Mavzu: Guldagi chetdan changlanishga moslanishlar

M e v a.
Changlanish va otalanish protsessi natijasida onalik tugunidan meva, urug` kurtagidan esa urug` rivojlanadi. "Onalik tugunining o`zidan xosil bo`lgan mevaga chin meva deyiladi. (olcha,shaftoli)istinnыy plod. Ba`zan mevalarning xosil bo`lishida onalik tugunidan tashqari gul o`rni yoki kosacha bargi ishtirok etsa, soxta meva (lojnыy plod) deyiladi. M. olma, o`rik, nok, qulupnay, tarvuz, qovun. Meva qati tugunchaning devoridan hosil bo`lib, uch qavatga ega:
1. Ekzokarp
2. Mezakarp
3. Endokarp
Agar meva 1 ta onalikdan xosil bo`lsa, oddiy meva deyiladi. M. Shaftoli, o`rik. Meva bir necha onaliklardan xosil bo`lsa, murakkab meva-slojnыy plod deyiladi. M. maymunjon, ayiqtovon. Ba`zi o`simliklarning mevasi bir qancha gullarining onaliklaridan xosil bo`lsa to`p meva deyiladi. M. tut, anjir, lavlagi mevasi. Mevalar tarkibidagi suvning miqdoriga qarab 2 ga bo`linadi. Quruq mevalar va xo`l mevalar. (sochnыye plodы). Quruq mevalar tarkibida 10-15%, xo`l meva tarkibida 70-90%suv bo`ladi. Quruq mevalar 2 ga bo`linadi.
1. Pishganda ochiladigan quruq mevalar.
2. Pishganda ochilmaydigan mevalar
3. Pishganda ochilmaydigan quruq mevalar:

1. Doncha-zernovka. Bir urug`li meva bo`lib, urug` mevasiga yopishib ketgan. Bug`doy, sholi, arpa, jo`xori.

2. Semyanka-pista. Bir urug`li pishganda ochilmaydigan quruq meva bo`lib, mevasi urug`ga yopishmagan. M. qoqio`t, kungaboqar, qiyo o`tlarning mevasi.
3. Qo`shaloq pista-dvusemyanka. Soyabongullilar oilasiga kiruvchi o`simliklarning mevasi: sabzi, ukrop, kashnich, petrushka.
4.Qanotli pista-krilatka. Bunga manzarali daraxtlar: zarang, qayrag`och, qayinlarning mevasi.
5. Yong`oq orex. Bir urug`li pishganda ochilmaydigan quruq meva, urug`i mevaga yopishmagan bo`ladi. Mevasi yog`ochlangan toshsimon xujayradan tuzilgan. M.o`rmon yong`og`i, nasha, dubning mevasi, kashtanning mevasi.
Pishganda ochiladigan quruq mevalar:
1. Bargcha-listovka.
Bir xonali, ko`p urug`li, pishganda bir tomoni bilan yorilib ochiluvchi meva. M. ayiqtovon, parpi, sedana
2. Dukkak-bob.
Bir uyali asosan ko`p urug`li, ba`zan 1 yoki 2 urug`li pishganda xar 2 tomoni bilan yorilib ochiladigan quruq meva. M. dukkaklilar oilasiga kiruvchi o`simliklar: mosh, no`xat, loviya, beda, yer yong`oq, akatsiya
3. Qo`zoq -qo`zoqcha - Struchok-struchochek.
Ikki xonali, ko`p urug`li, pishganda har tomoni yorilib, pastdan yuqoriga ochiluvchi quruq meva. Qo`zoqning bo`yi enidan 4 va undan ortiq marta katta. Qo`zoqchaning bo`yi eni bilan barobar bo`ladi, yoki sal kattaroq bo`lishi mumkin. M. Karamdoshlar oilasi (Brassicaceae) Qo`zoq - karam, sholg`om, rediska. Qo`zoqcha jag`-jag`.
4. Ko`sak-korobochka.

Bir xonali yoki ko`p xonali, hamma vaqt ko`p urug`li, pishganda xar xil usullar bilan ochiluvchi quruq meva. M. G`o`za - Gossypium, ko`knori - Papaver, gulsafsar, bangidevona - Patura, mingdevona - Hyosyamus, choy, xina.

