Mavzu: Geradotning "Tarix" asaridagi tarixiy geografik malumotlarning ahamiyati

Kurs ishining maqsadi: O`lkamizning moddiy va madaniy boyliklari tarixini o‘rganishda yunon davri moddiy va ma’daniy san’ati fanining tutgan o‘rni nihoyatda katta. Chunki sanatshunoslikning arxeologiyaga oid shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga oshiriladi. Ushbu kurs ishida biz vatanimiz tarixini xolisona yoritishda yunon davr malumotlarida foydalanish orqali yoritib berishni maqsad qildik
Kurs ishining vazifalari:

• 
  Mavzuga oid manbalarni tahlil qilish va umumlashtirish.
  
• 
  Yunon malumotlarni taxlil qilish
  
• 
  Fozila Sulaymonova tadqiqotlarini taxlil qilish
  
• 
  Geradot asarlarida yurtimiz tarixida tutgan o`nini o’rganish.
  

Ob’ekti: Kushon davri manbalarini taxlil qilish.
Predmeti: . Dalvarzintepa yodgorligi
Tadqiqotning nazariy ahamiyati: Ushbu kurs ishining ahamiyati o`lkamizning moddiy va madaniy boyliklari, tarixini o‘rganishda yunon manbalarining tutgan o‘rnini taxlil qilish.. Yunon davr arxeologiyasiga oid shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga oshiriladi. Tarixiy yodgorliklarga insoniyat hayotidagi eng muhim voqealar, jamiyatning rivojlanish bosqichlari, inqilobiy harakatlar bo‘lib o‘tgan joylar, atoqli sarkardalar, yirik davlat fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan bog‘liq voqea joylari, o‘tmishdan bizga meros bo‘lgan qo‘lyozma asarlar manbalari asosida o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, boblar, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.

