|
TUPROK GIGIENASI VA AXOLI YASHAYDIGAN PUNKTLARNI TOZALASH
TUPROKNING GIGIENIK VA EPIDEMIOLOGIK AXAMIYATI
Tuprok -er kurrasi kobigining yuza katlami bulib, inson xayotida katta rol uynaydi va uniig sogligiga bevosita yoki bilvosita ta’sir kursatadi. U kattik zarrachalar—turli kattalik va shakldagi donachalar va ular orasidagi bush oraliklar — xavo bilan tulgan mayda katakchalardan iborat. donachalar va katakchalarning ulchami tuprokning eng muxim gigienik xossalari: xavo utkazuvchanligi namlik sigimi, gigroskopikligi, kapillyarliligi belgilaydi Katakchalarining ulchami katta yirik donador tuprok (kum tuprok) suv va xavoni yaxshi utkazadi, bu ularda yaxshi aeratsiya bulishini ta’minlaydi. Bunday tuprok kuruk buladi. Mayda donalarning suv sigimi gigroskopligi va kapilyarligi katta Bu namlikni tutib kolishga imkon beradi, shuning uchun bunday tuprok zaxkash buladi va osonlikcha botkoklanadi. YUkori kapillyarlik er osti suvlarining binolar poydevoriga kutarilishiga olib keladi va devorlarning zaxlab ketishiga sabab bulishi mumkin. Tuprokning yukori gigroskopikligi xam shunday okibatlarga olib keladi. Kommunal va turar joy kurilishi uchun yirik lrnador tuprokli uchastkalar eng kulay xisoblanadi. Tuprokning issiklik xossalari muim gigienik akamiyatga ega. Tuprokning yuza katlami Kuyosh radiatsiyasidan knziydi va sngari zidan issiklik chikarib, er ustidagi xavo katlamini isitadi. Tuprokning issiklik xossalarini vodoprovod va kanalizatsiya kuvurlari, binolar poydevorining chukurligini aniklashda xisobga olish zarur.
Tuprok mineral kismining ximiyaviy tarkibi uning kelib chikishi bilan belgilanadi. Kum tuprok tarkibida kremniy $102 birikmalari, oxakli tuproqsa — kalsiy SaO birikmalari, loy tuprok tarkibida alyuminiy A120z birikmalari ustunlik kiladi. Tuprokning organik kismi tuprokda murakkab uzgarishlarga uchraydigan xayvonot va usimlik dunyosi koldiklaridan iborat. Tuprot xavosining ximiyaviy tarkibi atmosfera xavosidan karbonat angidrid gazi mikdorini kupligi va kislorodning kamligi bilan fark kiladi. CHunonchi, organik moddalardan kuchli ifloslangan tuprokda karbonat angidrid gazining miqsori 15% va bundan yukori bulishi, kislorodniki esa 5% gacha pasayib ketishi mumkin. Ifloslangan territoriyalar xavosida shuningdek ammiak, metan, vodorod sulfid blishi mumkin. Tuprok xavosi podval xonalar er ostiinshoatlariga karshiva odamga emon tasir kursatishi mumkin. Ayrim rayonlardagi tuproklarda kator elementlar (yod, ftor, kobalt, molibden mikdori kam yoki oshgan buladi, bu uz navbatida suv, usimlik va xayvonot dunyosining mineral tarkibi uzgarishiga olib keladi. Natijada spetsifik kasalliklar, geoximiyaviy epidemiyalar nomini olgan flyuoroz, endemik bukok, molibdenoz va boshka kasalliklar paydo bulishiga sharoit vujudga
kelishi mumkin. Tuproning katta epidemiologik axamiyati bor. Axoli yashaydigan punktlar tuprogi, ayniksa u konikarsiz tozalanib turiladigan bulsa, patogen mikroorganizmlar va gelmint tuxumlaridan infeksiyalanish xavfiga doimo uchrab turadi. Tuproqsa zich terlama, dizenteriya, toun, tulyaremiya, sil kuzgatuvchilari, patogen leptospiralarning yashash davomliligi bir necha soatdan va bir necha oylargacha uzgarib turadi. Ayni vatda spora xosil kiladigan kasallik kuzgatadigan ayrim mikroblar (kokshol, kuydirgi, gazli gangrena bakteriyalari) tuprokda bir necha yillargacha yashay oladi. Ifloslangan tuprok u bilan bevosita kontaktda bulish vaktida (er ishlari, ovkatda ifloslangan sabzavotlarni ishlatish) bir kancha yukumli kasalliklar va gijja invaziyalari tarkalishiga sabab bulishi mumkin. Katta midordagi chikindilar tuprok!a tushib, tuprokning uzidan tozalanishi xususiyati tufayli yukumsiz xolga keltiriladi.
TUPROKNING UZ-UZIDAN TOZALANISHI
Tuprokning uz-uzidan tozalanishi — tuprokning strukturasi, ximiyaviy tarkibi, fizik xossalari, bakterial mikroflorasi va faunasiga boglik bulgan murakkab protsessdir. Uz-zidan tozalanish protsessi ikki boskich — minerallanish va nitrifikatsiyani bosib utadi. Organik moddalarning minerallanishi aerob (kislorod tushadigan) va anaerob (kislorodsiz yoki u etarlicha blmagan) sharoitlarda sodir blishi mumkin. Organik moddalar anaerob sharoitlarda spora tashimaydigan chirindi mikroblar va achitadigan mikroblar faoliyati tufayli parchalanadi. Uglevodorodlar suv va karbonat angidrid gaziga parchalanadi, simlik ujayrasi gumusga aylanadi, yoglar glitserin va yog kislotalarga parchalanadi, sngra ular suv va karbonat angidrid gaziga parchalanadi; murakkab osillar aminokislotalar, ammiakka aylanadi: oltingugurt—vodorod sulfidga ay lanadi. Organik moddalarning parchalanish protsessi xavoni ifloslantiradigan badbuy gazlar ajralishi bilan utadi. SHuning uchun chikindilarni aerob sharoitlarda zararsizlantirish kerak. Organik modsalarni zararsizlantirishda tuprokda yashaydigan turli-tuman organizmlar (chuvalchanglar, asharotlarning lichinkalari, zamburuglar) ishtirok kiladi. Tuprokning uz-uzidan tozalanishining keyingi boskichi aerob sharoitlarda spora xosil kiladigan mikroblar yoramida amalga oshiriladigan nitrifikatsiya xisoblanadi. U minerallanishning oxirgi maxsulotlarini bundan keyingi oksidlashi va ularni simliklar foydalanadigan mineral tuzlarga aylantirib berishdan iborat. CHunonchi, ammiak nitrit kislota va nitritlarga, songra nitrat kislota va nitratlarga aylanadi. Vodorod sulfid oksidlanganda sulfat kislota va sulfatlar, karbonat angidrid gazi oksidlanganda karbonatlar fosfor oksidlanganda esa — fosfat kislota va fosfatlar kosil bladi. Organik moddalar parchalanishining muayyan boskichida maxsus maxsulot — gumus (chirindi) xosil buladi. U asta-sekin parchalanadi va usimliklarga zarur ozik moddalar beradi, badbuy xid xosil kilmaydi va spora tashunchilardan tashkari, mikroorganizmlar saklamaydi, yaxshi ugit xisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