Xo`l mevalar ham 2 ga bo`linadi
1. Danakli xo`l mevalar-kostyanka.
2. Danaksiz xo`l mevalar-yagoda
Danakli mevalar bir urug`li bo`lib, mevasining ichki qavati, toshsimon xujayradan tuzilgan.
1. Ekzokarp-tashqi.
2. Mezokarp-o`rta.
3. Endokarp-ichki.
Danaksiz mevalar ko`p urug`li bo`ladi. M. uzum, anor, qovun, tarvuz, pamidor.
Urug`. Urug`ning unib chiqishi va tuzilishi.
Urug` o`simlikning jinsiy ko`payish natijasida hosil bo`lib nasl tarqatishda xizmat qiladi. Urug` asosan urug`lanish jarayonidan so`ng hosil bo`ladi. Lekin ayrim xollarda urug`lanish sodir bo`lmay ham urug` hosil bo`lishi mumkin (apomiksis).
Urug`da oziq moddalar, nasl murtagi va ularni himoya qilish uchun o`rab turgan alohida qobig`i bo`ladi.
Sporaga nam tegishi bilan o`simlik o`sib chiqadi. Lekin urug` ma`lum bir tinim davrni o`tmay turib ko`karib chiqmaydi. Urug` sporaga nisbatan ishonchli universaldir. Taraqqiyot natijasida endosperm ham rivojlanadi, lekin murtakning kattalashishi natijasida, oziq moddalar murtakning o`zida to`planib endosperm qisqaradi, hatto reduksiya uchrashi ham mumkin.
Urug` onalik tugunidan urug` kurtakdan xosil bo`ladi. Urug` kurtakning qoplog`ich to`qmasi intugumentdan, urug`ning po`sti, bola qopchig`idan urug`ning endosperma to`qimasi, tuxum xujayradan urug`ning urug` embrioni xosil bo`ladi. Bir pallalilar sinfiga kiruvchi o`simiklarning urug` pallasi 1 ta, 2 pallali o`simliklar sinfiga kiruvchi o`simliklarning urug` palasi 2 ta bo`ladi. Bir pallali va ba`zi bir 2 pallali o`simliklar (sabzi, zig`ir, nasha, kanakunjutlarda) oziq moddalar urug`ining endospermasida to`planadi. 2 pallali o`sim-liklarning ko`pchiligida endosperma bo`lmaydi. Chunki ularda endosperma urug` pishguncha embrionning rivojlanishiga sarf bo`ladi. Bunday o`simliklarda zapas oziq moddalar urug`ning pallasiga to`planadi. M. chigit, loviya, oshqovoq, no`xat.

Nutsellus oziq modda sifatida sarflanmay qolsa, u endosperm kabi vazifani bajaradi. Nutsellus urug`da saqlanib qolsa, uni perisperm deb ataladi. Masalan; Chinniguldoshlar (Caryophullaceae), Ituzumdoshlar (Sola-naceae)

G`alladoshlarning urug`lari ba`zan qobiqsimon bargga o`ralib, yopishib ketgan bo`ladi. M. arpa, suli, sholi. Ba`zilarda yopishmagan bug`doy, jo`xori. Urug`lar odatda mayda bo`ladi. Ba`zi o`simliklarning urug`i katta bo`ladi. M. yong`oq, palma, xurmo. Yovvoyi xoldagi o`simliklarning urug`i madaniy o`simliklarning urug`iga nisbatan juda ko`p bo`ladi. M.1 tup shumg`iya (zarazixa)200 ming dona urug` bo`ladi. Yovvoyi gultojxo`roz 500000 dona urug` beradi. Urug`ning unib chiqishi uchun suv, T 500, xavoning O2 bo`lishi shart. Suv ishtirokida urug`dagi oziq moddalar eriydi. Kraxmal shakarga aylanadi. Suvni shimib olgan urug` shishadi, bo`kadi, natijada po`stlog`i yorilib, embrion o`sib chiqadi. T0 esa urug` xujayrasidagi fermentlarni xarakatga keltiradi. Fermentlar ta`sirida oziqli moddalar eriydi. T0 3 ta darajaga bo`linadi.
1. Eng past daraja
2. O`rta daraja
3. Yuqori daraja

Xulosa:
Adabiyotlar:

1. Xrjanovskiy V.G."Kurs obщyey botaniki" II tom

Vыsshaya shkola, 1982.
2. Kursanov L.I,Komarnitskiy N.A,Meyyer K.I,Razdorskiy V.F,Uranod.A "Botanika"II tom,O`simliklar sistematika-si",Toshkent , 1972g
3. Jebrak A.R."Kurs botaniki",M.Med.izd.,1961.
4. Jukovskiy P.M "Botanika"M,Sovetskaya nauka 1949.
5. Komilova F,Jogurazov F."Botanikadan amaliy mashg`ulotlar",Toshkent,"Mexnat", 1986.
6. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika.T. «O`qituvchi» 1995 yil.