I bob Qadimgi yunon tarixchilari asarlarida yurtimiz tarixi

1.1.Yunon manbalari haqida…
Ko’hna tariximizni o’rganishda antik, ya’ni yunon va rim manbalari muhim va nodir hisoblanadi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, antik mualliflarning birontasi Markaziy Osiyo tarixiga oid alohida, maxsus asar yozmagan. Qolaversa, o’sha zamonda «Markaziy Osiyo» degan jug’rofiy tushunchaning o’zi ham yo’q edi. Ammo, yunon va rim tarixchilari o’zlarining boshqa mavzularga bag’ishlangan asarlarida yo’l-yo’lakay qadimgi Markaziy Osiyoga doir jug’rofiy, tarixiy va etnografik ma’lumotlar yozib qoldirganlar.Ellada va Rim mualliflari ma’lumotlarining to’g’rilik darajasi turlichadir. Bu ma’lumotlarning asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat o’tgandan keyin yozilgan manbalardan olingan. Shu sababdan antik davr mualliflari axborotlarida ko’p noaniqliklar, shubhali va munozarali ma’lumotlar mavjud. Ayrim hollarda biron-bir voqea turli variantlarda bayon etiladi. Antik mualliflar asarlarida nomlari tilga olingan ayrim jug’rofiy atamalar - daryolar, tog’lar, shahar va qishloqlarning qayerda shaharlashganligini aniqlash ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Ularning ayrimlari turli tortishuvlarga sababbo’lib, hozirgacha aniqlanmagan. Antik mualliflar asarlarida real voqeliklar ba’zan afsonaviy yoki yarim afsonaviy to’qimalar bilan qorishib ketadi. Ellada va rim tarixchilarining Markaziy Osiyo haqidagi ma’lumotlari uzun-yuluq bo’lib, ko’p hollarda bu ma’lumotlar o’zaro bog’lanmagan. Shu sababdan ular asosida qadimgi zamonlarda Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan xalqlar tarixining to’la va yaxlit manzarasini tasavvur qilish amri maholdir. Shunday bo’lsa-da, antik mualliflar bergan ma’lumotlarni tanqidiy tahlil etish hamda arxeologik va epigrafik manbalarni jalb etish asosida qadimgi tariximizni mumkin qadar teranroq o’rganishimiz kerak.Qadimgi Ellada va Rim tarixchilarining sharqqa qiziqishi asosan 2 ta voqea bilan, aniqrog’i, Ellada-fors urushlari va Iskandar Makedonskiyning Ahamoniyla davlatiga qarshi hujumi bilan bog’liqdir1.O’zbekistonning qadimgi va antik davrdagi tarixini o’rganishda qadimgi Ellada va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarining asarlari muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Quyida ulardan ayrimlari haqida ma’lumotlarni keltiramiz.Gerodot (mil. avv. 490-480 yillar o’rtasi – 425 y.) – yirik qomusiy olim,tarix fanining “ota”si, asli Kichik Osiyoning Galikarnas shaharidan, 455-447 yillari Yevropa, Osiyo va Misr bo’ylab sayohat qilgan Gerodot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya, Misr, Assuriya, Vavilon,Eron va Skifiya)ning qadim zamonlardan to mil. avv. 479 - yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat “Tarix” nomli asari bilan shuhrat topgan3. Bu asar umumiy tarix yo’nalishida yozilgan birinchi kitob hisoblanadi. Shu tufayli ham Gerodot, Sitseronnning (mil. avv. 106-43) so’zlari bilan aytganda, tarix fanining “ota”si hisoblanadi.Gerodot garchi o’zi bayon etayotgan voqealar ustida chuqur mulohaza yuritmasa ham, ularni to’g’ri bayon etishi, o’zga xalqlar va mamlakatlar tarixiga hurmat nuqtai nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan ajralib turadi.Gerodotning asarida O’zbekistonning qadimiy xalqlari bo’lmish agrippiylar,issedondar, massagetlar, daylar va saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari hamda qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz. Vatanimiz tarixini yoritgan ilk tarixiy asar - bu Gerodotning “Tarix” asaridir. Bu asar yunon - fors urushlari tarixiga bag’ishlangan. Lekin, muallif mazkur urushlargacha bo’lgan davrdagi Ellada, Lidiya, Midiya va Ahamoniylar davlati tarixiga oid batafsil ma’lumotlar keltiradi. “Tarix” keng qamrovli, serqirra va ayni paytda, yaxlit asar ekanligi tufayli uning muallifi Gerodot haqli ravishda “Tarixning otasi” degan faxrli nomga sazovor bo’ldi.Gerodot o’z asarini yozishda xilma-xil manbalardan foydalanadi, jumladan,Eron, Skifiya, Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati chog’ida yiqqan ma’lumotlarini keltiradi. U Markaziy Osiyoda bo’lmagan edi, lekin Kaspiy Ortidagi mamlakatlar tarixi bilan qiziqadi. Tadqiqotchilarning fikricha, Gerodot Eronda bo’lgan chog’ida Ahamoniylar davlati zodagonlari bilan suhbatlar qurib, Markaziy Osiyo xalqlari hayoti haqidagi ma’lumotlarni yozib olgan. Natijada uning ajdodlarimiz o’tmishi haqidagi ma’lumotlari to’liq bo’lmay qolgan va ayrim hollarda o’zining noaniqligi bilan ajralib turadi. Gerodot Eron Shohi Kir II ning massagetlar diyoriga qilgan hujumi, massagetlar malikasi To’maris tomonidan tormor etilishi va halok bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotlarni, shuningdek, baqtriyaliklar, xorazmiylar, issedonlar, saklar haqida, ularning turmushi, urfodatlari, harbiy kiyimlari va qurollari haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Gerodot bu xalqlarning ijtimoiy hayotida ayollarning teng huquqligigi va baland maqomi haqida yozadi. Bu ma’lumotlardan kelibchiqib, o’sha davrda Markaziy Osiyo xalqlari hayotida matriarxat sarqitlari saqlanib qolganligini taxmin etish mumkin. Gerodot bu xalqlarda kannibalizm xollari uchrashi haqida ma’lumot beradi, urug’dagi sog’lom va nuroniy qari odamni so’yib, uning go’shtini hayvonlar go’shti bilan qo’shib pishirishlari va tanovvul qilishlarini qayd etadi.Gerodot qadimgi ajdodlarimiz chorvachilik, baliq ovi va dehqonchilik bilan shug’ullanishlarini ta’kidlaydi. Doro I davrida Markaziy Osiyo xalqlari Eronga tobe bo’lganliklari va forslarga o’lpon to’lab turganliklarini aytib, Gerodot Behustun yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi.
