Mavzu: Inflyatsiya riski va uning iqtisodiy ta’sirini kamaytirish yo’llari Reja: Kirish

3. Inflyatsiya riskini kamaytirishning xorij tajribalari.
Inflyatsiya ayniksa utish boskichida turgan iktisodiyotga juda ogir ta`sir kursatadi.Buning sababi bozor iktisodiyoti yulida goyat muxim kadam bulgan narx-navoni erkinlashtirish, ya`ni narxlar ustidan davlat nazoratini bekor kilish bilan boglangan.Bunday narxlarni erkinlashtirishning kanday natijalarga olib kelishini oldindanok aytib berish mumkin:xamisha takchil bulib kelgan tovarlarning narxlari oshib ketadi. Chunki davlat ushbu tovarlarning narxlarini sun`iy ravishda past kilib belgilab kelgan va talab xamisha taklifdan oldinda yurgan yoki xukumat karorlari keltirib chikargan iktisodiy buzilishlar xamda samarasizlik tufayli shu xol vujudga keladi. Agar utish davriga kelganda odamlar kulida kup mikdorda pul tuplanib kolgan bulsa (chunki ularni biron bir kimmatli narsaga sariflashning imkoni bulmagan), inflyatsiya yuki yana xam ogirrok bulishi mumkin.
Makroiqtisodiy barqarorlik hamda iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda Markaziy bankning masuliyati ulkan ekanligini hisobga olib, uni ta’minlashda o‘zining asosiy va muqobil ssenariylarni ishlab chiqdi. Ikkala ssenariyda ham Markaziy bank pul-kredit siyosatini yuritishda ehtiyotkorona yondashuvdan foydalanib, pul-kredit sharoitlarini bir maromda qat’iylashtirib borishni ko‘zda tutgan. Bunda muqobil ssenariyda yanada qat’iyroq choralardan foydalaniladi.
Unga ko‘ra, istiqbolda pul-kredit siyosatining muhim vazifalari sifatida inflyasiya darajasini pasaytirish va inflyasion targetlash rejimiga o‘tish uchun asos yaratish, shu jumladan pul-kredit siyosati instrumentlari va transmission mexa- nizmlarini rivojlantirish zarur.
Inflyasiyani keltirib chiqaruvchi asosiy omillar investitsion faollikning oshishi natijasida iqtisodiyotda vujudga keladigan yuqori talab va tartibga solinadigan narxlarning liberallashtirilishi kutilmoqda. Bunda davlat korxonalarining isloh qilinishi (sh.j. xususiylashtirish) doirasida kapital qo‘yilmalar hajmining o‘sishi investitsion faollikni rag‘batlantiruvchi asosiy omil bo‘ladi.
Iqisodiyot tarmoqlarida chuqur tarkibiy o‘zgartirishlarni amalga oshirish, tovar va xizmatlarning sifatli bozorini shakllantirgan holda raqobatbardosh bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini jadallashtirish, aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini takomillashtirish va mustahkamlash, davlat aktivlarini boshqarishda bozor tamoyillarini joriy etish mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining yangi bosqichida muhim ahamiyat kasb etadi.
Bugungi kunda barqaror iqtisodiy o‘sishning yo‘nalishlaridan biri sifatida mamlakatimizda o‘zlashtirilayotgan investitsiyalar alohida ahamiyat kasb etadi. Investitsiyalarning mamlakat iqtisodiyotiga kirishi natijasida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish korxonalarining faolligi oshmoqda. Buning natijasida aholining ish bilan bandligi va aholi daromadlari oshmoqda. Bu esa o‘z navbatidi YAIMning o‘sishini ta’minlaydi Ushbu vazifalarni samarali amalga oshirishda mamlakat rivojlanishining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarining o‘zgarish tendensiyalarini bilish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.

O‘zbekistonda iqtisodiyotning barqaror o‘sishi va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash borasida ulkan natijalar ko‘zlanayotgan ekan, bu vazifalarni bajarish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz:

• 
  iqtisodiyotning etakchi tarmoqlari uchun uzoq muddatli rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish va uning izchillik bilan amalga oshirilishini ta’minlash;
  
• 
  mamlakatimizning har bir hududi uchun mavjud salohiyatni inobatga olgan holda maxsus rivojlanish dasturlarini ishlab chiqish va ularni amalga oshirishni ta’minlash;
  
• 
  xususiy mulkchilikni rivjlantirish, xususiy tadbirkorlikning yanada jadal o‘sishini ta’minlash;
  

• 
  narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida bank kreditlarini aynan iq tisodiyotning real sektoriga jalb etilishini ta’minlash;
  
• 
  aholining iste’moli uchun zarur bo‘lgan tovar va xizmatlarning tannarxini oshib ketmasligini ta’minlash maqsadida ishlab chiqarish vositalarini (asbob uskunalar va boshqalarni) import qilishni asta sekinlik bilan kamaytirib borish hamda ularning ishlab chiqarilishni mahalliylashtirish;
  
• 
  iqtisodiyotni modernizatsiyalash, tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish hamda ishlab chiqarishning texnik va texnologik yangilanish jarayonlarini yanada takomillashtirish;
  
• 
  moddiy-texnika resurslari va tayyor mahsulotlarni sotish va sotib olish tizimi institutlarida transaksiya xarajatlarini pasaytirish;
  
• 
  aholining asosiy qatlamini iqtisodiy faollikka jalb qilish mexanizmlarini takomillashtirish.
  

2019 yilning mart oyida oziq-ovqat mahsulotlaridan narxlarning o’sishi borasidagi etakchilik meva-sabzavot hamda sut mahsulotlari guruhiga tegishlidir (narxlar mos ravishda 4,5% va 1,5 %ga qimmatlashgan). Tuxum narxlari esa ketma-ket ikki oy davomida arzonlashgan (fevralda 0,2 %, mart oyida 1,2 %).
Yil boshiga nisbatan umumiy hisobida meva-sabzavot mahsulotlari uch oy davomida 17,7 %ga, jumladan, mevalar 21,9 %, sabzavotlar 20,5 % va kartoshka 1,3 %ga qimmatlashgan.
2018 yilning dekabr oyiga nisbatan narxlarning ko’tarilish borasidagi keyingi etakchi o’rinlarni sut mahsulotlari (8,1%) ovqatlanish band etgan (8,0 %).

Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma`lum xususiyatlarga ega bulishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, utgan davr inflyatsiyasidan fark kiluvchi xususiyatlarga zga. Oldinti inflyatsiyalar vaktinchalik bulib, ular odatda urush vaktida harbiy xarajatlarni koplash uchun kogoz pullar chikarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya`ni ishlab chikarish va tovarooborot sur`atlarini oshirmasdan, yoki bu kursatkichlar kamayib ketgan holda davlat tomonidan buladigan xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy yullaridan biri kogoz pullarni muomalaga chik;arishdan iborat bulgan. Natijada muomalaga chikarilgan pullar, muomala uchun zarur bulgan oltin mikdoridan oshib ketgan va pulning real kiymati uning nominal kiymatidan tushib ketgan, ya`ni, xakikatda pul birligi uzida kursatilganidan kam oltin mikdorni ifoda kila boshlagan.
Dunyoning turli mamlakatlarida xukumat tomonidan mavjud iqtisodiy-ijtimoiy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda inflyatsiyaga qarshi turli antiinflyatsion siyosatni ishlab chiqaradilar va uni amalga oshiradilar. Davlat tomonidan antiinflyatsion siyosatni olib borishda turli chora-tadbirlar hisoblangan byudjet, ijtimoiy, soliq, baho, kredit-moliya, sanoat-investitsiya, tashqi iqtisodiy va emissiyani amalga oshiradilar.
Byudjet siyosati – bu davlatning asosiy iqtisodiy siyosati hisoblanadi va uning asosiy maqsadi mamlakatning aniq belgilangan muddat mobaynida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ustuvor yo`nalishlari belgilanadi va amalga oshiriladi. Byudjet siyosati yordamida soliqlar va yig`imlar assoida yig`ilgan davlat moliya resurslarini umummilliy vazifalarini bajarish uchun qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Byudjet siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo`lib ijtimoiy siyosat hisoblanadi. Chunki mamlakatdagi ijtimoiy tadbirlarni moliyalashtirish asosan davlat byudjeti tomonidan amalga oshiriladi.
Soliq siyosati – bu davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vazifalarini bajarishi uchun zarur moliya mablag`larini yig`ish uchun xo`jalik yurituvchi sub`ektlar va mamlakat aholisidan soliqlar, to`lovlar hamda majburiy ajratmalarni belgilash, ularni undirish yuzasidan qonun asosida belgilangan tizimdir.
Baho siyosati – bu mahsulotlar, xizmatlar va to`lovga qobiliyatli talab o`rtasidagi mutanosiblikga erishish hamda uni tartibga solib turish bilan bog`liq siyosatdir.
Kredit-moliya siyosati – bu Markaziy bank tomonidan qayta moliyalashtirish stavkasi, majburiy zahiralar me`yori va ochiq bozordagi operatsiyalar orqali mamlakat bank-kredit tizimini boshqarish hamda tartibga solib turishdan iborat.
Sanoat-investitsiya siyosati – bu yalpi ichki mahsulotning o`sishini ta`minlovchi mamlakat sanoat-texnologik qudratini rivojlantirishga qaratilgan siyosatdan iborat.
Tashqi iqtisodiy faoliyat siyosati – bu davlat tomonidan xorijiy mamlakatlar bo`lib tashqi iqtisodiy faoliyatni boj-tarif dastaklari yordamida tartibga solib turishdan iboratdir.
Emissiya siyosati – bu Markaziy bank tomonidan milliy iqtisodiyotning holatiga asosan muomalaga qog`oz pul chiqarish, ularning aylanishini tartibga solish va muomaladagi ortiqcha pullarni aylanmadan chiqarib turishdan iborat siyosatdir.
Dunyoning har bir mamlakatidan xukumat tomonidan antiinflyatsion siyosati mavjud inflyatsiyani tartibga solishga hamda uni o`sish sur`atlarini pasaytirishga qaratilgan bo`lishi lozim. Bunday siyosatni olib borishda asosan ikki shakllardan foydalaniladi:
1) Pul islohotlarini amalga oshirish;
2) Inflyatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish;
Pul islohotlari – bu mamlakatdagi pul muomalasini tartibga solish va kuchaytirish maqsadida davlat tomonidan mavjud pul tizimini to`liq yoki qisman o`zgartirishlarini amalga oshirishdir. Mamlakatning iqtisodiy rivojlangan holati, pullarning ta`minlanganligi darajasiga asosan pul islohotlarining reval`vatsiya, deval`vatsiya va denominatsiya usullaridan foydalaniladi. Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlardan Germaniya Federativ Respublikasi, Isroil va boshqalarda reval`vatsiya usulidan foydalanildi. Reval`vatsiya o`z mohiyatiga asosan milliy pul birligini xorijiy valyutaga nisbatan kursini ko`tarib qo`yishdan iborat. Pul islohotining ikkinchi usuli bo`lib deval`vatsiya hisoblanadi. Deval`vatsiya o`z mohiyatiga asosan milliy pul birligini xorijiy valyutaga nisbatan tushirib qo`yishdan iborat. Deval`vatsiya usulidan asosan iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o`tayotgan mamlakatlarda keng foydalaniladi. Pul islohotining uchinchi usuli bo`lib denominatsiya hisoblanadi. Denominatsiya o`z mohiyatiga asosan milliy pul birligidagi ortiqcha nollarni olib tashlab muomalaga yangi pullarni chiqarishdan iborat. Denominatsiya usulida Rossiya (3 dona nolni olib tashladi) va Turtsiya (liradan 6 dona nolni olib tashladi) xukumatlari foydalanishdi.
Inflyatsion jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish o`z mohiyatiga asosan mamlakatda mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolarni o`sib borishini cheklash va pul tizimini barqarorlashtirish masadida davlat tomonidan aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iborat. Ushbu chora-tadbirlar ikki yo`nalishda olib boriladi:
1) Deinflyatsion siyosat. Ushbu siyosat mamlakatda pulga bo`lgan talabni pul-kredit va moliya mexanizmlari yordamida tartibga solib turiladi. Deinflyatsion siyosat davlat xarajatlarini qisqartrish, kreditlar uchun foiz stavkalarini oshirish, soliq yukini kuchaytirish (soliqlar soni va ularni foiz stavkalarini ko`tarish) va pul massasini cheklashni o`z ichiga oladi. Shuni ta`kidlash lozimki, deinflyatsion siyosat mamlakatdagi iqtisodiy o`sishni sekinlashuviga sabab bo`ladi;
2) Daromadlar siyosati. Ushbu siyosat olib borishda davlat tomonidan mahsulotlar, ko`rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlarga bo`lgan narx-navo va ish haqi ustidan birdaniga nazorat etiladi hamda ularni o`sishini ma`lum chegarasi o`rnatiladi yoki butunlay «muzlatib» qo`yiladi. Daromadlar siyosati o`z mohmiyatiga ko`ra qat`iy siyosat hisoblanadi va u aholi o`rtasida norozilikni kelib chiqarishi mumkin. Lekin inflyatsiya bilan kurashishda ayrim mamlakatlarda daromadlar siyosatidan foydalaniladi.
Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o`tayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga qarshi kurashish va milliy pul tizimini mustaxkamlash uchu nasosan quyidagi chora-tadbirlar amalga rshirilmoqda:
- milliy iqtisodiyotni sog`lomlashtirish, investitsiya faoliyatining tushib ketishini bartaraf etish va iqtisodiy rivojlanishning oqilona darajasini ta`minlash;
- raqobatbardosh, yuqori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etish va uni rivojlantirish maqsadida davlat strategiyasini ishlab chiqish hamda uni amalga oshirish;
- xalq iste`mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarish fondlarining tarkibini o`zgartirish va unda zamonaviy texnika hamda texnologiyalarni joriy etish;
-tijorat banklarining investitsiya va kredit faoliyatini rag`batlantirish;
- soliq tizimini takomillashtirish va ushbu yo`nalishda asosiy e`tiborni soliqlarning rag`batlantiruvchi funktsiyasiga qaratish;
- davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash;
- mamlakat ichida mahsulotlar, valyuta, kredit er, ko`chmas mulk, mehnat va qimmatli qog`ozlarining yagona bozorini shakllantirish hamda uni rivojlantirish;
- pul-kredit siyosatini iqtisodiyotnign rivojlanishi holatiga asosan o`zgartirib turish;
- tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va mahsulotlar, ishlar, xizmatlarni eksport qilishni rag`batlantirish;
- erkin bozor baholarini saqlagan holda daromadlar, xarajatlar va narx-navoni davlat tomonidan tartibga solish va uni nazorat qilish;
- davlat byudjet taqchilligini noinflyatsion yo`llar bilan qisqartirish;
- davlatning strategik oltin-valyuta zahiralarini chuqur tahlil etish va ulardan oqilona foydalanish.
Makroiqtisodiy barqarorlikka erishilgan paytda suzib yuruvchi almashuv kursi markaziy bankka, mamlakatning xo`jalik sub`ektlariga ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlar natijasida favqulodda yuzaga keladigan o`zgarishlarga moslashish imkonini berishi mumkin. Bundan tashqari, suzib yuruvchi almashuv kurslari mamlakatga xorijiy kapitallarni oqib kelishini kuchaytirish mumkin, buning natijasida esa milliy valyutaning almashuv kursi ko`tariladi, va bu holat, uning kursini ma`lum darajada foydalan almashuv, kursidan orqali nishon sifatida foydalanmaslik (kursning o`zgarishiga befarq munosabatda bo`lish) inflyatsiya jarayonlarinii kuchayib ketishiga olib kelishi ham mumkin.
inflyatsiya bilan kurashish kerak, chunki u ko'plab odamlarni qashshoqlik chegarasidan pastga tushiradi. Hayot kundan-kunga qiyinlashmoqda, shuning uchun inflyatsiyani qanday to'xtatish va mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni normallashtirishni tezda hal qilish kerak. Lekin jiddiy inflyatsiya bilan kurashish usullari v Ushbu holatda faqat davlat tomonidan ishlatilishi mumkin, chunki bunday vaziyatda aholi hech narsaga ta'sir qila olmaydi.
Hukumat qilish kerak bo'lgan birinchi narsa - bu tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talabni kamaytirishdir. Narxlar darajasining ko'tarilishi bilan ko'pchilikning moddiy ahvoli keskin yomonlashayotganiga va talabning pasayishiga qaramay, aholining hashamatli tovarlarni sotib olishga qodir va inflyatsiyadan aziyat chekmaydigan qatlamlari mavjud. Aynan shu odamlarga hukumat cheklovlari yoki soliqlarning oshishi ta'sir qilishi kerak.
Shuningdek, byudjet taqchilligini kamaytirish kerak. Eng oson yo'li - chop etish mashinasini ishga tushirish. Ammo bu inflyatsiyadan qutqarmaydi - aksincha, vaziyatni yanada og'irlashtiradi. Shuning uchun xarajatlarni kamaytirishning boshqa usullaridan foydalanish kerak. Masalan:

• 
  davlat sektorini saqlashni tejash;
  
• 
  harbiy xarajatlarni kamaytirish;
  
• 
  boshqaruv tuzilmalari xarajatlarini ko'rib chiqish.
  

Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishni rag'batlantirish muhim ahamiyatga ega: bu imtiyozli soliqqa tortish, subsidiyalar berish va boshqalar bo'lishi mumkin.Bunday chora-tadbirlar tovar massasining ko'payishiga va import qilinadigan tovarlarning ichki bozordan siqib chiqarilishiga olib kelishi kerak. Ammo mamlakatning ishlab chiqarish sohasi talabni qondira olmasa, mahsulot taqchilligidan qutulish uchun import tovarlarni jalb qilish kerak.

Iqtisodiyotning tuzilishi.
Iqtisodiyotimizning bozor munosabatlariga o‘tishi pul qiymatini keskin oshirdi. Valyuta iqtisodiyoti muammolari milliy iqtisodiyotni qayta qurishning amaliy chora-tadbirlarida ham, nazariy tadqiqotlarda ham asosiy muammolarga aylanadi. Shu bois iqtisodiy matbuot sahifalarida bu masalalar qizg‘in muhokama qilinayotganiga qaramay, ularning dolzarbligi pasaymayapti. Inflyatsiya jarayonlarini tahlil qilishning yuqori narxi, ko'p sonli operatsion omillar to'g'ri pul-kredit siyosatini ishlab chiqishni qiyinlashtiradi.
Mamlakatimiz tajribasidan ko‘rinib turibdiki, boshqa mamlakatlar qatori bozor munosabatlariga o‘tish narxlarning tez o‘sishi va inflyatsiya omillari ta’sirining kuchayishi bilan kechmoqda. Bozor munosabatlariga o'tishning o'zi inflyatsiyaning chuqurlashishiga sabab bo'ladimi yoki bu munosabatlarda ilgari to'plangan inflyatsion salohiyat o'zining real ifodasini oladimi, buni to'g'ri baholash juda muhimdir.
Shubhasiz, bozor munosabatlari sharoitida inflyatsiyani sun’iy ravishda jilovlash imkoniyatlari keskin qisqaradi. Shu bilan birga, bozorga o‘tish bo‘yicha qarorlar qabul qilishda nomuvofiqlik, ayrim qadamlarning puxta o‘ylanmaganligi mavjud qiyinchiliklarni yanada kuchaytirib, inflyatsiya jarayonlarini kuchaytirmoqda.
Ko'pgina mamlakatlar tajribasi shuni ko'rsatdiki, uzoq muddatli operatsiya markaziy rejalashtirish, qoida tariqasida, buzilishga olib keladi moddiy va pul oqimlarining balansi.
Tovar aylanmasini ta'minlash uchun zarur bo'lgan pul miqdori nima bilan belgilanadi? Avvalo, ma'lum bir davrda sotilishi kerak bo'lgan tovarlar narxlari yig'indisidan, aytaylik, bir yil. Qanchalik ko'p tovarlar bo'lsa, shuncha ko'p kerak bo'ladi pul birliklari ularni amalga oshirish uchun.
Muomaladagi pul birliklari sonining tovar baholari yig'indisidan oshib ketishi va bu pullarning tovar bilan ta'minlanmagan ko'rinishi inflyatsiyani anglatadi. Bu tovarlar narxining oshishiga olib keladi (aniq yoki yashirin). Shuning uchun narxlar indeksi inflyatsiyaning mavjudligi yoki yo'qligi va uning chuqurligining asosiy va eng aniq ko'rsatkichlaridan biridir. Inflyatsiya turli omillar ta'sirida yuzaga kelishi mumkin. Bu ortiqcha miqdordagi pul birliklarini ozod qilish va samarali talabning o'sishidan tovar ishlab chiqarishning orqada qolishi va bozorga talab bo'lmagan tovarlarning kirib kelishidir.
Inflyatsiya - moliyaviy kanallarning qog'oz pullar bilan to'lib ketishi, bu ularning qadrsizlanishiga olib keladi.
Inflyatsiya - bu pul hodisasi, lekin u pulning qadrsizlanishi bilan cheklanmaydi. U iqtisodiy hayotning barcha sohalariga kirib boradi va bu sohalarni yo'q qila boshlaydi. Bundan davlat, ishlab chiqarish zarar ko'radi, moliya bozori lekin eng ko'p odamlar azoblanadi. Inflyatsiya davrida: 1. Pulning oltinga nisbatan qadrsizlanishi; 2. Tovarga nisbatan pulning qadrsizlanishi; 3. Pulning chet el valyutalariga nisbatan qadrsizlanishi.

Inflyatsiya sabablarini tushuntirishlar turlicha. Ba'zi iqtisodchilar (J.M.Keyns va uning izdoshlari) buni to'liq bandlik holatida, ya'ni talab tomondan talabning haddan tashqari ko'p bo'lishi bilan izohladilar. Boshqalar - neoklassiklar sababni ishlab chiqarish xarajatlari yoki ishlab chiqarish xarajatlarining o'sishida, ya'ni taklif tomonida qidirdilar. Ko'rinib turibdiki, bu baholar biryoqlama va haqiqatni ikkita qarama-qarshilik sintezidan izlash, ya'ni inflyatsiyani talab va taklif tomonida tushuntirish kerak. Talab va taklif o'rtasidagi nomutanosiblik, daromadning iste'mol xarajatlaridan oshib ketishi davlat byudjeti taqchilligi (davlat xarajatlari daromaddan oshib ketishi) natijasida yuzaga kelishi mumkin; ortiqcha investitsiyalar (investitsiyalar hajmi iqtisodiyot imkoniyatlaridan oshib ketadi); ishlab chiqarishning o'sishi va mehnat unumdorligining oshishi bilan solishtirganda ish haqining sezilarli darajada o'sishi; davlatning o'zboshimchalik bilan o'rnatilishi. talab miqdori va tarkibida buzilishlarni keltirib chiqaradigan narxlar; boshqa omillar.

