Mavzu: Global muammolar

Orol dengizi qurishining oldini olish uchun qilinayotgan chora-tadbirlari.

Orol fojiasi, uning oqibatlari hamon dolzarb muammo sifatida kun tartibidan tushgan emas. Zotan, bir avlod kо‘z о‘ngida, bir vaqtlar tо‘lib, mavjlanib turgan moviy dengiz butunlay qurib, bepoyon sahroga aylandi.

Ikki-uch yil oldin Orol va orolliklar hayotida yangi umidbaxsh davr boshlandi. Ana shunday, hammani mamnun qilayotgan damlarda Orol dengizi tarixi, kechmishini eslash, uning keyingi ayanchli manzarasi sabablari haqida fikr-mulohazalar aytish о‘rinli bо‘lsa kerak.

Xо‘sh, Orol nomi qanday kelib chiqqan?

Orolbо‘yidagi bir ovulda tug‘ilgan taniqli adibga bolaligida onasi shunday ertak aytib bergan ekan: "Bir bor ekan, bir yо‘q ekan, Mashriq degan tomonda Pomir degan ulkan, baland tog‘ bor ekan. U qalin qor, muzliklar bilan qoplangan ekan. Tog‘ yonbag‘ridagi bir qishloqda Orol ismli bola onasi bilan yashar ekan. U yoshligidan toqqa, qoyalarga chiqib katta bо‘ladi. Niyati tog‘ning muzliklar bilan yastanib yotgan eng yuqori chо‘qqisiga chiqish ekan. Ulg‘ayib, katta bо‘lgach, bu niyatiga yetibdi, chо‘qqiga chiqishga muyassar bо‘libdi. CHо‘qqi shunday baland ekanki, yigit о‘sha joydan kun botish tomonga qarabdi. Kо‘z oldida jilvalangan, tо‘lqinlar kо‘kka sapchiyotgan, turli-tuman qushlar charx urib uchayotgan moviy dengiz namoyon bо‘libdi. Yigit dengiz shu tog‘lardan, oyog‘i ostidagi qor muzliklaridan borayotgan suv bilan mavjlanayotganini his qilibdi. Shu-shu tez-tez tog‘ chо‘qqisiga kо‘tarilib, dengizni tomosha qiladigan bо‘libdi. Keyinchalik dengiz Orol degan nom olibdi".

Orolning yoshi haqida tarixiy manbalarda aniq  ma’lumot bо‘lmasa-da, juda qadim zamonlarda dengizning sharqiy bо‘ylarida massaget va saklar, janubiy tomonida esa ugar qabilalari yashab, chorvachilik, baliqchilik, dehqonchilik bilan kun kechirganliklari uning tarixi ming yillarga borib taqalishidan dalolat beradi.

Ha, bir vaqtlar hamma havas qilib, kо‘rishni orzu qiladigan shunday kо‘rkam, moviy dengiz qurib borayotgan, maydoni tobora kichrayayotgan, ortida shu diyorda yashayotgan odamlar uchun zararli oqibatlar qoldirayotgan edi.

Agar statistikaga murojaat qilsak, Orol suvi keyingi 50 yil ichida 8 marta kamayib, uning qurigan hududida 5 million gektardan ziyod qumli-tuzli sahro paydo bо‘lganligini bilib olamiz. Olimlarning hisob-kitobiga kо‘ra, dengizning qurigan hududidan har yili 75 million tonnadan ortiq chang va tuz havoga kо‘tarilmoqda. Buning oqibatida Orol bо‘yidagi ekin yerlarining meliorativ holati yomonlashdi. Aholi о‘rtasida kamqonlik, onkologik kasalliklar kо‘paymoqda.

"Bir afsonada aytilishicha, Orol Nuh payg‘ambarning qayig‘i, Amudaryo va Sirdaryo esa shu qayiqning eshkaklari о‘rnida paydo bо‘lgan ekan, - degan edi mashhur qoraqalpoq yozuvchisi, О‘zbekiston Qahramoni, О‘zbekiston xalq yozuvchisi Tо‘lepbergen Qaipbergenov. - Xayolimda doim bir о‘y yuradi: Orol fojiasi aslida yetmish yil mobaynida boshimizga tushgan kо‘rguliklarning bir timsoli, xolos. Zotan, dengizimiz qurigani kabi, ma’naviyatimiz ham g‘ariblashdi, axloqimizga putur yetdi, iqtisodiyotimiz xarob bо‘ldi.

