you rate their intelligence on a single scale? Or would youneed several different scales?
Ma’lumki, ba’zi insonlar aniq fanlar yuzasidan ba’zi insonlar gumanitarfanlar yuzasidan qobiliyatga ega bo‘lishadi. YAna yuqori darajadagi talantga egabo‘lagan rassomning oddiy matematik misollar oldida esankirab qolishini va ajoyibmatematikni ozroq badiiy qobiliyatga ega bo‘lishini kuzatganmiz. Bundayinsonlarni aqilli deb aytishimiz mumkinmi.
Spirmenning fikricha, insonlarda umumiy intellekt mavjud. Uning fikrichainsonlarni bir-biridan ajratib turuvchi o‘ziga xos qobiliyatlari bor.Spirmen faktorlianaliz, statistik protsedurani ishlab chiqdi. U bog‘liq elementlarning muvaqqatbog‘lanishlarini tushuntirib bergan. Spirmenning fikricha malakaning umumiyyig‘indisi, bizning aqliy hulq-atvorimizga bog‘liqdir deb tushuntirgan. SHukungacha Spirmenning umumiy intellekt nazariyasi, ya’ni intellektni bir taraflamabaholash nazariyasi ko‘plab noroziliklarga sabab bo‘lgan. Spirmendan farqli o‘laroqTerstoun aqliy qobiliyatlarning 56 xil testlar, 7 ta klaster orqali baholashni joriy etdi.Terstoun insonlarni yagona shkala orqali baholamadi. U agar shaxs 7ta klasterdagibarcha masalani muvaffaqiyatli echsa, u qolgan barcha sohalarda ham xuddishunday mavaffaqiyatga erishadi deb bilgan. Ular aqliy qobiliyatni jismoniyqobiliyat bilan taqqoslashgan. Uning fikricha, shtanga ko‘tarish bo‘yicha jahonchempioni yaxshigina figuristtik sport turi bilash ham shug‘ullanishi mumkin.CHunki undagi jismoniy tayyorgarlik shunga imkon beradi.
Satosi Kanadzava (2004 y.) umumiy intellektni intellektning bir turi sifatidako‘radi. Umumiy intellekt bizga kundalik hayotda mavjud muammoalarni halqilishda yordam beradi.
Satoshi Kanazawa (2004) argues that general intelligence evolved as a formof intelligence that helps people solve novel problems—how to stop a fire fromspreading, how to find food during a drought, how to reunite with one's band on theother side of a flooded river. More common problems—such as how to mate or howto read a stranger's face or how to find your way back to camp—require a differentsort of intelligence. Kanazawa asserts that general intelligence scores do correlatewith the ability to solve various novel problems (like those found in academic andmany vocational situations) but do not much correlate with individuals' skills inevolutionarily familiar situations—such as marrying and parenting, forming closefriendships, displaying social competence, and navigating without maps.2
1980 yillarga kelib Spiremennig yagona intellekt nazariyasini vaTerstounning akedemik qobiliyatlar nazariyalarini taqqoslash jarayoni kuzatilgan.Ularning fikricha, shaxs biror kognitiv sohada muvaffaqiyatga erishayotgan bo‘lsa,demak u boshqa sohalarda ham xuddi shunday zafarlarga erishadi. Hayotgamoslashishning asosiy omili shaxsdagi umumiy intellekt emas, balki vaqt o‘tib,qobiliyatlar bir-biriga ta’sir eta boshlao‘idir. X.Gardner intellekntni bir nechaqobiliyatlar yig‘indisi deb qaragan. U o‘z tadqiqotlarini past qobiliyatli odamlardao‘tkazgan. Miyaning shikastlanishi bir qobiliyatni so‘ndirishi mumkin lekin qolganqobiliyatlarni qoldirishi mumkin deb hisoblagan.
Charles Spearman (1863-1945) believed we have one general intelligence(often shortened to g). He granted that people often have special abilities that standout. Spearman had helped develop factor analysis, a statistical procedure thatidentifies clusters of related items. He had noted that those who score high in onearea, such as verbal intelligence, typically score higher than average in other areas,such as spatial or reasoning ability. Spearman believed a common skill set, the gfactor, underlies all of our intelligent behavior, from navigating the sea to excellingin school.
