Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

LAB OHANGI TO‘G‘RISIDA


Bizda lab ohangi bor. Lekin, qirg‘iz va ozarbayjonlilardag‘i singari yoki singarmunizm qoidasi singari «boshdan oyog‘ig‘acha» qat’i bir yo‘lda emas, ko‘pincha (fe’llarda) o‘zak bo‘g‘umlardag‘ina bor. Ham avvalgi bo‘g‘imdag‘i o‘truning uzun-qisqa, qolin-ingichkaligiga tobe’liq yo‘q.
Masalan: oqu, toqu, coqu, noqu. Bularning avvalgi bo‘g‘umidagi «o» cho‘zg‘usi, keyingi bo‘g‘imda ham o‘tru kelishni talab qilsada, o‘z avjidagina emas, balki anchapasaygan avjda o‘tru talab qiladur.
Shuning uchun ularni «oqo, toqo...» deb yozib bo‘lmaganga o‘xshash «oq, toq» debyozibbulmaydur.

Negakim, bularning oxirida avvalgi bo‘g‘imdagi o‘truning zo‘rg‘a yetib kelgan «quvvati bor», degach, uni: «oq, toq...» nusxasida, «zo‘rg‘a yetib kelgan» degach, uni avvalgi bo‘g‘imday «o» bilan yozib bo‘lmaydur.

Keyingi bo‘g‘imda bo‘ladurg‘on ikkinchi bir o‘rin: «yzym, tyxym, toruq, qutul, nuqul» singari «m» («m») qo‘shimchasi bilan ismga aylandurg‘on so‘zlarda ham yo‘qoridag‘i so‘zlarg‘a o‘xshash «m» («m») dan ilgari o‘tru talab qiladurlar. Masalan: «tozym» (chidam ma’nisida), «buo im», «orum» singari yasalma so‘zlar ham «yzym» ismi olgan haqni talab qiladurlar.
Agar shundoq qilinmasa, ba’zi joylarda egalik olmoshlarining birinchi shaxs alomati bo‘lg‘on «m» qo‘shilg‘on ismlardan ajratib bo‘lmay qoladur.
Masalan: olaylik ikki turlima’nida keladurgan «o‘r» (or) so‘zini:
1– bo‘g‘doyni o‘r! (жне); 2 – xandoq, chuqurlik ma’nilarida keladur.
Manim o‘rim – xandag‘im ma’nosini anglamoq uchun «o‘rim» (orm) yozsaq, «birinchi o‘rim beda» ma’nosidagini ham «o‘rim» (orm) yozsak, ikkalasining farqi bo‘lmay qoladi.
Shuninguchun ikkavi ikkiturliyozilishikerak.
Shunga o‘xshash o‘rta harfi o‘tru cho‘zg‘ili buyruqlar «q»(q), «k» (k) bilan ism, sifatka aylantiriladurg‘on bo‘lg‘onda haligi «q(q), k» (k) ilgari o‘tru cho‘zg‘isi keltirilishini talab qiladilar. Masalan: koruk, tyzyk, boluq, juluq, buzuq, jygyryk singari so‘zlardir.
Bularning shunday yozilishig‘a – tug‘ilishdan shu shaklda
bo‘lg‘on, «joruq» ham uzak-buyrug‘ning oxiri «u» bo‘lg‘on «quruq» singari so‘zlar jela tortadurlar. Ular ham shundoq yozilsun deb talab qiladurlar.
Ammo qo‘shimchalar o‘zaklarga (o‘tru to‘g‘risida) tobe bo‘lmaydirlar. Masalan:
1 -kir, -or, -qr: otkir, alor, tapqr, capqr, balastushrkir, jer jytkir.
2. -kin, -on, -qn: turon, toiqn, tutqn, buzon, sotqn.


3. -lik: tygyglik, tyjnyklik.
-dir (qolim fe’llarnio‘tumgaaylandirguchiharf) : oqutdir²⁴ .
Bundoq qo‘shimchalar bir qolipga solinib, qotirib unga bir shakl berib qo‘yilmasa, ularning turli so‘zlar oxirida turli shaklda kelishlari to‘g‘risida, sarfda bir necha qoidalar ortdirish lozim bo‘ladur. Maqsadimiz yozuv yo‘llari, sarf qoidalarini qoncha kerak oson qilish, yengillatishbo‘lganidan, sarfiy birlikniyo‘qotmaslik lozimdur.
Shung‘a binoan ism va sifatlarning so‘ngg‘i bo‘g‘umlari avvalgiga tobi bo‘lmaydurlar. Masalan: oo l, oo ri, tylki, too ri, egri (o‘g‘li, o‘g‘ri, tulki, to‘g‘ri, egri).
Lab ohangi to‘g‘risida xullas fikrimiz shu.