Mavzu: ichki organlar tuzilishi

 

 

Ovqat hazm qilinishining mohiyati. 

Ovqat hazm tizimiga mansub a’zolar zimmasiga bir necha muhim funktsiyalarni bajarish 

yuklatilgan.  Ularning  asosiysi  -  ovqat  hazm  qilishdir.  Ovqat  hazm  qilishning  moxiyatini  tashqi 

muhitdan qabul qilinadigan ozuqa moddalarning mexanik va kimyoviy yo’l bilan parchalanishi 

va  ichki  muhitga  surilishi  tashkil  qiladi.  Hazm  qilish  jarayonida  ozuqa  moddalarning  ichak 

shilliq  qavati  orqali  ichki  muhitga  surilishining  eng  asosiy  sharti  -    yuqori  molekulali  oqsillar 

aminokislotalargacha,  yog’larning  glitserin  va  yog’  kislotalarigacha,  uglevodlarning 

---

monosaharidlargacha parchalanishidir. SHu darajag’acha parchalanmay qolgan oqsil qoldiqlari, 

yog’lar yoki uglevodlar ichki muhitga surilmaydi va tashqariga chiqarib yuboriladi. 

Hazm  a’zolari  tizimining  yana  bir  muhim  funktsiyasini  ularning  endokrin  hujayralari 

faoliyati  tashkil  etadi.  Hazm  a’zolari  tarkibida  joylashgan  ko’p  turdagi  hujayralar  tomonidan 

ishlab  chiqaradigan  gormonlar    organizmda  umumiy  ta’sirotga  ega  bo’lmay,  balki  aynan  shu 

a’zolardagi maxalliy jarayonlarni, ya’ni mikrotsirkulyator tizim ishini, hujayralarning ko’payishi, 

voyaga  yetishishi  va  faoliyat  ko’rsatishi  jarayonlarini  organizm  talablariga  mos  ravishda 

boshqarish ta’sirotiga eg’adir. 

Hazm a’zolari tizimining uchinchi muhim funktsiyasini esa ularning ichki muhitga tashqi 

muhitdan  yet  moddalar  va  antigenlar  kirishidan  himoya  qilish  va  maxalliy  immun  javobni 

amalga  oshirishdan  iboratdir.  Hazm  a’zolarining  shilliq  qavati  immun  hujayralarga  boy  bo’lib, 

antigenlarga  qarshi  immun  javobni  to’liq  amalga  oshirishga  qodirdir.  Shilliq  qavatlarning 

immunologik  faoliyati  organizm  umumiy  immun  tizimi  faoliyatining    muhim  tarkibiy  qismi 

hisoblanadi. 

Hazm  a’zolari  ajratuv  funktsiyasini  ham  bajaradilar.  Ichki  muhitdagi  moddalar 

almashinuvining  chikindi  hosilalari    yoki  organizm  uchun  zararli  moddalarni  buyraklar    va  ter 

bezlari qonikarli ravishda tashqi muhitga chiqara olmagan taqdirda, ular qisman hazm organlari 

shilliq  qavatlari  orqali  chiqarilash  imkoniyati  bor.  Ammo,  moddalar  almashinuvining  ba’zi 

hosilalari ichki muhitdan faqat hazm a’zolari orqali chiqariladi. Masalan, taloqda nobud bo’lgan 

eritrotsitlardagi  gemoglobinning  parchalanishi  tufayli  paydo  bo’ladigan  hosilalari  (bilirubin) 

asosan    jigar  orqali  o’t  suyuqligi  tarkibida  tashqi  muhitga  ajratiladi.  SHu  sababli  jigar 

shikastlanganda ichki muhitda bilirubin miqdori keskin ortib ketib, organizmning zaharlanishiga 

va «sariqlik kasalligi» kelib chiqishiga sababchi bo’ladi. 

Ovqatni  hazm  qilish  jarayonini  amalga  oshirish  uchun  zarur  fermentlar  ko’plab  maxsus 

bezlar  tomonidan  ishlab  chiqariladi.  Fermentlar  oqsil  tabiatiga  ega  bo’lgan  kimyoviy  jixatdan 

faol  moddalar  bo’lib,  ularning  har  biri  ovqat  tarkibidagi  yuqori  molekulali  oqsil,  yog’  yoki 

uglevod  molekulalarini parchalash xususiyatiga eg’adirlar. 