Qadimgi tariximiz haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri Ktesiy (mil. avv. V-IV asrlar) hisoblanadi. Ktesiy Eron shahanshohi Artakserks II ning shaxsiy tabibi bo’lgan. Afsuski, Ktesiy asarlarining asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Uning asarlaridan olingan ayrim parchlar keyingi avlod tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan. Gerodotdan farqli o’laroq, Ktesiy faqat o’zi ko’rgan yoki eshitgan axborotlarnigina emas, balki ba’zi uydirma ma’lumotlarni ham o’z asariga kiritgan. Shu sababdan uning asarlaridan foydalanishda o’ta ehtiyotkorlik zarurdir. Ktesiyning Ossuriya podshosi Ninning Markaziy Osiyoga qilgan harbiy hujumlari haqidagi ma’lumotlari ishonchli emas. Ktesiy o’z asarlarida birinchi marta Zoroastr (Zardusht) nomini tilga oladi. U sehrgar va Baqtriya podshosi bo’lganligi ta’kidlanadi. Zardusht podsho bo’lgan emas, albatta. Lekin uning nomi tilga olinganligi va bu nom Baqtriya bilan bog’langanligi zardushtiylik dini bu mamlakatda, ya’ni Baqtriyada vujudga kelganligi to’g’risidagi taxminlarni quvvatlovchi dalillardan biridir. Ktesiy Baqtriyaliklarning Eron shohi qo’shini tarkibida Ossuriyani tor-mor etishda qatnashganligini ma’lum qiladi
Arrian Flaviy (95-175) – yirik Ellada yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi,Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. U “Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “Iskandarning hujumlari” nomli kitoblar muallifidir. O’zbekiston va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda Arrianning “Iskandarning hujumlari” nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi. Unda fotihning O’zbekiston, Eron hududlari va boshqa mamlakatlarga istilochilik hujumlari tarixi batafsil bayon qilingan. Arrian o’z asarini yaratishda juda ko’p tarixiy manbalardan foydalangan. Jumladan, Iskandarning saroy kundaliklaridan, Iskandar hujumlarining guvohi va ishtirokchisi bo’lgan sarkardalar Ptolemey Lag va Aristobulning esdaliklaridan keng foydalangan. Asar panegrizm - maddohlik ruhida yozilgan – muallif Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini ko’klarga ko’tarib ulug’laydi. U ko’pgina qo’lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida yozilgan bo’lib, mavzu bo’yicha muhim va asosiy manbalardan hisoblanadi.Arrian mo’tabar manbalardan foydalanganliga, ularga tanqidiy yondashganligi asarning ilmiy ahamiyatini yanada oshiradi.
Kvint Kurtsiy Ruf (mil. avv. I asrning oxiri – milodiy I asrning birinchi yarmi) – mashhur Rim tarixchisi, Iskandar Zulqarnaynning Eron, Turon va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy hujumlari haqida 10 kitobdan iborat “Buyuk Iskandar tarixi” nomli asar yozib qoldirgan2. Muallif Ptolomey Lag va Iskandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan. Rim tarixchisi Kvint Kurtsiy Rufning asari lotin tilida yozilgan bo’lib, 10 kitobdan iborat, lekin uning dastlabki ikki kitobi bizgacha etib kelmagan. Mutaxassislar Kvint Kurtsiy Rufning manbalarga tanqidiy yondashmasligini, Iskandar hayoti bilan bog’liq voqealarni badiiylashtirganligani ta’kidlaydilar. Kurtsiy ayrim hollarda fantastik syujetlarni to’qibchiqaradi, o’z qahramoni Iskandarning ruhiy holatlarini ochib berishga intiladi. Muallif tasvirlanayotgan voqealarni aniq sanasini keltirmaydi. Shu bilan birga u Iskandarning real siymosini yaratishga harakat qiladi. Kvint Kurtsiy Rufning talqinida Iskandar taqdir erkatoyi, o’ziga bino qo’ygan, bosqinchilik qonida bo’lgan, Shafqatsiz, qasoskor, mard, tanti va bag’rikeng shaxs sifatida gavdalanadi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan kamchiliklardan qat’iy nazar, Kurtsiyning asari Markaziy Osiyo xalqlarining Iskandar Maqduniy davridagi tarixiga oid boy ma’lumotlar beradi. Asardagi Baqtriya va So’g’diyonaning tabiati va iqlim sharoitlari, Spitamen qo’zg’olonining tafsiloti va boshqa ma’lumotlar diqqatga sazovordir.Yuqorida nomlari tilga olingan tarixchilardan tashqari boshqa antik davr mualliflari ham qadimgi ajdodlarimiz hayoti haqida ma’lumotlar yozib qoldirishgan. Jug’rofiya fanining “otasi” Strabon o’zining 17 kitobdan iborat “Geografiya” asarida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg’iyonaning tabiiy sharoitlari, shaharlari, ularga olib boradigan yo’llar, bu yerdagi daryolar, budiyorda istiqomat qilgan xalqlar, ularning turmush tarzi, urf-odatlari va e’tiqodlari to’g’risida e’tiborga loyiq ma’lumotlar keltiradi.Mazkur asarlarda keltirilgan ma’lumotlar o’z xarakteriga ko’ra xilma-xildir.Ularning ayrimlari uydirma ma’lumotlarga asoslangan bo’lsa, boshqalari ishonarli manbalarga tayanadi. Shu sababli ulardan foydalangan paytda keltirilgan ma’lumotlarni chuqur tanqidiy tahlil etish zarur.