Orolga qilingan tajovuz, bashariyatga qilingan tajovuz edi. Yetmish yillik tuzum, inson tabiat ustidan hukmron, degan qarash asosida bu tajovuzni qonunlashtirdi. Bu shafqatsiz qonun oxir-oqibatda о‘zining ham boshiga yetdi".

Taniqli qirg‘iz abidi Chingiz Aytmatov dengizning achchiq qismati haqida shunday degan edi: "Orol dengizi muammosi fojiaviy muammoga aylanib ulgurdi. Orol dengizi fojiasiga asosan inson aybdordir. Katta ekologik halokat rо‘y berdi".

Mamlakatimiz davlat mustaqilligiga erishgach, Orol muammolariga ham jiddiy e’tibor berildi. Istiqlol yillarida dengiz qurishi bilan bog‘liq zararli oqibatlarni kamaytirish, Orolbо‘yi mintaqasida yashovchi odamlarning sihat-salomatligini saqlash, turmush sharoitlarini yaxshilash borasida katta  ishlar amalga oshirildi. Uning qurigan joylariga saksovulzorlar, yashil о‘rmonlar yaratishga qaratilgan tadbirlar kо‘rildi. Ayniqsa  keyingi ikki yilda bu boradagi ishlar yangi bosqichga kо‘tarildi, shiddatli, keng qamrovli tus oldi. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yil sentabrda BMT Bosh assambleyasining 72-sessiyasida Orol fojiasi haqida kuyunchaklik bilan gapirib, dunyo hamjamiyati e’tiborini ushbu halokatli vaziyatga qaratdi. Dengizning qurishi bilan bog‘liq oqibatlarni bartaraf etish xalqaro miqyosdagi  say-harakatlarni faol birlashtirishni taqozo etmoqda, deya ta’kidladi.

2018 yil 27 noyabrda BMTning Orolbо‘yi mintaqasi uchun inson xavfsizligi bо‘yicha kо‘p tomonlama sheriklik asosidagi Trast fondi tashkil etildi. Bu tashabbusni Prezidentimiz taklif qilgan edi, uni xalqaro tashkilot Bosh kotibi Antoniu Guterrish qо‘llab-quvvatladi. 2018 yil 5 iyunda Orol muammolariga bag‘ishlangan Toshkent xalqaro konferensiyasida ishtirok etgan butunjahon suv kengashi prezidenti Benedito Braga (Fransiya) "Orol muammosi faqat О‘zbekistonga  yoki Markaziy Osiyo mintaqasiga tegishli emasligini barchamiz yaxshi   anglaymiz", dedi. Bu esa Orol fojiasi yaqin va uzoq mintaqalarga tegishli global muammo ekanligining e’tirof etilishidir.

Hozir Orolbо‘yi qayta uyg‘onib, poyonsiz, kо‘z ilg‘amas sahroga yangidan hayot baxsh etish uchun misli kо‘rilmagan ishlar olib borilmoqda. Qish oylarida 500 ming gektar maydonda saksovulzorlar tashkil etildi.  Nihoyatda shо‘rxok yerlarning 100 ming gektariga tamarind о‘simligi ekildi. Uning gulidan nektar olishni asalarilar juda xush kо‘radi, binobarin bu yerda asalarichilikni rivojlantirish imkoniyatlari tug‘iladi.

Orol fojiasi bizni kо‘p narsalarga о‘rgatdi. Suvni hisob-kitobsiz sarf qilish, tabiat muvozanatini buzish nimalarga olib kelishini kо‘rsatdi. Endi bu masalada ehtiyot bо‘lishimiz shart. Zero, ekologik tarbiyani kuchaytirish, yosh avlodning ona tabiatga bо‘lgan mehr-muhabbatini oshirish, atrof-muhitni toza, pokiza saqlash, suvni tejash jannatmonand diyorimizning yanada kо‘rkam, obod, qudratli bо‘lishining garovidir.