Turli  xususiyatli  hazm  fermentlari  turli  bezlarning,  ya’ni  so’lak  bezlari,    me’da  devori 

bezlchalari,  me’da  osti  bezining  ekzokrin  qismi  va  ichak  devoridagi  mayda  bezchalar 

faoliyatining  hosilalaridir.  Har  bir  ferment  muayyan  funktsiya  bajaradi  va  faqat  o’ziga  hos 

modda  yoki  moddalar  guruxiga  ta’sir  ko’rsatadi.  Masalan,  faqat  oqsillarga  ta’sir  etuvchi 

fermentlarni proteazalar deyiladi.  Bu guruxga  pepsin, jelatinaza, ximozin, tripsin, enteroqinaza 

kabi fermentlarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Yog’larni parchalaydigan fermentlar lipazalar 

deb  nomlanadi.  Ammo,  yog’lar  lipazalar  tomonidan  to’liq  parchalanishi  uchun  ularga  o’t 

suyuqligi ta’sir etib, yog’larni emulsiyaga, ya’ni bir-biriga qayta qo’shilib katta tomchi hosil qila 

olmaydigan  nihoyatda  mayda  yog’  tomchilariga  aylantirib  berishi  zarur.  Me’da  osti  bezining 

shira tarkibidagi lipazalar ta’siri jixatdan ayniqsa aktiv hisoblanadi. Uchinchi gurux fermentlarga 

karbogidrazalar  misol  bula  oladi.  Karbogidrazalar  uglevodlarni  parchalaydi.  Ularni  soni  juda 

ko’p bo’lib, ularning har biri aynan uglevodlarga ta’sir etishi bilan, yoki parchalanish jarayoniga  

ketma-ket  va  ma’lum  yo’nalishda  ta’sir  etishi  bilan  ta’riflanadi.  Masalan,  uglevodlarni 

boshlangich  parchalanish  jarayoni  Og’iz  bo’shlig’ida  so’lak  tarkibidagi  amilaza  va  maltaza 

ta’sirida  boshlanadi.  Uglevodlarning  to’liq  parchalanishi  esa  ichaklarda  me’da  osti  bezining 

shirasi tarkibidagi amilaza maltoza, laktaza fermentlari ta’sirida amalga oshiriladi. 

Ovqat  hazm  tizimi  hazm  nayi  va  parenximotoz  a’zolardan  tarkib  topgan.  Hazm  nayini 

Og’iz  bo’shlig’i,  halqum,  qizilo’ngach,    me’da,  ingichka  va  yo’g’on  ichaklar  tashkil  qiladi. 

Parenximatoz a’zolarga so’lak bezlari, me’da osti bezi va jigar kiradi.  

Hazm  naychasining  uzunligi  7-8m.ga  teng  bo’lib,  3  bo’limdan  tashkil  topgan.  Oldingi 

bo’lim Og’iz bo’shlig’i, halqum va qizilo’ngachdan iborat. Bu a’zolar bosh, bo’yin va ko’krak 

qafasida  joylashgan  bo’lib,  to’g’ri  yo’nalishga  ega.  Oldingi  bo’lim  a’zolari  ovqatni  chaynash, 

so’lak bilan namlash va  ovqat  lukmasini shakllantirish,  yo’tish va qizilo’ngach orqali me’daga 

yetkazish  vazifasini  bajaradi.  So’lak  tarkibidagi  amilaza  ta’sirida  uglevodlar  qisman 

parchalanadi, lizotsim esa bakteritsid ta’sir kuchiga ega. Til tarkibidagi ta’m bilish piyozchalari 

---

ta’m  bilish  a’zosini  tashkil  qilib,  ovqatning  nordon,  achchik,  shirin  va  shur  ta’mlarini  sezish 

imkoniyatiga  ega.  Shilliq  pardaning  Og’iz  bo’shlig’i  bilan  halqum  chegarasida  limfoid 

hujayralarning  yirik  tudalari  joylashib,  ular  murtaklarni  hosil  qiladi.  Ular  orasida  til,  halqum, 

tanglay  va  xiqildoq  murtaklari  tafovut  qilinadi.  Bu  murtaklarning  ja’mi  Pirogov  limfoepitelial 

halqasi  deyiladi.  Halqa  tarkibidagi  limfoid  to’qima  hujayralari  ovqat  bilan  Og’izga  to’shgan  

mikroorganizmlar  va  antigenlarni  fagotsitoz  qilish  xususiyatiga  ega  bo’lib,  organizmga  kirib 

kelayotgan antigenlar haqida gi axborotni immun tizimga yetkazadigan birinchi bosqichni tashkil 