This idea of a general mental capacity expressed by a single intelligence scorewas controversial in Spearman's day, and it remains so in our own. One ofSpearman's early opponents was L. L. Thurstone (1887-1955). Thurstone gave 56different tests to people and mathematically identified seven clusters of primarymental abilities (word fluency, verbal comprehension, spatial ability, perceptualspeed, numerical ability, inductive reasoning, and memory). Thurstone did not rankpeople on a single scale of general aptitude. But when other investigators studied theprofiles of the people Thurstone had tested, they detected a persistent tendency:Those who excelled in one of the seven clusters generally scored well on the others.So, the investigators concluded, there was still some evidence of a g factor.46
Gardner o‘z tadqiqotini bosh miyasi ba’zi qismlari fiziologik jihatdanshikasitlangan sinaluvchilarda o‘tkazgan. Ular ko‘pincha intellekt testlaridan quyi2 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 406рballarni egallashgan. Bu sindrom vakillarining ba’zilarida nutq rivojlanmagan.Lekin qo‘shib ayirishni xuddi elektron hisoblagichday tezda hisoblay olishqobiliyatiga ega bo‘lishgan. Ba’zilari, biror tarixiy kun bilan bog‘liq sanalarniyoddan bilishgan. Bunday sindrom egalari hattoki baddiy ijodda hammuvaffaqiyatlarga erisha olishgan. YUqoridagi faktlardan foydalanib, Gardnershaxsda intellekt emas, balki bir necha xil ong mavjud degan fikrga kelgan. Umumanolganda shaxsda 8 xil ko‘rinishdagi qobiliyat borligini aytib o‘tadi. Agar shaxs birorsohada muvaffaqiyatga erishsa, demak u qolgan sohalarda ham yaxshi natijalargaerishadi deb aytib bo‘tgan.
Gardner 's Eight Intelligences Howard Gardner (1983, 2006) viewsintelligence as multiple abilities that come in packages. Gardner finds evidence forthis view in studies of people with diminished or exceptional abilities. Brain damage,for example, may destroy one ability but leave others intact. And consider peoplewith savant syndrome, who often score low on intelligence tests but have an islandof brilliance (Treffert & Wallace, 2002). Some have virtually no language ability,yet are able to compute numbers as quickly and accurately as an electroniccalculator, or identify almost instantly the day of the week that corresponds to anygiven date in history, or render incredible works of art or musical performances(Miller, 1999). About 4 in 5 people with savant syndrome are males, and many alsohave autism, a developmental disorder (see Chapter 5).
R. SHtenbegr, R.Vagner Gardnerning g‘oyasiga qo‘shilishgan Lekin shaxsdaaqlni 3 xil faktori mavjudligini taxlil qilishgan:
Masalani echishda akalemik malakaning mavjudligi. Bunday malakalarniaqliy testlardagi yagona to‘g‘ri javobni belgilash bilan baholanadi.
Amaliy intellekt kundalik hayotda atrof muhitga moslashish uchunmuammolarning ko‘plab echimidan qulayini tanlashga yordam beradi.
Ijodiy aql. Bun tip vakillari notanish vaziyatlarda o‘zining reaksiyasiniko‘rsatishi bilan ajralib turadi.
Mustaqil fikrlashning yuqori shakli bo’lmish ijodiylik muammosi chet elpsixologiyasida juda chuqur o’rganilgan, bu asosan qobiliyatning kreativligi tarzidatalqin qilingan. Biz bu ta’rifdan “ijodiy” deb foydalanmasligimizga sabab (“create”- inglizcha “ijod qilish” demakdir), ijodiylik - bu intellektual faollikning yuksakbosqichi, degan tasavvur paydo bo’lmasligi uchun “kreativlik” atamasidanfoydalandik. Psixologiyada kreativlik muammosi 1950-yillardan boshlab izchilravishda o’rganilmoqda. Lekin biz o’z tadqiqotimizda “kreativlik” atamasini o’zbektilida shartli ravishda “aqliy ijodiylik” deb atadik va uni mustaqil fikrlashningpsixologik asosi sifatida o’rganishni lozim topdik. SHunday qilib, bundan buyonaqliy ijodiylik haqida mulohaza yuritilganda fikrlashning nostandartligi, uningmustaqilligi va “kreativligi” nazarda tutiladi.3 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 407р
Kreativlikning ajratilishiga aqlning an’anaviy testlari va muammoniyechishning muvvafaqiyati o’rtasida bog’lanish yo’qligi haqidagi ma’lumot turtkibo’lgan. Bu sifat mohiyatan aql orqali berilgan ma’lumotlarni, qo’yilgan vazifalarnihal qilishda tezkor usul va har xil yo’sindan foydalanish qobiliyatiga bog’liqliginiifodalaydi.
