Mavzu: Go'za dalalaridagi begona o'tlarga qarshi kurashish choralari Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Ajriq - u ham boshoqdoshlar oilasiga kiradi. Poyasi bo‘g‘imli, ko‘p bargli, shoxlangan, bo‘yi 30-50 sm gacha bo‘ladi.
Qo'ypechak — pechakguldoshlar oilasiga kiradi. Barcha ekinlar orasida uchrashi mumkin. Poyasi ingichka, chirmashib o‘sadi, uzunligi 30- 100 sm. 0 ‘zbekistonda may-avgustda gullaydi. Bitta o‘simligi 600 tagacha urug‘ tugishi mumkin (8-rasm). 4. Dalalardagi yoki ekin maydonlaridagi begona o‘tlarga qarshi samarali kurashish uchun awalo ulami hisobga olish kerak. Chunki u yoki bu tadbimi qo‘llashdan oldin ifloslantiruvchi begona o'tlaming biologik xususiyatlarini bilish lozim. Ekin maydonlari begona o‘tlar
bilan qay darajada ifloslanganligini bilish va xarita tuzish ularga qarshi kurash tadbirlarini to ‘g‘ri tashkil etishga yordam beradi.
Begona o’tlarni yo’qotish oldini olish, qiruvchi va maxsus tadbir-larga bo’linadi. 1.Begona o’tlar tarqalishini oldini olish. Dalalarni begona o’tlardan toza bo’lishini ta’minlashda ularni tarqalishini oldini olish tadbirlari muhim ahamiyatga ega. Кo’pchilik begona o’tlarning urug’i ekin bilan birga yetiladi. Hosil yig’ishtirib olinganda ular donga aralashib ketadi. Odatda bug’doyga olabuta, ismaloq, beda urug’iga zarpechak, sholiga kurmak aralashgan bo’ladi.
Urug’likni tozalash ekinning sof bo’lishiga imkon beradi.
Begona o’tlar urug’i yetilmasdan ekinlar hosilini yig’ib olish urug’likning toza bo’lishini ta’minlaydi. Bedani 15-25 % gullaganda o’rish begona o’tlar urug’i yetilishiga yo’l qo’ymaydi. Кanal, ariq, zovur va yo’l yoqalarida o’sadigan begona o’tlarni urug’lamasdan yo’qotib turish suv orqali urug’lar tarqalishining oldini oladi.
Begona o’tlar tarqalishini oldini olishda dalalarga yaxshi chirigan go’ng solish kerak. Chirimagan go’ngda esa begona o’t urug’lari ko’p bo’ladi.
Ekinlarning ko’chat qalinligi siyrak bo’lsa begona o’tlar o’sishiga imkoniyat yaratiladi. Shuning uchun ko’chat qalinligi normal bo’lishiga erishish lozim.
Bir xil ekin surunkasiga ekilaversa shu ekin agrotexnikasiga moslash-gan begona o’tlar ko’payib ketadi.
Buni oldini olish uchun agrotexni-kasi bir-biridan keskin farq qiladigan ekinlarni navbatlab ekish lozim. Бу йилги баҳорнинг серёғин ва илиқ келиши туфайли пахта майдонларида ғумай, ажриқ, саломалейкум, қўйпечак каби бегона ўтлар ғўза ниҳоллари билан бир вақтда униб чиқди. Биламизки, ғўза ниҳоллари секин, бегона ўтлар эса тез ривожланади. Чунки ғумай ёки ажриқ аслида бегона эмас – ернинг ўзиники, ғўза эса унинг вақтинчалик “меҳмон”и.
Бегона ўтлар тупроқдаги ғўзага аталган озиқ моддалар (азот, фосфор ва калий) ва намликнинг кўп қисмини ўзлаштириб олади; ўргимчаккана, кузги тунлам, ғўза тунламлари учун озиқа манбаи; поялари ва уруғлари билан кузда пахта ҳосилини ифлослантиради, нафақат машинада, балки қўлда териладиган ҳосил сифати ва салмоғини ҳам кескин пасайтириб юборади.
Бундай нохуш ҳолатлар ғўзанинг бутун вегетация даврида бегона ўтларга қарши тизимли кураш чораларини кўришни тақозо этади. Шундай самарали чоралардан бири – бегона ўтларни ғўза қатор ораларини культивациялаш ва далаларга гербицид эритмасини пуркаш орқали йўқотишдир.