etadilar.    Og’iz  bo’shlig’idan  ovqat  halqumga  o’tadi.  Halqum  nafas  va    ovqat  yo’llari  o’zaro 

kesishadigan  a’zodir.  Halqumning  davomi  qizilo’ngach  bo’lib,  ko’krak  qafasida  kuks 

oralig’ining orqasidan o’tadi, diafragma o’zra o’tib me’daga ulanadi. Qorin bo’shlig’ida  hazm 

naychasi kengayadi va me’dani hosil qiladi. Me’dadan so’ng ingichka ichakning bo’limlari - o’n 

ikki  barmoqli ichak, och va yonbosh ichak  ketma-ket davom etadi. 

Me’da, ingichka ichak, jigar va me’da osti bezlari  hazm tizimining o’rta bo’limini tashkil 

qiladi.  Hazm  tizimining  o’rta  bo’limida  ovqat  hazm  qilish  va  ichki  muhitga  surilish  jarayoni  

to’liq  amalga  oshiriladi.  Parchalangan  oqsillar  aminokislotalar  xolida,  uglevodlar    -  oddiy 

kandlar  asosan  glyukoza    xolida  qon  tomir    kapillyarlariga,  parchalangan  yog’lar  -  glitserin  va 

yog’ kislotalar xolida limfa tomirlariga o’tadi va so’ng butun organizmga tarqaladi. 

Hazm yo’lining orqa bo’limi  yo’g’on ichakdan tashkil topgan. Yo’g’on ichak ikki asosiy 

bo’limdan,  chambar  va  to’g’ri  ichakdan  iborat.    Yo’g’on  ichakda  surilish  jarayoni  asosan 

tugallanadi  va bu  yerda suv  suriladi va najas massasi shakllanadi.  Hazm  bo’lmagan moddalar 

to’g’ri ichak orqali tashqariga ajratiladi. 

Og’iz  bo’shligi  ovqat  hazm  qilish  kanalining  boshlangich  qismidir.  Og’iz  bo’shlig’i 

daxlizga  va  haqiqiy  bo’shlig’iga  ajraladi.  Og’iz  daxlizi  tashqi  tomondan  lunj  va  lablar  bilan, 

ichki tomondan milk va tishlar bilan chegaralanib turadigan tor yoriq shaklida bo’ladi. 

Haqiqiy  og’iz  bo’shlig’i  yuqoridan  qattiq  va  yumshoq  tanglay  bilan,  pastdan  og’iz 

diafragmasi va yon tomonlaridan lunjlar bilan chegaralanib turadi. 

Og’iz bo’shlig’idan halqumga o’tish tegishli, ya’ni bugiz yuqori tomondan tanglay chodiri, 

yon  tomonlardan  tanglay  ravoqlari,  pastki  tomndan  tilning  orqa  yuzasi  va  til  ildizi  bilan 

chegaralangan. 

Tilda  ustki  yuza  va  pastki  yuza  farqlanadi.  Til  devori  asosan  uch  qobiqdan  iborat:  shilliq 

qobiq, muskul qobiq, va adventitsiya qobig’i. Faqat til ildizi sohasida shilliq qobiq ostida shilliq 

osti qatlami joylashadi,  so’ng muskul  va adventitsiya qobiqlari tafovut  qilinadi. SHu tufayli til 

harakatchang  bo’ladi.  Tilning  shilliq  qobig’i  ko’p  qavatli  yassi  muguzlanmaydigan  epiteliydan 

iborat. Shilliq qobiq  yuzasida so’rg’ichlar joylashgan. SHakli jixatdan ipsimon, konussimon va 

tarnovsimon so’rg’ichlar epiteliysida ta’m bilish organlari - ta’m bilish piyozchalari joylashgan. 

Til  muskullari  xususiy  va  skelet  muskullariga  bo’linadi.  Skelet  mksqo’llari  skelet 

suyaklaridan  boshlanib,  tilga  tutashadi.  Ular  quyidagilardir:  1.  Engak  til  osti  muskuli-  tolalari 

qisqarganda pastga va orqaga  tortadi. 

2.  Bigiztil  muskuli  -  tolalarning  bir  tomonlama  qisqargan  tilni  yonga  tortadi,  ikki 

tomonlama qisqarishi tilni orqaga va yuqoriga tortadi. 