Mamlakatimizda davlat byudjeti taqchilligining keskin keskinlashuvi 1980-yillarning ikkinchi yarmida yuz berdi. 1985-1989 yillarda davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari o'rtasidagi tafovut 18 dan 120 milliard rublgacha yoki mamlakat milliy daromadining 3,5 dan 19 foizigacha o'sdi. Defitsitning ortishi pul muomalasiga katta zarar yetkazdi va inflyatsiyani kuchaytirdi.
Bundan tashqari, inflyatsiyaning tabiatiga nisbatan biroz boshqacha qarash mavjud, bu mutlaqo tabiiydir, chunki inflyatsiya o'ta murakkab, qarama-qarshi, etarlicha o'rganilmagan jarayondir. Ayrim iqtisodchilarning fikricha, inflyatsiya deganda iqtisodiyotdagi narxlarning umumiy darajasining oshishi tushunilishi kerak. Bu nuqtai nazarga qarshi bahs yuritib, L.Geyne shuni esdan chiqarmaslik kerakligini yozgan edi: nafaqat tovarlarning narxlari, balki ularning qiymatining narxlari ham o'zgaradi, ya'ni. puldan. Inflyatsiya - bu ob'ektlar hajmining oshishi emas, balki biz foydalanadigan o'lchagich uzunligining kamayishi. U tabiiy ayirboshlash sharoitida (pul yo'qligida) biz hech qanday tarzda inflyatsiyaga duch kelmasligimizga e'tibor qaratadi, barcha narxlarning bir vaqtning o'zida o'sishi mantiqan mumkin emas edi.
* Tashqi sabablar
Inflyatsiyaning sabablari ham ichki, ham tashqi bo'lishi mumkin. Tashqi sabablarga, xususan, tashqi savdodan tushumlarning qisqarishi, salbiy tashqi savdo va to'lov balansi kiradi. Eksportimizning muhim mahsuloti bo‘lgan yoqilg‘i va rangli metallarning jahon bozorida narxining pasayishi, shuningdek, g‘alla bozorida g‘alla importining sezilarli darajada noqulay sharoitlarda yuzaga kelishi mamlakatimizda inflyatsiya jarayonini yanada kuchaytirdi.
* Ichki sabablar
Keling, ularni Rossiya misolida ko'rib chiqaylik.
Birinchidan, qoida tariqasida, inflyatsiya jarayonlarining manbalaridan biri milliy iqtisodiyot tuzilmasining deformatsiyasi bo'lib, u og'ir sanoat tarmoqlari va ayniqsa, harbiy sohaning aniq gipertrofiyalangan rivojlanishi bilan iste'mol sektori tarmoqlarida sezilarli kechikishda namoyon bo'ladi. muhandislik.
Ikkinchidan, inflyatsiyani yengib chiqa olmaslik iqtisodiy mexanizmning kamchiliklaridan kelib chiqadi. Markazlashgan iqtisodiyotda deyarli hech qanday fikr-mulohazalar mavjud emas edi, pul va tovar taklifi o'rtasidagi nisbatni tartibga solishga qodir bo'lgan samarali iqtisodiy dastaklar mavjud emas edi; ma'muriy cheklovlarga kelsak, ular etarli darajada samarali "ishlamadi". Moliyaviy rejalashtirish tizimida Moliya vazirligi emas, uning uchun “ishlagan” Davlat banki emas, Davlat plan komiteti hal qiluvchi rol o‘ynadi, rejalashtirilgan ko‘rsatkichlarni moliyaviy va pul mablag‘lari bilan hech qanday cheklovlarsiz qo‘llab-quvvatladi.
Inflyatsiyaning bir necha turlari mavjud. Avvalo, narxlarning o'sish sur'ati (birinchi mezon) nuqtai nazaridan ajralib turadiganlar, ya'ni. e. miqdoriy jihatdan. Shu munosabat bilan inflyatsiyaning uch turi mavjud:
Yuqorida ta’kidlanganidek, inflyatsiya talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasidir. Muvozanat birinchi navbatda talab tomonida buzilishi mumkin. Bunday holda talab inflyatsiyasi yuzaga keladi. Talab inflyatsiyasi, agar Evropa Ittifoqi va yalpi talab doimiy yalpi taklifda o'ssa yoki yalpi talabning o'sishi taklifning kengayishidan oshsa, mumkin. Iqtisodiyot ishlab chiqarishi mumkin bo'lganidan ko'proq pul sarflashga harakat qilishi mumkin; u ishlab chiqarish imkoniyatlarining egri chizig'idan tashqarida biron bir nuqtaga moyil bo'lishi mumkin. Ishlab chiqarish sektori ushbu ortiqcha talabni real ishlab chiqarishni ko'paytirish orqali javob bera olmaydi, chunki barcha mavjud resurslar allaqachon to'liq ishlatilgan. Shuning uchun bu ortiqcha talab doimiy real ishlab chiqarish hajmiga narxlarning oshishiga olib keladi va talabning inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. Talab inflyatsiyasining mohiyati ba'zan bitta ibora bilan izohlanadi: "Ko'p pul juda kam tovarlar uchun ovdir".
Biroq, bir tomondan, yalpi talab va ishlab chiqarish, bandlik va narx darajalari o'rtasidagi munosabatlar, bu sharhda nazarda tutilganidan ko'ra murakkabroqdir ushbu murakkabliklarni tushuntirishga yordam beradi.
Guruch.
Birinchi segmentda jami xarajatlar, ya'ni iste'mol, investisiya, davlat xarajatlari va sof eksport yig'indisi shunchalik pastki, milliy mahsulot hajmi to'liq bandlikdagi maksimal darajadan ancha orqada qoladi. Boshqacha qilib aytganda, real YaIMda sezilarli kechikish mavjud. Ishsizlik darajasi yuqori, korxonalar ishlab chiqarish quvvatlarining katta qismi ishlamayapti. Endi yalpi talab o'sdi deylik. Shunda ishlab chiqarish hajmi oshadi, ishsizlik darajasi pasayadi, narx darajasi esa biroz oshadi yoki umuman o‘smaydi. Buning sababi shundaki, ulardagi mavjud narxlarda ishga tushirilishi mumkin bo'lgan juda ko'p bo'sh mehnat va moddiy resurslar mavjud. Ishsiz odam ishga qabul qilinganda maoshini oshirishni so‘ramaydi. Talab va taklifni tahlil qilib, biz narxlarning oshishi talabning oshishiga ta'sir qilmasligini aniqladik, chunki taklif gorizontal chiziqdir. Mehnat va boshqa resurslarning ko'payishi mumkin, chunki bo'sh turgan resurslar mavjud va qo'shimcha ishlab chiqarish foydalidir. Natijada ishlab chiqarish hajmi sezilarli darajada oshadi, narxlar esa ko'tarilmaydi.
Talab o'sishda davom etar ekan, iqtisodiyot to'liq bandlik va mavjud resurslardan to'liqroq foydalanishga yaqinlashib, ikkinchi bosqichga o'tadi. Ammo to'liq bandlikka erishilmaguncha narx darajasi ko'tarila olmaydi. Chunki ishlab chiqarish kengaygan sari bo‘sh turgan resurslar zahiralari iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida va barcha tarmoqlarda bir vaqtning o‘zida yo‘qolib ketavermaydi. Sanoatning aksariyat tarmoqlarida ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari mavjud bo'lsa-da, ayrim tarmoqlarda to'siqlar shakllana boshladi. Ba'zi tarmoqlar ishlab chiqarish quvvatlarini boshqalardan oldin to'liq ishlatadi va o'z tovarlariga bo'lgan talabning yanada oshishiga taklifning ko'payishi bilan javob bera olmaydi. Shuning uchun ularning narxi oshadi. Mehnat bozorida talab ortib borishi bilan to'liqsiz ishlaydigan ishchilarning ayrim toifalari to'liq ish bilan ta'minlana boshlaydi va ularning pul ko'rinishidagi ish haqi oshadi. Natijada ishlab chiqarish xarajatlari oshadi va firmalar narxlarni ko'tarishga majbur bo'ladi. Qisqarayotgan mehnat bozorlari kasaba uyushmalariga savdolashish imkoniyatini beradi va ularga ish haqini sezilarli darajada oshirishga yordam beradi. Firmalar kasaba uyushmalarining ish haqini oshirish talabiga bo'ysunishga tayyor, chunki ular ish tashlashni xohlamaydilar, ayniqsa, iqtisodiyot tobora ko'proq farovonlik yo'liga o'tayotgan bir paytda. Bundan tashqari, umumiy xarajatlar ortib borayotganligi sababli, narxlarni oshirish orqali yuqori xarajatlar iste'molchiga osongina o'tkazilishi mumkin. Nihoyat, to'liq bandlikka erishilganda, firmalar kam malakali (kam mahsuldor) ishchilarni yollashga majbur bo'ladi, bu esa narxlarning narxini oshiradi. Ikkinchi segmentda yuzaga keladigan inflyatsiya ba'zan "erta" deb ataladi, chunki u mamlakatda to'liq bandlikdan oldin boshlanadi.
Umumiy xarajatlar uchinchi segment, 3 ga yetganda, to'liq bandlik iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qamrab oladi. Barcha tarmoqlar endi ortib borayotgan talabga ishlab chiqarish ortishi bilan javob bera olmaydi. Milliy mahsulotning real hajmi maksimal darajaga yetdi va talabning yanada oshishi inflyatsiyaga olib keladi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlaridan oshib ketadigan yalpi talab narx darajasining oshishiga olib keladi.
Talab inflyatsiyasi qachon mumkin? Talab inflyatsiyasi quyidagi hollarda mumkin: - aholi tomonidan talabning oshishi, uning omillari ish haqining o'sishi va bandlikning o'sishi;
Iqtisodiyot tiklanish davrida investitsiyalar, ayniqsa ishlab chiqarish vositalariga ko'paydi; - o'sish davlat xarajatlari(harbiy va ijtimoiy buyurtmalarning o'sishi).

Faraz qilaylik, iqtisodiyot to'liq bandlik va quvvatlardan foydalanishga yaqin. Aholining, korxonalarning va davlatning iste'molga harajatlarining o'sishi yalpi talab egri chizig'ini yuqoriga siljitadi, narxlar esa oshadi .