1962 yilda J.W.Getzels va P.W.Jackson [10] aqliy ijodiylikningko’rsatkichlari orasida bog’liqlik yo’q, degan ma’lumotni matbuotda e’lonqilishgan. Ular ijodiylikni o’lchash uchun o’zlarining (Sr) koeffitsentini kiritishgan,xolos. Aqliy iste’dod esa bolaning guvohnomasidagi yoshiga nisbati qo’lga kiritganmuvaffaqiyatlarining miqdori bilan o’lchanib, IQ koeffitsenti bilan belgilanadi. IQva Cr koeffitsentlarini ajratish qobiliyat bilan mantiqni aqliy ijodiylikka qaramaqarshi qo’yishga omil bo’lgan. Xuddi shu bois ham XX asrning 60-yillariga kelib,ijodiylikning 60 dan ortiq ta’rifi ishlab chiqildi. Ijodiylik ta’riflarini tahlil qilishorqali ularni 6 turga ajratish mumkin: geshtaltik ta’rif (ijodiy jarayonni mavjudgeshtaltlarni buzib, yaxshirog’ini tuzish sifatida ta’riflanadi), innovatsion (yangi)ta’rif (so’nggi natijaning yangiligi bo’yicha ijodiylikni baholashga yo’naltirilgan),estetik yoki ekspressiv (ijod qiluvchining o’zini-o’zi ifodalashga ahamiyat beruvchi),psixoanalitik (ijodiylikni “U”, “Men” va “Ideal - Men” o’rtasidagi o’zaro munosabatdeb ta’riflovchi); muammoli (ijodiylikni masalalar yechish jarayoni debaniqlaydigan. Bunga J.P. Guilfordning “Ijodiylik - divergent qobiliyat jarayonidir”,degan ta’rifini ham mujassamlashtirish mumkin), oltinchi tipga yuqoridata’riflangan tiplarning birortasiga ham kirmaydigan har xil ta’riflarni kiritishmumkin (masalan, “umuminsoniy” bilimlar zaxirasini to’ldirish).
Hozirgi davrda to’plangan ijodiylik atamasiga taalluqli ta’riflar mazmuni,mohiyati va tuzilmasini baholash qiyin. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha,“ijodiylikning nimaligini tushunishning o’zi ijodiy harakatni talab qiladi. So’nggiyillardagi tadqiqotlar mualliflaridan biri ijodiylikni qandaydir ahamiyatli va yanginarsaga erishish deb, ya’ni “boshqacha aytganda, bu insonlarning dunyonio’zgartirish uchun qilgan harakatlari” sifatida ta’riflaydilar
Ijodiylikning XX asr 60-yillardagi ko’zga ko’ringan tadqiqotchilaridan biriM.Wallachning [10] ta’kidlashicha, intellektual testlar ijodiy yutuqlar bilan yuqoriko’rsatkichlarda o’zaro bog’lanmagan. U 11-12 yoshli o’quvchilar o’rtasidagiintellekt va ijodiylik turlicha rivojlanganligi sababli ularni 4 xil guruhga ajratibko’rsatadi:
intellekt va ijodiylikning yuqori darajasiga erishgan o’quvchilar o’zlarinito’g’ri baholaydilar, ularda o’zini-o’zi nazorat qilish yuqori, ular barcha yanginarsalarga qiziqishadi va baholashda mustaqillikka egadirlar;
intellektual darajasi yuqori va ijodiylik darajasi past o’quvchilar maktabdamuvaffaqiyatga intiladilar, lekin birovdan o’z sirlarini yashiradilar, o’zlarinipasaytirib baholaydilar;
intellektual darajasi past va ijodiylik ko’rsatkichi yuqori o’quvchilar xavotirli,e’tiborsiz, quyi ijtimoiy moslashuv bilan boshqalardan ajralib turadilar;
intellektual darajasi va ijodiylik ko’rsatkichi quyi o’quvchilar vaziyatga osonmoslashadilar, ijtimoiy intellektual darajasi yuqori, lekin sust sub’ektlar o’zlarinito’g’ri baholaydilar.
SHunday qilib, ijodiylik jarayoni bilan intellekt darajasi o’rtasidagimunosabat o’quvchilarning shaxsiy xislatlariga va ularning moslashuv usullarigata’sir qiladi.
Stenberg va Gardnerlarning fikricha bir necha qobiliyat shaxsni omadlibo‘lishiga olib kelishi mumkin.
Ijodiylik mezonlaridan biri - bu nostandartlikdir. E.P.Torranceta’kidlaganidek, noyob va original javoblar mohiyatan har doim ham mostushavermaydi. Ko’pincha tushunchalarning mazmunini asoslanmagan ravishdaaralashtirish holati ro’y beradi: ijodiy qobiliyat esa nostandartlik bilan bir xil debqaraladi, nostandartlik originallik bilan, originallik esa sinaluvchilar guruhidaginoyob javoblar bilan ayniy deb talqin etiladi. Nostandartlik originallik (o’zigaxoslikka nisbatan kengroq tushunchadir [10].
Sternberg's Three Intelligences Robert Sternberg (1985, 1999, 2003) agreesthat there is more to success than traditional intelligence. And he agrees with Gardner's idea of multiple intelligences. But he proposes a triarchic theory of three, noteight, intelligences:Analytical (academic problem-solving) intelligence is assessed by intelligence tests,which present well-defined problems having a single right answer. Such tests predictschool grades reasonably well and vocational success more modestly.Creative intelligence is demonstrated in reacting adaptively to novel situations andgenerating novel ideas.46