Мавзу: Илк ўрта асрларда ўзбек давлатчилиги: ижтимоий – иқтисодий ва маданий ҳаёт

Ўрта Осиёда арабларга қарши халқ қўзғолонлари
􀂾 Сўғдиёнада 720-722 йилларда Ғурак ва Диваштич бошчилигида
􀂾 Самарқанд, Бухоро, Хуттолонда 725-729 йилларда
􀂾 Тоҳаристон ва Суғдда 736-737 йилларда
􀂾 Хуросон ва Мовароуннаҳрда Абу Муслим бошчилигида 746-749 йилларда
􀂾 Муқанна қўзғолони 769-784 йилларда
􀂾 Рафи ибн Лаис қўзғолони 806-809 йилларда
720-722 йилларда Сўғдиёнада юз берган Ғўрак (Самарқанд ҳукмдори) ва Диваштич (Панжикент ҳокими) бошчилигидаги қўзғолон араблар ҳукмронликлигига қарши йўналган дастлабки шиддатли халқ ҳаракатларидан бири бўлган. Унда араблар сиёсати ва зулмидан ғазабга келган ўн минглаб маҳаллий халқ вакиллари иштирок этган. Хуросоннинг янги тайинланган ва золимлиги билан ном чиқарган ноиби Саид Хараший катта мунтазам ҳарбий куч билан мазкур қўзғолонни шафқатсизлик билан бостиришга муваффақ бўлади. Қўзғолон раҳбарларидан бири – Диваштич ҳам ушланиб қатл этилади.
725-729 йиллар давомида халифаликнинг оғир солиқ сиёсатига қарши Самарқанд, Бухоро, Хутталон вилоятларида кўтарилган қўзғолонлар ҳам халқ озодлик курашида сезиларли из қолдирди. Қўзғолончиларнинг анча қисми араб маъмурлари сиёсатига норозилик билдириб, ислом динидан чиқадилар. Кеш атрофида юз берган маҳаллий аҳолининг араблар билан тўқнашуви ростмана жангу жадал тусини олган. 736-737 йилларда Тоҳаристон ва Суғдда янгидан кўтарилган кучли қўзғолон ўз сафига аҳолининг турли ижтимоий қатламларини жалб этганди. Фақат Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг янги ҳукмдори, уста дипломат Наср ибн Сайёр (738- 748)нинг уддабурон сиёсати, низоли масалаларни ҳал этиш борасидаги эпчил тадбирлари туфайлигина қўзғолон ҳаракатларини бартараф этиш ўлкада мувозанатни бир қадар сақлаш мумкин бўлди. Бунда у маҳаллий аҳолига, айниқса унинг нуфузли қатламига муайян ён беришга мажбур бўлди. Жумладан, у арабларнинг маҳаллий аҳоли билан қон-қардошлик алоқаларини кучайтиришга интилди. Ўзи ҳам Бухорхудот Тоғшоданинг қизига уйланди. Исломни қабул қилган кишилар жузядан озод этилди ва барча мусулмонлар ҳуқуқий жиҳатдан тенглаштирилди. Хирож солиғи тўлаш барча учун баравар деб эълон қилинади.
VIII аср 40 йилларида халифаликда тожу-тахт учун кураш бошланади. 748 йилда Абу Мислимнинг Хуросонда кўтарган қўзғолони, унинг халифалик пойтахтини эгаллаши натижасида Умавий Марвон II тахтдан ағдарилади. 749 йилда аббосийлар хонадонидан Абул Аббос Саффон тахтга кўтарилади. Бироқ аббосийлар даврида ҳам меҳнаткаш аҳолининг аҳволи яхшиланмади. Шу боисдан халқ қўзғолонлари тез-тез кўтарилиб турди.