Mavzu: Imom al-g’azzoliyning

Muomala ilmi. 
Ikkinchi qism esa, 
muomala ilmidir. 
U qalb holatlarini o‗rganadi. 
Ularning ichida sabr, shukr, xavf (doimo Allohdan qo‗rqib turish), 
rajo (Allohning rahmatidan umid qilish), rizo (qazoi qadarga rozi 
bo‗lish), zuhd, taqvo, qanoat, saxovat, minnat Alloh taologa xos 
ekanini bilish, yaxshi fikrda bo‗lish, go‗zal xulqlilik, birgalikda 
go‗zal hayot kechirish, rostgo‗ylik va ixlos kabi maqtovli holatlar bor. 
Ularning haqiqatini, me‘yorlarini va sabablarini, samarasini, 
belgilarini o‗rganish va zaif bo‗lganini muolaja qilib, kuchaytirish 
oxirat ilmidir. Shuningdek, qalb holatlari ichida qoralanadiganlari 
bor: faqirlikdan qo‗rqish, norizo bo‗lish, hiyla, gina, hasad, aldov, 
mansabparastlik, maqtovni yoqtirish, dunyoda uzoq muddat qolishni 
yaxshi ko‗rish, kibr, riyo, g‗azab, qo‗pollik, adovat, nafrat, tama‘, 
baxillik, (dunyo ashyolariga) rag‗bat, maqtanchoqlik, nonko‗rlik, 
boylarni ulug‗lash, faqirlarni kamsitish, g‗ururlanish, manmanlik, 
faxrlanish, haqni qabul qilmaslik, manfaatsiz narsalarga kirishish, 
sergaplik, 
maqtanchoqlik, 
odamlar 
uchun 
ziynatlanish, 
laganbardorlik, o‗z aybi qolib, o‗zgalar aybi bilan mashg‗ul bo‗lish, 
qalbdan mahzunlikning ketishi (ya‘ni, oxirat haqida o‗ylamaslik), 
Allohdan qo‗rqmaslik, nafsga xorlik yetgan chog‗da, uni qo‗llab-
quvvatlash, haqni qo‗llashdan ojiz bo‗lish, ichdan dushman 
bo‗laturib, zohiriy do‗st tutish, Alloh bergan ne‘matini yana qaytarib 
olishidan xotirjam bo‗lish, qilgan ibodatlariga suyanib qolish, makr, 
xiyonat, uzun orzu-havas, qalb qattiqligi, dunyosi bilan sevinish, 
yo‗qotgan dunyosiga afsuslanish, maxluqlar bilan ulfat bo‗lish, 
ulardan ajragani uchun dahshatga tushish, qo‗pollik, yengiltaklik, 
shashqaloqlik, hayo va marhamatning kamligi. Ushbular va 
ushbularga o‗xshash qalbning yomon sifatlari fahshning bog‗i va 
hazar qilinadigan ishlarning ekinzoridir. Bu sifatlarning ziddi bo‗lgan 
maqtovga loyiq xulqlar esa, ibodat va Allohga qurbat hosil qilishning 
manbaidir. Demak, ushbu salbiy xislatlarning me‘yorlarini, 
haqiqatlarini, sabablarini, natija va davolarini bilish ham oxirat 
ilmidir. Uni o‗rganish, oxirat ulamolari fatvolariga ko‗ra, farzi ayndir. 
Bu ilmdan yuz o‗giruvchilar oxiratda podshohlar Podshohining 
qahriga yo‗liqadi. 
24 
Falsafa 
Falsafa butun boshli bir fan emas, balki to‗rt qismdan iboratdir: 
1.
Birinchisi: 
handasa 
va 
hisob 
ilmi 
(geometriya 
va 
matematika).
2.
Ikkinchisi: Mantiq ilmi
3.
Uchinchisi: Ilohiyot ilmi. 
4.
To‘rtinchisi: Tabiiy fanlar ilmi. 
25