Ishlab chiqarish xarajatlari ko'tarilganda boshqa holat yuzaga keladi, ya'ni. e. taklif narxi oshadi, taklif inflyatsiyasi yuzaga keladi.
So'nggi yillarda yalpi talab haddan tashqari oshirilmagan bo'lsa-da, narxlar darajasi ko'tarilgan bir necha davrlar bo'ldi. Bizda ishlab chiqarish hajmi ham, bandlik ham (yalpi talab yetarli emasligidan dalolat) pasaygan, narxlarning umumiy darajasi oshgan davrlar bo‘lgan.
Xarajatlarning o'sishiga asoslangan inflyatsiya nazariyasi narxlarning oshishini mahsulot birligiga xarajatlarning oshishiga olib keladigan omillar bilan izohlaydi. Birlik tannarxi - ma'lum bir mahsulot hajmi uchun o'rtacha xarajatlar. Bunday xarajatlarni umumiy resurs xarajatlarini ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo'lish yo'li bilan olish mumkin, ya'ni:
Nashriyotning kelib chiqish birligi = Umumiy yuk / Oziq-ovqat miqdori
Iqtisodiyotda mahsulot birligiga xarajatlarning oshishi foyda va firmalar joriy narxlar darajasida taklif qilishga tayyor bo'lgan mahsulot hajmini kamaytiradi. Natijada, butun iqtisodiyot bo'ylab tovarlar va xizmatlar taklifi kamayadi. Taklifning bu pasayishi, o'z navbatida, narx darajasini oshiradi. Binobarin, ushbu sxemada talab inflyatsiyasi bilan sodir bo'lganidek, talab emas, balki xarajatlar narxlarni oshiradi.
Inflyatsiya va taklifning asosiy manbalari ish haqining o'sishi va xom ashyo va energiya tashuvchilar narxlarining o'sishi hisobiga hisoblanadi. Taklif inflyatsiyasining mexanizmini ko'rsatamiz
Faraz qilaylik, iqtisodiyot to'liq bandlik va quvvatlardan foydalanishga yaqin. Aholining, korxonalarning va davlatning iste'molga harajatlarining o'sishi yalpi talab egri chizig'ini yuqoriga siljitadi, narxlar esa oshadi (2-rasm).
Ishlab chiqarish xarajatlari ko'tarilganda boshqa holat yuzaga keladi, ya'ni. e. taklif narxi oshadi, taklif inflyatsiyasi yuzaga keladi.
So'nggi yillarda yalpi talab haddan tashqari oshirilmagan bo'lsa-da, narxlar darajasi ko'tarilgan bir necha davrlar bo'ldi. Bizda ishlab chiqarish hajmi ham, bandlik ham (yalpi talab yetarli emasligidan dalolat) pasaygan, narxlarning umumiy darajasi oshgan davrlar bo‘lgan.
Xarajatlarning o'sishiga asoslangan inflyatsiya nazariyasi narxlarning oshishini mahsulot birligiga xarajatlarning oshishiga olib keladigan omillar bilan izohlaydi. Birlik tannarxi - ma'lum bir mahsulot hajmi uchun o'rtacha xarajatlar. Bunday xarajatlarni umumiy resurs xarajatlarini ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo'lish yo'li bilan olish mumkin, ya'ni:
Nashriyotning kelib chiqish birligi = Umumiy yuk / Oziq-ovqat miqdori
Iqtisodiyotda mahsulot birligiga xarajatlarning oshishi foyda va firmalar joriy narxlar darajasida taklif qilishga tayyor bo'lgan mahsulot hajmini kamaytiradi. Natijada, butun iqtisodiyot bo'ylab tovarlar va xizmatlar taklifi kamayadi. Taklifning bu pasayishi, o'z navbatida, narx darajasini oshiradi. Binobarin, ushbu sxemada talab inflyatsiyasi bilan sodir bo'lganidek, talab emas, balki xarajatlar narxlarni oshiradi.
Inflyatsiya va taklifning asosiy manbalari ish haqining o'sishi va xom ashyo va energiya tashuvchilar narxlarining o'sishi hisobiga hisoblanadi. Taklif inflyatsiyasining mexanizmini ko'rsatamiz