Ғўза қатор ораларида униб чиққан бегона ўтларни йўқотиш мақсадида культиваторга қуйидаги иш органлари ўрнатилади (1-расм): дисксимон (1) юмшаткич – 8 дона (4 таси чап кесувчи, 4 таси ўнг кесувчи), ниҳоллардан 5–7 см узоқликда ва 6–8 см чуқурликда; пичоқ (2) лар – 8 дона (4 таси чап кесувчи, 4 таси ўнг кесувчи), ниҳоллардан 9–10 см узоқликда ва 6–8 см чуқурликда; ўқёйсимон (3) панжалар – 5 дона, эгатнинг ўртасига 12–14 см чуқурликда.
Дисклар грядилларга тўғри ўрнатилса, яъни диск ва қатор ўқи орасидаги масофа (ҳимоя зонасининг кенглиги) ва дискнинг бўйлама ўқдан оғиш бурчаги тўғри ростланса, кесилган ва юмшатилган тупроқ эгат томон йўналтирилади, ёш ниҳолларни кўмиб қўймайди. Ишчи органларининг 1-расмда келтирилган жойлашиш схемаси бегона ўтларга қарши ўтказиладиган биринчи ва иккинчи культивациялаш пайтида амал қилади.
Ғўзани суғоришдан кейин қатор ораларида янгидан униб чиққан бегона ўт майсалари қатор ораларини қатламлаб юмшатиш йўли билан йўқотилади. Қатор ораларининг кенглиги 90 см бўлган пайкалларда ҳар бир қаторга икки дона ротацион юлдузча (1), еттита юмшаткич панжа (2) ва битта ўқёйсимон панжа (3) жойлаштирилиши керак (2-расм). Бу ҳолда ротацион юлдузча ниҳоллардан 3–5 см узоқликда, 4–6 см чуқурликда,биринчи жуфт юмшаткич панжалар ниҳоллардан 12–15 см узоқликда 5–7 см чуқурликда, иккинчи жуфт юмшаткич панжалар ниҳоллардан 25 см узоқликда 6–8 см чуқурликда, учинчи жуфт юмшаткич панжалар ниҳоллардан 35 см узоқликда 8–10 см чуқурликда, марказий юмшаткич ва ўқёйсимон панжа эса эгатнинг ўқи бўйлаб 14–16 см чуқурликда юрадиган қилиб жойлаштирилиши зарур. Ҳаммаси бўлиб культиваторга кенглиги 60 см бўлган қатор ораларини юмшатиш учун 8 жуфт ротацион юлдузча, 21 дона юмшаткич ва 5 дона ўқёйсимон панжа, қатор оралари 90 см бўлганда, 8 жуфт ротацион юлдузча, 29 дона юмшаткич ва 5 дона ўқёйсимон панжа ўрнатилади.
60х30 схемадаги қўшқаторли пайкаллардаги бегона ўтларни дастлабки культивациялаш жараёнида йўқотиш учун 60 см кенгликдаги қатор оралиғига ишчи органлар 1-расмдагидек ўрнатилади, 30 см кенгликдаги қатор оралиғига эса икки жуфт ротацион юлдузча ниҳоллардан 3 см узоқликда ва 4–6 см чуқурликда юрадиган қилиб жойлаштирилади. Сувдан кейинги ишловларда культиватор грядилларига ҳар бир қўшқатор учун биттадан чуқур юмшаткич ўрнатилса, бегона ўтлар илдизлари билан суғурилиб чиқади ва йўқолади.
Шуни эсда тутиш лозимки, култиваторнинг ишчи органлари доимо тупроқ билан ўзаро таъсирда бўлади. Натижада ротацион юлдузчанинг ниналари синади ёки эгилади, сферик дисклар ва пичоқларнинг тиғлари ўтмаслашади, юмшаткичлар тумтоқлашади, ўқёйсимон панжаларнинг туби едирилиб кетади. Бундай ҳолатга келиб қолган ишчи органлардан фойдаланиб бўлмайди – культивация сифати тубдан ёмонлашади. Шу боис носоз органлар дарҳол янгиларига алмаштирилади.
Шуни эсда тутиш лозимки, қатқалоқни ўз вақтида юмшатиш ва ғўза қатор ораларига майин ишлов бериш кўп ёғингарчилик натижасида ўсимликларда пайдо бўладиган гоммоз ва илдиз чириш касалликларга қарши курашнинг энг синалган усулидир.
Бегона ўтларга қарши агротехник кураш тадбирларидан яна бири – бу пахта майдонларига вентиляторли ОВХ-600, VP-1, штангали ОШУ-50, ОПШХ-12/5 ҳамда М-1600 пневматик қувурли пуркагичлар ёрдамида гербицид эритмасини сепишдир. Бунинг учун Давлат кимё комиссияси томонидан рухсат этилган Стомп каби танлаб таъсир кўрсатадиган гербицидлардан фойдаланилади. Стомп дориси ҳар гектарга 1–2 л миқдорда қўлланилади. Қатор оралиғининг кенглиги 90 см бўлган бир гектар пахта майдони учун 150 л, 60 см бўлганда 200 л ишчи эритма тайёрланади, пуркагич бакларига солинади ва пуркалади.