3.  Til  osti  muskuli-  tilni  pastga  va  orqaga  tortadi.  Tilning  xususiy  muskullari  uch  xil-

bo’ylama, ko’ndalang va tik yo’nalishda muskul tolalari joylashadi. 

Tishlar ovqatni chaynashda, so’zlarni to’g’ri talaffo’z etishda ishtirok etadi. 

Tishlar jag’dagi kattakchalar - alveolalar ichida komfizis yo’li bilan birikadi. So’t tishlar va 

doimiy tishlar farqlanadi. So’t tishlar 20 ta, doimiy tishlar 32 ta bo’lib, yuqori va pastki jag’larda 

16 tadan joylashadi. Tishlar qatorining har qaysi yarimida 8 ta: 2 kurak, 1 koziq, 2 kichik oziq 

tish bor. 

Tishda  uchta  qism:  korronkasi,  bo’yinchasi  va  ildizi  tafovut  etiladi.  Koronka  tishning 

milkidan  chiqib  turadigan  qismidir.  Tishning  toraygan    qismi  -  bo’yinchasi,  milk  bilan 

qoplangan.  Katakka  kirib  turgan  joyi  tish  ildizi deyiladi.  Tish  koronkasi  emal  bilan  qoplangan. 

Emal ostida suyak to’qimaga o’xshash dentin joylashgan. 

---

Tishning  markazida  pulpa  joylashgan.  Pulpa  siyrak  tolali  biriktiruvchi  to’qimadan  iborat 

bo’lib,  pulpada  qon  tomirlar  va  nervlar  joylashgan.  Tish  bo’yinchasi  va  ildizi    tsement 

moddasidan iborat.  

Og’iz  bo’shlig’ida  kichik  so’lak  bezlari  va  3  katta  so’lak  bezlari  tafovut  qilinadi.  Katta 

so’lak  bezlarga  quloq  osti bezi, til osti bezi va jag’ osti bezlari  kiradi. So’lak bezlari  tuzilish 

jixatdan murakkab alveolalar - naysimon bezlar guruxiga kiradi. Alveolalar - bu sekret moddalar 

ishlab  chiqaruvchi  oxirgi  bo’limlar.  Naychalar  bu  chiqaruv  naylar  bo’lib,  bular  orqali  ishlab 

chiqarilgan  maxsulot-sekret  harakatlanib,  Og’iz  bo’shlig’iga  chiqariladi.  Uchta  bezning  sekreti 

qo’shilib  so’lakni  hosil  qiladi.  Bezlar  ishlab  chiqargan  sekret  tarkibiga  ko’ra  seroz,  shilliq 

moddalar ishlab chiqaruvchi bezlar va aralash bezlarga bo’linadi. 

QULOQ  OSTI  BEZI  -  ogirligi  25-30  gr,  pastki  chegarasi  pastki  jag’ning  burchagidan 

boshlanib, tashqi quloqning oldigacha yetib boradi. Bezning markazi nayi lunj muskulini teshib 

o’tib, Og’iz bo’shlig’ida yuqori jag’dagi ikkinchi katta oziq tilar qarshisida ochiladi. Quloq osti 

bezi oqsili tarkibiga ega bo’lgan sekret ishlab chiqaradi. 

TIL  OSTI  BEZI  -  ogirligi  5  gr,  uglevodli  tarkibiga  ega  bo’lgan  shilliq  moddalar  ishlab 

chiqaradi. Til osti bezi Og’iz diafragmasi sohasida, uni qoplovchi shilliq parda ostida joylashadi. 

Bu  bez  ham  alveolyar  naysimon  tuzilishga  ega.  Umumiy  chiqaruv  nayi  til  ostidagi  bursmaga 

ochiladi. 

JAG’  OSTI  BEZI  -  ogirligi  15  gr.  bo’lib,  jag’  osti  chuqurchasida  joylashgan.  Oxirgi 

sekretor bo’limlarida aralash - oqsil uglevodli sekret ishlab chiqaradi. Umumiy chiqaruv nayi xai 

til ostiga ochiladi. 

Quyidagi  sxemada  ovqat  -  hazm  qilishi  sistemasini  umumiy  tuzilish  printsipi  tavsiya 

etiladi. 

Og’iz daxlizi            quloq osti bezi 

1. Og’iz bo’shlig’i 

Xususiy og’iz bo’shlig’i jag’ osti bezi 

til osti bezi  

til, tishlar 

2. Bosh va bo’yin sohasi   Halqum 

3. Bo’yin, ko’krak va qorin bo’shlig’i - qizilo’ngach