Grafikdan ko'rinib turibdiki, taklif narxining oshishi (xarajatlarning oshishi) taklif egri chizig'ining vertikal yuqoriga siljishiga olib keladi. Natijada, ma'lum vaqt o'tgach, shudring va ta'minot bilan muvozanat tiklandi. yo'q Xia, lekin allaqachon yuqori narxga mos keladigan nuqtada.
Inflyatsiyaga qarshi kurash va maxsus antiinflyatsiya dasturini ishlab chiqish iqtisodiyotni barqarorlashtirishning zarur elementidir. Bunday dastur inflyatsiya darajasini belgilovchi sabab va omillarni tahlil qilishga, inflyatsiya darajasini bartaraf etish yoki oqilona pasayishgacha kamaytirishga yordam beradigan iqtisodiy siyosat chora-tadbirlari majmuasiga asoslanishi kerak.
Inflyatsiya sharoitida iqtisodiyotni boshqarishning ikkita mumkin bo'lgan yondashuvi mavjud: biri farmatsevtika siyosatini izlash, ya'ni. inflyatsiyani moslashtirish, ikkinchisi - inflyatsiyaga qarshi choralar bilan inflyatsiyani bartaraf etishga urinish.
Yetakchi davlatlar bozor narxlarini belgilash va tartibga solishni nazorat qilishning turli tartiblarini ishlab chiqdilar. Qoidaga ko‘ra, yetakchi davlatlar o‘zlari import qiladigan energiya resurslari, metallar va boshqa mahsulotlar uchun jahon bozorida narxlarni mutlaq pasaytirishga erishadilar.
Etakchi mamlakatlarning ichki tovar bozorlarida inflyatsiya natijasida kelib chiqadigan narxlar nomutanosibligi odatda narxlar paritetlarini tartibga solish orqali bartaraf etiladi. Shu bilan birga, yaratilgan tarmoqlar mahsulotlari uchun nomutanosibliklar, narxlar muzlatilgan, bu esa zarar ko'rgan tarmoqlar mahsulotlari narxiga nisbatan ularning nisbatan pasayishiga olib keladi. nomutanosiblik. Ikkinchisi, o'z navbatida, ruxsat etilgan inflyatsiya darajasi doirasida narx dinamikasiga "ruxsat berdi". Tovar bozorlarida narxlarni nisbiy pasaytirish tartibi murakkab bo'lib, faqat o'ta muhim narx nisbatlariga nisbatan qo'llaniladi. Xususan, AQSHda, Yevropa Ittifoqida, Yaponiyada va boshqa rivojlangan mamlakatlarda qishloq xoʻjaligi narxlari paritetlari tartibga solinadi. Narxlarning nisbatan pasayishiga narxlar va tariflarni tartibga solish orqali ham erishiladi tabiiy monopoliyalar, mashinasozlik, kimyo sanoati, xalq iste’moli mollari va maishiy xizmatlarning eng muhim turlari mahsulotlari narxlarini nazorat qilish.
Biroq, narxlar paritetlarini tartibga solish inflyatsiyaning barcha oqibatlarini bartaraf etishga qodir emas. Shuning uchun, in rivojlangan iqtisodiyotlar iste'mol tovarlari narxlarini mehnat narxiga nisbatan, investitsiya resurslari narxlarini esa kredit narxiga nisbatan pasaytirish uchun keng qo'llaniladi.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) statistika boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra, 23 ta sanoat rivojlangan mamlakatlar narxlarning inflyatsion o'sishi mehnat narxining oshishi bilan to'liq qoplanadi. Agar ish haqi narxlardan tezroq o'sib borayotgan bo'lsa, demak, bir vaqtning o'zida narxlarning nisbatan pasayishi kuzatilmoqda.
Rivojlangan narxlarni tartibga solish tizimi bilan ish haqining (va shunga mos ravishda aholining samarali talabining) ortib borishi nafaqat nazoratsiz o'sishga olib kelmaydi. inflyatsiya Shu bilan birga, u xarid qobiliyatining nisbiy o'sishini ta'minlovchi inflyatsiyaga qarshi siyosat vositasidir (bu tendentsiya moddiy ko'p talab qilinadigan, birlik qo'shimcha xarajatlar va sotish xarajatlarining pasayishi, o'sish bilan tranzaksiya xarajatlari va tuzilmaning yaxshilanishi bilan bog'liq. ishlab chiqarish)
Iqtisodiyotlari rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaga qarshi siyosatning muhim yo‘nalishi valyuta kursini tartibga solishdir. Inflyatsiyaning oshishi milliy valyutalar kursining pasayishiga olib keladi. Tartibga solish vazifasi milliy valyuta qadrsizlanishining ichki narxlarning o'sishiga teskari ta'sirini oldini olishdir, ya'ni. inflyatsiya spiralining paydo bo'lishiga yo'l qo'ymaslik: narxlar - valyuta kursi - narxlar. Rossiyada xuddi shunday spiral 1991-1993 yillarda faol bo'lgan. 1992-1993 yillarda rublning dollarga nisbatan keskin qadrsizlanishi yy, ichki narxlarning oshishiga olib keldi. Natijada inflyatsiya darajasi dollar kursining o'sish sur'atlaridan oshib keta boshladi. Moliya vazirligi va Markaziy bank tomonidan iqtisodiyotni barqarorlashtirish bo'yicha bir nechta samarali choralardan biri rubl kursini tartibga solish edi.
Rossiya inflyatsiyani mutlaq narxlarda tartibga solish siyosatidan nisbiy narxlarni faol tartibga solishga o'tishi kerak. Hukmdor oldida st vom, Markaziy bank va qonun chiqaruvchi hokimiyat oldiga aniq vazifalar qo'yilgan: a) federal va federal qarzlarni to'lash orqali aholining xarid qobiliyatini oshirish. mahalliy byudjetlar tegishli ishchi guruhlari; b) pul massasi va foiz stavkalarini ishlab chiqarish, tovar bozori ehtiyojlariga moslashtirish; kapital qo'yilmalar va byudjet to'lovlari; c) kamaytirish va uzoq muddatda yo'q qilish nomutanosibliklar asosiy narxlar narxlash sanoat tarmoqlari: qishloq xoʻjaligi, yoqilgʻi-energetika kompleksi, transport va boshqalar.
Ushbu muammolarni hal qilish Rossiya iqtisodiyotida inflyatsiya va qayta taqsimlovchi "sindikatlar", yuqorida ta'kidlanganidek, ishlab chiqilgan soya va jinoiy mexanizmlarning mavjudligi bilan murakkablashadi. iqtisodiy erkinliklar islohotlar to'g'risida 1987 yil Byudjet resurslari adresatlarga yetib bormaslik yoki kechikish bilan yetib bormaslik, banklar kapital qo‘yilmalarni kreditlash funksiyalarini bajarmaydi va hokazo. Pul massasini iqtisodiyot ehtiyojlariga moslashtirish muammosini hal qilish pul surrogatlari bilan manipulyatsiya va pul resurslarida chayqovchilikdan katta daromadga ega bo'lgan tuzilmalarning qarshiligiga duch keladigan vaziyat yuzaga keldi. Ko'rinib turibdiki, pul-kredit sohasida qat'iy choralar ko'rilmasa, pul mablag'larini oqilona va maqsadli emissiyasi ham mablag'lardan noto'g'ri foydalanish natijasida salbiy oqibatlarga olib keladi.
Narx shakllantiruvchi tarmoqlarda narxlar paritetini tiklash uchun tashkiliy harakatlar ham zarur. Rivojlangan sanoat mamlakatlarida ishlab chiqaruvchilar birlashmalari o'rtasida narx kelishuvlarini tuzish mexanizmlaridan foydalangan holda narxlarni muhokama qilish va qarorlar qabul qilishning demokratik tartiblariga rioya qilingan holda ushbu harakat tarmoqlar tomonidan qo'llab-quvvatlanadi.
Aholining tovar daromadlari balansi muammosi inflyatsiyasiz asos. Bu muammoni hal qilish uchun yo direktiv rejalashtirishga qaytish kerak, yoki bozor iqtisodiyoti usullaridan: tovar intervensiyasi, tovarni kreditga sotishni tashkil etish, aholidan uy-joy qurilishi uchun mablag'larni yo'naltirish va hokazolardan foydalanish kerak. V bozor sharoitlari, oldingi tizimda bo'lgani kabi, batafsil balans hisob-kitoblari kerak pul daromadlari va iste'mol xarajatlari. Misol uchun, byudjet daromadlari yuz foiz to'ldirilgan taqdirda ham, ish haqi bo'yicha qarzlarni to'lash oqibatlarini batafsil tahlil qilish talab etiladi. Xususan, qarz qancha muddatga to'lanishi aniqlanishi kerak. Agar bu o'rtacha ikki oylik qarzlar bo'lsa, unda bu miqdor endi oylik aylanmaning yarmiga emas, balki to'rtdan biriga teng bo'ladi, bu esa narxlarni ko'tarmasdan muvozanatga erishishga yordam beradi.
Pul massasining o'sishi inflyatsiyaga olib kelmaydi, agar u pul aylanmasi tezligini almashtirish bilan bog'liq bo'lsa, bu esa, o'z navbatida, investitsiyalar paytida yuzaga keladi. real sektor iqtisodiyot. Rossiya uchun muammo kredit berishning oldini olish emas, balki iqtisodiy tiklanish uchun kapital qo'yilmalarni moliyalashtirish, shuningdek kreditlash uchun juda zarur bo'lgan kredit mablag'laridan foydalanishdir. aylanma mablag'lar Ikkinchisi Rossiya uchun juda muhimdir tabiiy xususiyatlar... Rossiya iqtisodiyotida mavsumiy xarajatlar muhim rol o'ynaydi. qishloq xo'jaligi, shimoliy hududlar sanoatida, qurilishda. Jahon amaliyotida mavsumiy kreditlash uchun ixtisoslashgan banklar yoki kredit tashkilotlari tuziladi. Rossiyada ushbu bozor elementi, boshqa ko'plab bozor institutlari kabi, yaratilmagan. Binobarin, yo sobiq sanoat banklarini o‘z funksiyalarini bajarishga qaytarish, yoki tovar ishlab chiqaruvchilarning sanoat va hududiy birlashmalari tasarrufida yangi kredit tashkilotlarini tashkil etish zarur.
Ishlab chiqarishga investitsiyalar bilan bir qatorda tashkil etish chora-tadbirlari bank ishi: naqd pulsiz aylanma ulushini oshirish; kengaytma uzoq muddatli kreditlar va h.k. Bu yerda zaxiralar katta boʻlsa-da, bu borada hali zarur saʼy-harakatlar amalga oshirilmagan.
Inflyatsiyaning ruscha turi boshqa barcha ma'lum turlardan farq qiladi, bu uning rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davridagi rivojlanish shartlari, shuningdek, narxlarning yuqori o'sish sur'atlari bilan izohlanadi.
Bir qator tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, Rossiyada inflyatsiyaning tabiatini faqat gipertrofiyalangan talab tufayli pul massasining yo'q qilinishi bilan izohlash mumkin emas. Ular inflyatsiyani monetar bo'lmagan yoki hech bo'lmaganda nafaqat monetar xarakterga ega deb hisoblaydilar. Inflyatsiyaning sabablari sifatida quyidagilar ko'rsatilgan:
Davlatning inflyatsiyaga qarshi siyosati vositalar majmuasidir davlat tomonidan tartibga solish inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan. Inflyatsiyaga qarshi siyosatda ikkita yondashuvni ajratish mumkin.
Birinchi yondashuv faol byudjet siyosatini - manevrlarni ta'minlaydi davlat xarajatlari va samarali talabga ta'sir qilish uchun soliqlar. Inflyatsiya, ortiqcha talab bilan davlat o'z xarajatlarini cheklaydi va soliqlarni oshiradi. Natijada talab pasayib, inflyatsiya pasaymoqda. Biroq, shu bilan birga, ishlab chiqarishning o'sishi ham cheklangan bo'lib, bu iqtisodiyotda turg'unlik va hatto inqiroz hodisalariga, ishsizlikning kengayishiga olib kelishi mumkin. Byudjet siyosati pasayish sharoitida talabni kengaytirish uchun amalga oshiriladi. Agar talab yetarli bo'lmasa, davlat investitsiyasi va boshqa xarajatlar dasturlari amalga oshiriladi, soliqlar pasaytiriladi. Kam soliqlar, birinchi navbatda, o'rta va past daromadli oluvchilarga qo'llaniladi, ular odatda imtiyozlarni darhol anglaydilar. Shunday qilib, iste'mol tovarlari va xizmatlarga talab kengaymoqda.
Ikkinchi yondashuv iqtisodiy vaziyatga bilvosita va moslashuvchan ta'sir ko'rsatadigan pul-kredit tartibga solishni ta'kidlaydigan neoklassik iqtisodchilar tomonidan tavsiya etiladi. Ushbu turdagi tartibga solish rasmiy ravishda hukumat nazoratidan tashqarida amalga oshiriladi. Markaziy bank, bu esa muomaladagi pul miqdori va kredit stavkasini o'zgartiradi, shu bilan iqtisodiyotga ta'sir qiladi. Boshqacha qilib aytganda, bu iqtisodchilarning fikricha, davlat samarali talabni cheklash uchun deflyatsion choralarni ko'rishi kerak, chunki ishsizlikning tabiiy darajasini pasaytirish orqali iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish va ish bilan bandlikni sun'iy ravishda saqlab qolish inflyatsiya ustidan nazoratni yo'qotishga olib keladi. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti inflyatsion xarakterga ega, chunki inflyatsiyaning barcha omillarini bartaraf etish mumkin emas ( byudjet taqchilligi, monopoliyalar, milliy iqtisodiyotdagi nomutanosiblik, aholi va tadbirkorlarning inflyatsion kutilmalari, inflyatsiyaning tashqi iqtisodiy kanallar orqali oshib ketishi va hokazo) Shu munosabat bilan inflyatsiyani to‘liq bartaraf etish real emasligi ko‘rinib turibdi. Ko'rinib turibdiki, shuning uchun ko'plab davlatlar o'z oldilariga uni mo''tadil qilish, nazorat qilish va uning halokatli ko'lamini oldini olishni maqsad qilib qo'ygan.
Inflyatsiyaning asosiy sabablari qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  Davlat byudjeti xarajatlarini qoplash uchun pul chiqarish. Siyosat Markaziy bankdan, bu esa mamlakatda pul massasining oshishiga olib keldi: davlat xarajatlarini qoplash uchun davlatga kreditlar berish; kreditlar berish tijorat banklari, ular o'z mijozlariga - yuridik va jismoniy shaxslarga kreditlar berishga ketadi.
  