Эритманинг елкага осиладиган ОРПД-12М (12 литрли бак) ёки ОГ-101 “Аида” русумли (16 литрли бак) енгил қуроллар ёрдамида тасма усулида бевосита ниҳоллар устига сепиш мумкин. Самара жуда юқори бўлади.
Эритма ғўза барги ва поясига теккач, унинг ичига сингиб киради, илдизи томон ҳаракатланади ва маълум вақтдан ўтгандан кейин ўсимликни сарғайтириб қуришга мажбур этади.
Пуркагичлар сепаётган дори зарраларининг майдалиги, эритманинг агрегат қамров кенглиги бўйича бир текис тақсимланишини таъминлаш учун қуйидаги талаблар бажарилиши зарур:
пуркагичлар техник жиҳатдан соз бўлган пахтачилик чопиқ тракторларининг бирига осилади;
насос, редуктор ва манометрдаги мой сатҳи текширилади. Манометр корпуси ичида эритма бўлишига йўл қўйилмайди;
барча бирикмалар маҳкамланади, резина шланглардан эритма томчиламаслиги, ҳаво сўрилмаслиги керак;
вентилятор паррагини айлантирувчи ва кожухини тебратувчи механизмлар текширилади. Вентилятор кожухида тешик ва ёриқлар бўлмаслиги керак;
трактор осиш механизмининг марказий тортқиси ёрдамида вентилятор ўқининг тик ҳолатидан орқага (трактор ҳаракатига тескари томонга) қияланиш бурчаги 10–12 градусга тенг бўлсин;
суюқлик тўзитгичларни соплонинг ўртасига тик ҳолатда ўрнатилган қувурдаги резьбали тешикларга қўлда қотиринг. Барча тўзитгичлар юзалари қувурга параллел бўлсин;
босим регуляторини трактор кабинасининг ўнг томонига шундай ўрнатингки, бунда унинг дастагини қўлда бураш қулай бўлсин ва монометр шкаласи тракторчига яққол кўриниб турсин. Дастак соат стрелкаси йўналишида буралса, системадаги босим ва эритма сарфи ошади, тескарисига буралса, камаяди. Пуркагичнинг ҳамма қисмлари соз ва тўғри ростланган бўлса, системадаги суюқлик босими 2–4 атм. чегарасидан чиқмайди;
манометр стрелкаси 1 атмосферадан паст босимни кўрсатганда фильтр ифлосланган ёки насос бузилган ёхуд баклар бўшаган бўлади;
агрегатни бакларда эритма тамом бўлгунча ишлатиш асло мумкин эмас, бу ҳолда насос тез ишдан чиқади;
тўзиткичларни сим билан тозалаш ман этилади.
Шундай қилиб, пахта далаларидаги бегона ўтларга қарши механизациялаш кураш чораларини қўллаш муҳим вазифалардан биридир.
G‘o‘za kasalliklari to‘g‘risida birinchi ma’lumot 1903 yilda A. A. Yachevskiy tomonidan yozilgan edi. 1918 yilda professor N. G. Zaprometov Turkistonda g‘o‘za kasalliklari to‘g‘risida maqola yozgan. G‘o‘za kasalliklarini Markaziy Osiyoda rejali ravishda o‘rganish 1926 yilda va ayniqsa 1929 yilda Toshkentda G‘o‘za kasalliklarini va zararkunandalarini o‘rganish tajriba stansiyasi tashkil etilgandan keyin boshlandi.
Hozirgi vaqtda g‘o‘za kasalliklari yetarli o‘rganilgan va ko‘pchiligi uchun qarshi kurash tadbiriy choralari to‘liq ishlab chiqilgan.
Dunyoda g‘o‘zada 100 dan ortiq kasalliklar uchraydi va ular hosilning ancha qismini nobud qiladi. «G‘o‘za kasalliklari kengashi» ning ma’lumotlariga ko‘ra 1953-1997 yillarda AQShda g‘o‘zaning asosiy kasalliklari ta’sirida har yili paxta hosilining 10,5 % dan 20,4 % gachasi, yiliga esa o‘rtacha 13,1 % nobud bo‘lishi qayd etilgan. Boshqacha aytganda kasalliklar tufayli har yili o‘sha vaqtlardagi qiymat bilan o‘rtacha 333 mln. (1981 yilda 570 mln, hozirgi paytda esa bir necha barobar ko‘p) AQSH dollari yo‘qotilganligi hisoblab chiqilgan.
