Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

ASHURALI ZOHIRIY


ADABIY TIL
Bundan bu yoqqa o‘zbak adabiy tilini muqarrar qilib qo‘ymoq uchuntilimizniuchga bo‘lish mumkin:
1. Jonlitil. 2. Adabiy til. 3.Ilmiy til.
Adabiy til bilan ilmiy til o‘rtasida uncha farq bo‘lmasa ham, jonli til bilan adabiy til orasida (o‘sishva taraqqiy jihatidan) ancha farqbor.
Ko‘b yozuvlar, aloqalar, kitob, gazeta va jurnallar adabiy til (normativnaya – qoidaviy usul) bilan bo‘lg‘oni uchun u juda muhofazakor, tez o‘zgaradurg‘on emas. Ammo jonli til (so‘zlash tili – xalq adabiyoti) juda tez sur’at bilan o‘zgaradur. Zotan, «jonli til» deyilishining sababi ham shudur.
Jonli tilning ham o‘ziga maxsus ko‘b qiymatli asarlari bordurkim, ularning barchasig‘a «xalq adabiyoti» deyilur. Bu (xalq adabiyoti) – adabiy va ilmiy tilning asosidur. Asl tabiiy til – so‘zlanaturg‘on til, xalq tilidur.
Haqiqat shundoqbo‘lg‘oni holda, XV asrdan inqilobg‘acha bo‘lg‘on davrda xalqning so‘zlashaturg‘on tili adiblar tomonidan qo‘pol til, ko‘cha tili sanalib, adabiy tilni ung‘a yaqinlashdirish – kamchilik, xalq tilida yozishliq – qo‘polliq, deb e’tiqod etilgan. Arabcha, forscha lug‘atlarni tiqishtirish bilan qonoatlanmasdan, hatto tarkiblarni ham arabcha, forscha qilg‘onlar.
Demak, arab, fors tillari nahviy yoqdan ham tilimizga ta’sir qilg‘on. Shuning uchun chig‘atoy (o‘zbak) adabiyoti usmonli adabiyoti singari xalqdan uzoqlasha boshlag‘on. Oddiy xalq uni anglay olmag‘on. Uni bori o‘qumishli, ziyoli sinfanglay oladurg‘on bo‘lg‘on.
Misol uchun: vahiy nozil bo‘ldi yohu diyorning payg‘omidurkim, g‘amim taskini g‘amgin xotirin oromidur, chillai kofur ayla mushkin raqamkim aylamish go‘yo subhi saodat uzra davlat shomidur
(Pirmuhammadjon yozgan maktubdan).
Mana shu ravishda kelayotgan adabiyot aristokratligi inqilob orqasida tabiiy holda ommaviylasha boshladi.


Bizdan madaniyrak xalqlarning til va adabiyoti – xalq tili va adabiyoti asosig‘a qurilg‘on va meva bergan. Bir zamonda, yangi madaniyat (prolitor madaniyati) qurmoqqa boshlag‘on bizlar uchun adabiy til asosimutlaqo jonlitil (xalq adabiyoti) bo‘lishikerak.
Bu sohada hozirg‘i (inqilobdan keyingi) adabiyotimiz anchagina muvaffaqiyatlar qozongʻon va xalqqa yaqinlashg‘on bo‘lsa-da, adabiy til birligida boshvoqsizliq va bir yoqadan bosh chiqarmasliq bor. Eski adabiyotimizda bo‘lg‘on singari, hozirda ham mahalliychilik davom etkani ko‘rinadi. Shuning uchun albatta, o‘zbak shevalaridan birini asos qilib olishkerak.
Adabiyotimizning asosi jonli til (xalq adabiyoti) bo‘lishi lozim, dedik. Shundoq bo‘lg‘och, men Farg‘ona (vodiysi) shevasini taqdim etsam, xato qilmag‘on bo‘lurmen.
Bunda «qo‘ng‘uz oppog‘im», «kirpi yumshog‘im»dur degandak bo‘ldi, deb mendan kulmasdan, balki so‘zimni quvvatlaydurg‘onlar ko‘brak bo‘lur. Chunki bu kungi o‘zbak adabiyotining (bosma so‘zining) tili (undag‘i ba’zi bir mahalliychilikni e’tiborg‘a olmag‘onimizda) Farg‘ona shevasining o‘zidur. Shevaning o‘zi bosma so‘zni va uning tevaragidagi omillarnitabiiy ravishda o‘zigatortg‘on.
Endi biz uning ichiga boshvoqsizliq yoki mahalliychilik ta’siri ostida kirib qolg‘on va qoladurg‘on so‘zlar to‘g‘risida bir fikrga kelib olsaq, ham yana tag‘in soddalashtirish, xalqqa yaqinlatish, ishchi, dehqon ommasi ichidan oling‘on so‘zlarbilan boyitish chorasiniko‘rsak, bo‘ldi.
Bu so‘z – uzun dalil, alla qoncha misollar ko‘rsatishga hojat ko‘rilmay, qisqa qilib aytilgan so‘z.