• 
  Iqtisodiyotdagi tuzilmaviy buzilishlar sharoitida harbiylashtirishga ortiqcha sarf-xarajatlar.
  
• 
  Iqtisodiyotdagi investitsiya jarayonlarini sekinlashtiradigan ortiqcha soliq stavkalari.
  
• 
  Iqtisodiyotda "ijtimoiy inflyatsiya"ning paydo bo'lishi, bu ish haqini oshirishga intilayotgan kasaba uyushmalarining monopoliyasi bilan bog'liq.
  
• 
  “Import inflyatsiyasi”, mamlakatga chet el valyutasining kirib kelishi, milliy valyuta kursining pastligi, bu esa import qilinadigan tovarlar narxining oshishiga olib keladi. Qayta baholash usuli (milliy valyuta kursini oshirish) importni arzonlashtirishi mumkin. Biroq, qayta baholash mahalliy tovarlar eksportini qimmatlashtirib, jahon bozoridagi raqobatbardoshligini pasaytiradi.
  

Mehnat unumdorligini oshirish bilan bog'liq emas, balki davlat xizmatchilari va davlat korxonalari xodimlarini jalb qilish va mukofotlash uchun ish haqini oshirish bilan birga davlat sektorini kengaytirish. Harbiy buyurtmalarni moliyalashtirish va harbiy-sanoat majmuasini (MIC) kengaytirish ham narxlarning oshishiga olib keladi. Harbiy-sanoat majmuasi kapital bozorida, mehnat bozorida, shuningdek bozorda talabni keltirib chiqaradi iste'mol tovarlari va xizmatlar.
Va uning mahsulotlari iste'mol va sanoat talabining ob'ekti emas. Shuning uchun, harbiy buyurtmalarni to'lash uchun pul tovar massasi tomonidan qo'llab-quvvatlanmaydigan pul massasini oshiradi.
Zamonaviy Rossiya iqtisodiyoti haqiqatan ham 90-yillarning boshlarida inflyatsiya muammolariga duch keldi. markazlashgan rejalashtirilgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida. Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin Rossiyada noto'g'ri o'ylangan iqtisodiy islohotlar narxlarni keskin liberallashtirishdan boshlandi. Inflyatsiyaga qarshi dasturning yo'qligi, asosan, tartibga solishning monetaristik usullariga e'tibor qaratish iqtisodiy jarayonlar, inflyatsiyaning tez sur'atda o'sishiga olib keldi (inflyatsiyaning eng yuqori cho'qqisi 1992 yilda bo'lgan, o'shanda yil davomida narxlar o'rtacha 2500% ga oshgan).
Guruch. 2008-2013 yillarda iste'mol narxlari indekslari
Rossiya Federatsiyasining puxta o'ylangan inflyatsiyaga qarshi siyosati tufayli hozirgi kunga qadar ma'lum ijobiy natijalarga erishish mumkin bo'ldi. Markaziy bank 2013-yilning ikkinchi yarmida inflyatsiya sekinlashishini va maqsadli 5-6% oralig‘ida tushishini kutmoqda. Agar bu sodir bo'lsa, bu yil iste'mol narxlarining o'sishi so'nggi yigirma yil ichida rekord darajada past bo'lishi mumkin. Shaklda. 1-rasmda 2008-2013 yillardagi barcha tovarlar va xizmatlar uchun iste'mol narxlari indekslari grafigi ko'rsatilgan (davr oxirida, o'tgan davrning dekabriga nisbatan foizda). Bu so'nggi yillarda inflyatsiyaga qarshi siyosatning iqtisodiyotga ijobiy ta'sirini ko'rsatadi.
Hozirgi inflyatsiya sur'atlari nafaqat 2013 yilda, balki kelgusi yilning boshida ham sekinlashadi. Bu haqda jurnalistlarga Rossiya banki raisi Elvira Nabiullina ma'lum qildi. “Yangi hosil kelishi va g‘alla bozorida narxlarning pasayish tendentsiyasi davom etayotgan bir paytda hamda salbiy tashqi va ichki zarbalar mavjud bo‘lmaganda, Markaziy bank 2013-yilning ikkinchi yarmi va 2014-yil boshida inflyatsiyaning sekinlashishini kutmoqda”, — dedi u. Markaziy bank xabar berdi.
Biroq, xavflar hali ham saqlanib qolmoqda. Biroq, Nabiullinaning so'zlariga ko'ra, ularning mamlakatdagi iste'mol narxlarining o'sishiga ta'siri pasayishda davom etmoqda. Bu talabga ham, oziq-ovqat narxlariga ham, import inflyatsiyasiga ham tegishli.
Ushbu barqaror tendentsiyalarni saqlab qolish kelgusi yilda ham yaxshi ish qilishi mumkin. Rossiya banki raisi oʻrinbosari Sergey Shvetsovning soʻzlariga koʻra, departament “kelgusi yil uchun inflyatsiya boʻyicha juda katta maqsadlarni” qoʻygan. Shunday qilib, yaxshi hosil, shuningdek, kelgusi bir yarim yil ichida ichki va tashqi bozordagi qulay vaziyat bilan Rossiyada kelgusi ikki yil ichida qulay inflyatsiya darajasi uchun yaxshi imkoniyatlar mavjud.
Biroq, 2013 yilning birinchi yarmi iste'mol narxlarining o'sishi bo'yicha eng yaxshisi bo'lmadi. “Iyun va iyul oyining boshlarida isteʼmol narxlarining yillik oʻsish surʼati pasaydi, biroq belgilangan diapazondan yuqori boʻlib qoldi va 2013-yil 8-iyul holatiga koʻra 6,6 foizni tashkil etdi. Iyun oyida bazaviy inflyatsiya 5,8 foizni tashkil etdi”, — deyiladi Rossiya bankining tashqi va jamoatchilik bilan aloqalar departamenti bayonotida.
Bir kun oldin Rosstat inflyatsiya hisob-kitoblarini e'lon qildi. Ga binoan oxirgi raqamlar departamentlari, yil boshidan beri Rossiyada inflyatsiya 4% ga yetdi. Ammo hozircha mamlakatda narxlar o‘tgan yilgidek o‘sib bormoqda.
Rossiyadagi inflyatsiya jarayonlarining asosiy sababi pul massasining ko'pligi emas, balki etishmasligi haqiqiy yo'llar iqtisodiyotga kirib kelayotgan mablag'larni real sektorga - investisiyalar ko'rinishida aylantirish. Bundan tashqari, pul massasining o'sishini cheklash orqali inflyatsiyaga qarshi kurash iqtisodiyotning noishlab chiqarish tarmoqlarida turg'unlikka olib keladi, bu esa, o'z navbatida, pulga nisbatan tovarlar va xizmatlarga talab va taklifning nomutanosibligiga olib keladi. iste'mol bozoriga birlamchi sanoat tarmoqlaridan va byudjetdan kiruvchi ta'minot.
Inflyatsiya darajasini pasaytirish uchun oziq-ovqat bozorlarini barqarorlashtirish choralari ko'rilmoqda: import bojlarini pasaytirish va bir qator inflyatsiya uchun xavfli tovarlarga eksport bojlarini oshirish; raqobatni rag'batlantirish choralari; bir qator ijtimoiy ahamiyatga ega tovarlar narxini oshirishni cheklash va boshqalar.
Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan keng qamrovli dastur o'rta muddatli istiqbolda inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan bo'lib, u ikkita chora-tadbirlar guruhini o'z ichiga oladi:
1) tovarlar yetkazib berishni rag'batlantirish va raqobatni rivojlantirish (ayniqsa, oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi bozorlarida), savdo infratuzilmasini rivojlantirish, tartibga solishni bekor qilish sharoitida tabiiy monopoliyalar tariflarining o'sishini cheklash uchun yangi bozor vositalarini yaratish chora-tadbirlari;
2) inflyatsiyaning monetar tarkibiy qismini pasaytirish va aholi jamg'armalarini rag'batlantirish va shu orqali aholining ortiqcha talabini cheklashga qaratilgan byudjet va pul-kredit siyosatining chora-tadbirlari.
Rossiya Federatsiyasining inflyatsiyaga qarshi siyosatida qo'llaniladigan vositalar:
1. Banklarga kredit berish. Siqilgan likvidlik sharoitida birinchi vosita pulni iqtisodiyotga tanlab kiritish (bir qator yirik banklarni (birinchi navbatda davlatga qarashli - Sberbank, VTB, Gazprombank va bir qator boshqalarni) to'lash uchun aylanma mablag'lar bilan ta'minlash) hisoblanadi. boshqa moliya institutlari oldidagi qisqa muddatli majburiyatlar bo'yicha qarzlar; yirik sanoat, qurilish, konchilik kompaniyalariga moliyaviy yordam ko'rsatish; oziq-ovqat chakana savdosining asosiy ishtirokchilariga kreditlar berish).
Bunday qadamni qo‘yish zarurati banklar tomonidan iqtisodiyotdagi kreditlashning yuqori darajasi, ishlab chiqarish va ishlab chiqarish o‘rtasidagi yaqin hamkorlik bilan izohlandi. moliya sektori, shuningdek, etkazib beruvchilar (birinchi navbatda oziq-ovqat) bilan chakana savdo tarmog'ining ish sharoitlari. Iqtisodiyotning ushbu segmentlarida qisqa muddatli likvidlikning etishmasligi ham defolt va bankrotlik to'lqiniga, iqtisodiyotda pul aylanishining buzilishiga va aholini eng zarur tovarlar bilan ta'minlash zanjirining to'liq uzilishiga olib kelishi mumkin. Ushbu vositaning ijobiy omillari sifatida (qisqa muddatda) iqtisodiyotda likvidlik taqchilligining zaiflashuvi, bozorning muhim ishtirokchilari - ishlab chiqarish, aylanma va savdo sohasidagi joriy ko'rsatkichlarning saqlanishini qayd etish mumkin.
2. Zaxira stavkasi. Rasmiy bayonotlarga ko'ra, Rossiya Federatsiyasi Markaziy bankining zaxira stavkasini oshirish rubl kurslarining valyuta kurslariga nisbatan o'sishi uchun amalga oshirilmoqda. Ushbu chora kapitalning chiqib ketishiga qarshi turishi kerak. Zaxira stavkasini oshirish bank sektori ishonchliligini kuchaytirishni nazarda tutishiga qaramay, likvidlikning bir qismi erkin muomaladan olib tashlanmoqda, bu mamlakatda pul yetishmasligini hisobga olsak, bu bema'ni qadamdek ko'rinadi. Faktor ta'sirini baholash: qisqa muddatda salbiy, uzoq muddatda ijobiy.
3. Inflyatsiyani maqsadli yo'naltirish siyosati. Pul-kredit siyosatini amalga oshirish mexanizmini takomillashtirish va inflyatsiyani nishonlash rejimini joriy etish uchun shart-sharoitlarni yaratish maqsadida Rossiya banki ichki bozorda chet el valyutasini rejalashtirilgan xarid qilish bo'yicha operatsiyalarni amalga oshira boshladi.
Demak, inflyatsiyaga qarshi siyosat bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning doimiy vazifasidir. Oʻzining ahamiyati jihatidan u davlatning boshqa siyosatlaridan (masalan, ijtimoiy yoki ilmiy-texnikaviy) qolishmaydi. Bozor iqtisodiyotini inflyatsiyaga qarshi tartibga solish bo'yicha samarali chora-tadbirlar majmui ishlab chiqilgan va amalda sinab ko'rilgan rivojlangan mamlakatlar diqqat bilan o'rganishga loyiq va Rossiyada mohirona foydalanishni talab qiladi.