G‘o‘za kasalliklarining tarqalishi har xil bo‘lib, ba’zilari dunyo bo‘yicha barcha mintaqalarda keng ko‘lamda tarqalgan bo‘lsa, boshqalari faqat 1 yoki 2 ta mamlakatda yoki 1 yoki 2 ta mintaqada uchrashi mumkin. Masalan ko‘mirsimon ildiz chirish asosan Hindiston va Pokistonning ayrim hududlarida uchrasa, virus qo‘zg‘atadigan «ko‘k kasallik» - faqat markaziy Afrikada, «eskobilla» (antraknozning bir turi) – Venesuela va Braziliyada, texas ildiz chirishi esa AQShning janubiy-g‘arbiy shtatlari va shimoliy Meksikaning ishqorli qora tuproqli mintaqalarida uchraydi.

Xulosa
Demak, dunyoning barcha paxta yetishtiriladigan mintaqalarida g‘o‘zaning unayotgan urug‘, nihol va ildiz chirish kasalliklari majmuasini va boshqa ikki-uch turdagi asosiy kasalliklarini uchratish mumkin. Shuning uchun ham paxtakor dehqonlar va ayniqsa, o‘simliklarni himoya qilish sohasidagi mutaxassislar o‘z mintaqalarida g‘o‘za uchun xavf tug‘diradigan kasalliklarni ajrata olishi, ularni rivojlanish fazalarini, qo‘zg‘atuvchi organizmlar turlarini bilishi davr talabidir; bu bilim ularning malakasini oshiradi, kurash choralarini tanlashda, rejalashda va amalga oshirishda katta yordam beradi.
G‘o‘zada kasallik qo‘zg‘atuvchi sabablar jumlasiga viruslar, mikoplazmalar, bakteriyalar, zamburug‘lar, nematodalar va fiziologik o‘zgarishlar kiradi.
Dunyoda viruslar va mikoplazmasimon organizmlar qo‘zg‘atadigan 18 ta g‘o‘za kasalliklari ma’lum, ammo ulardan hech biri O‘zbekistonda uchramaydi.
G‘o‘zada bakteriya chaqiradigan yagona kasallik gommoz bo‘lib, u O‘zbekistonda keng ko‘lamda tarqalgan va xavfli kasalliklardan biridir.
Zamburug‘lar g‘o‘zada ko‘plab kasalliklarni qo‘zg‘atadi. Ularning qatoriga unayotgan chigit, nihol va ildiz chirishi, vertitsillyoz va fuzarioz so‘lish (vilt) kasalliklari, barg va tola dog‘lanishlari, karantin kasalliklari va boshqalar kiradi.
Nematodalardan Markaziy Osiyoda g‘o‘zada yoki g‘o‘za rizosferasida 18 ta, O‘zbekistonda 15 ta tur topilganiga qaramasdan (Kiryanova, Krall, 1971), mamlakatimizning janubiy viloyatlaridagina bitta yoki ikkita gall hosil qiluvchi nematoda turlari ekinlarga zarar keltirishi ma’lum, xolos.
Fiziologik kasalliklar paydo bo‘lishining asosiy sabablari qatoriga havo haroratining keskin pasayishi, tuproqning yaxshi yumshatilmaganligi va uning ustki qismini qatqaloq bo‘lishi, kuchli yomg‘ir yoki do‘l yog‘ishi, o‘simlikka oziqa moddalar yetishmasligi yoki ortiqchaligi, suv tanqasligi, pestitsidlarni noto‘g‘ri qo‘llash va boshqa abiotik omillar kiradi.
Odatda urug‘lik chigitni omborxonalarda saqlash paytida uning sifati pasaya boshlaydi, bunda chigit tarkibidagi oziqa moddalarining miqdori kamayadi, sifati buziladi, oqibatda esa, dala sharoitida tez va ravon unib chiqish qobiliyati keskin pasayadi. Sifati past urug‘lik chigit ekilganda unib chiqqan nihollarning soni kam bo‘lib, kasalliklarga chidamsiz, urug‘pallalarida esa nekrotik dog‘lar uchraydi, ildiz tarmoqlari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Ularning omon qolganlaridan rivojlangan g‘o‘za o‘simliklari kamquvvat bo‘lib, hosil to‘plashda va ko‘saklar ochilishida orqada qoladi. Shuning uchun ayrim holatlarda chigitni qayta ekishga