Xulosa.
Xulosa qilib, shuni aytib o`tish mumkinki, yuqorida aks ettirilgan har bir mamlakat bozor iqtisodiyotiga o`tish rejimining turli fazalarida bo`lganlari uchun, mazkur davlatlardagi iste`mol va chakana narxlari orasidagi farqlar ichki va tashqi omillar ta`sirida juda o`zgaruvchandir.
Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda sotsial va iqtisodiy jihatdan qarama-qarishliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun, davlat iflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: pul islohati va inflyatsiyaga qarshi siyosat hisoblanadi. Pul islohati deb, muomalasini barqarorlashtirish maqsadida davlat tomonidan pul tizimini o`zgartirishga aytiladi. Jahon amaliyotida pul islohati metall pul muomalasi davrida, ikkinchi jahon urushidan keyin – oltin deviz, oltin dollar muomalasi davrida o`tkazildi.
Inflyatsiyani ushlab turish uchun, eng avvalo, uning iqtisodiyot uchun naqadar muhimligini, mexanizm va omillarning harakatga keltirishlarini anglash lozim. Soliq siyosatining inflyatsiyaga real ta`siri. Bozor iqtisodiyoti sharoitida inflyatsiya mavjudligi tabiyi bo`lgani kabi, mamlakatning «soliq infratuzilmasi»da ham inflyatsiyaning qay darajada bo`lishi olib borilayotgan chora-tadbirlarga bog`liqdir.
Inflyatsiyaning o`sish ko`rsatkichini 7-9 foiz darajasida saqlab turish mo`ljallanmoqda. Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma`lum xususiyatlarga ega bulishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, utgan davr inflyatsiyasidan fark kiluvchi xususiyatlarga zga. Oldingi inflyatsiyalar vaktinchalik bulib, ular odatda urush vaktida harbiy xarajatlarni koplash uchun kogoz pullar chikarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya`ni ishlab chikarish va tovarooborot sur`atlarini oshirmasdan, yoki bu kursatkichlar kamayib ketgan holda davlat tomonidan buladigan xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy yullaridan biri kogoz pullarni muomalaga chik;arishdan iborat bulgan. Natijada muomalaga chikarilgan pullar, muomala uchun zarur bulgan oltin mikdoridan oshib ketgan va pulning real kiymati uning nominal kiymatidan tushib ketgan, ya`ni, xakikatda pul birligi uzida kursatilganidan kam oltin mikdorni ifoda kila boshlagan. Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bulib sifati ham uzgarib bormokda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi konunining buzilishi natijasida umumxujalik mexanizmining ishdan chikishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bulib kolmasdan, ishlab chiqarish va kayta ishlab chikarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Xozirgi davr inflyatsiyasi birinchidash; pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi konunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chikarishga ketadigan xarajatlar salmogining usishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o`tayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga qarshi kurashish va milliy pul tizimini mustaxkamlash uchun asosan quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirish lozim:
- milliy iqtisodiyotni sog`lomlashtirish, investitsiya faoliyatining tushib ketishini bartaraf etish va iqtisodiy rivojlanishning oqilona darajasini ta`minlash;
- raqobatbardosh, yuqori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etish va uni rivojlantirish maqsadida davlat strategiyasini ishlab chiqish hamda uni amalga oshirish;
- xalq iste`mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarish fondlarining tarkibini o`zgartirish va unda zamonaviy texnika hamda texnologiyalarni joriy etish;
-tijorat banklarining investitsiya va kredit faoliyatini rag`batlantirish;
- soliq tizimini takomillashtirish va ushbu yo`nalishda asosiy e`tiborni soliqlarning rag`batlantiruvchi funktsiyasiga qaratish;
- davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash;
- mamlakat ichida mahsulotlar, valyuta, kredit er, ko`chmas mulk, mehnat va qimmatli qog`ozlarining yagona bozorini shakllantirish hamda uni rivojlantirish;
- pul-kredit siyosatini iqtisodiyotnign rivojlanishi holatiga asosan o`zgartirib turish.