1.2. Fozila Sulaymonova tadqiqotlarida yunon manbalari.

Markaziy Osiyo, jumladan Movarounnahrning qulay jug‘rofiy sharoiti, tabiati, iqlimi mintaqada odamlarning uzoq o‘tmishda bu yerlarda o‘troqlashib, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganligini, tabiiy sharoitdan kelib chiqib yerlarni sug‘orish usuli bilan hosilolganligini ko‘rsatadi. Bu esa mintaqada madaniyatning ancha erta, bir necha ming yillar avval shakllanishi ta’minlaganidan dalolatdir. Uning yorqin isboti so‘nggi o‘n yilliklarda arxeologlar tomonidan ochilayotgan shahar vayronalari, moddiy madaniyat qoldiqlari va ibtidoiy bo‘lsa-da, san’at asarlaridir.Hech qachon hech qaysi xalq, elat boshqa xalqlardan uzilib qolgan, o‘z holicha yashagan emas, aks holda hech qanday taraqqiyot bo‘lmagan bo‘lar edi. Eng qadimiy va antik davrlardauzoq masofalarni ot-ulovda bosib o‘tish ancha mushkul bo‘lganvaqtlarda ajdodlarimiz Misr, Bobil, Markaziy Gretsiya, Yunoniston kabi mintaqalar bilan aloqa qilganlar. Ipak yo‘lining ko‘p qismi mamlakatimizdan o‘tishi hunarmandchilik, savdo-sotiqning erta va keng rivojlanishiga olib keldi. Ajdodlarimiz shunchalik ishchan va uddaburo bo‘lganlarki, Vizantiyaimperatorlariuzoq vaqtlarga qadar o‘zlarining diplomatik va moliya ishlariga samarqandliklarni, umuman, vatanimiz vakillarini jalb etganlar. Uzoq o‘tmishda Markaziy Osiyoda yashagan xalqlarningyozuvlari — xorazm yozuvi, parfiya yozuvi, sug‘d yozuvi, grekbaqtriya yozuvi, qadimgi turkiy yozuv bo‘lsa-da, bizgacha ularning yirik namunalari saqlanib qolmagan. Hatto zardushtiylikning muqaddas kitobi "Avesto"ning faqat uchdan bir qismigina bizgacha yetib kelgan. Vatanimizninguzoq o‘tmishi haqidagi asosiy ma’lumotlarni arxeologiya 3 topilmalari, Yaqin Sharq mamlakatlarida qadimda yashagan xalqlardan qolgan yozma yodgorliklar, qadimiy Gretsiya va Rim mualliflarining asarlaridan topamiz. Bu o‘rinda Herodot, Ktesiy, Strabon, Arrian, Diodor va b. asarlari beqiyos qimmatlidir. Afsuski, haligacha xalqlarimizning uzoq o‘tmishini,ularning umum insoniy madaniyat rivojiga qanday hissa qo‘shganini yorituvchi asarlar yaratilmadi. Ko‘p yillar davomida Toshkent Davlat universitetida chet ellar adabiyotidan dars o‘tib, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi institutlarida tadqiqot olib borar ekanman, madaniyat, adabiyotdagi mushtaraklik meni qiziqtirib keldi. Ammo ilmiy adabiyotda bu holatni yorituvchi asarlar yaqin vaqtgacha yozilmagan. Borlari ham ko‘pincha yevropotsentrizm nuqtai nazaridan, Sharq xalqlari, Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini mensimaslik nuqtai nazaridan fakt va voqealarni talqin qiladi. Hanuzgacha markaziy shaharlarda bosmadan chiqqan asarlarda skif madaniyati, san’atining shakllanishi va rivojida mintaqamiz xalqlarining roli inkor etiladi. Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi va madaniyati bir-biridan ajratilgan holda tadqiq etiladi (Drevniye sivilizatsii, M., 1989 va hokazo). O‘rta asrlar degan ibora Uyg‘onish davrida kelib chiqqan bo‘lib, ikki buyuk madaniyat, yorqin hayot antik davri va Uyg‘onish davrining oralig‘i mudhish qoloqlik, diniy jaholat hukmron bo‘lgan davr deb hisoblangan. Urta asrlar ham o‘z navbatida ilk va yetuk davrlarga bo‘lingan, birinchisi Rim imperiyasi qulagan davrdan to XI-XSH asrgacha, ikkinchisi XSH-X1U asrlardan to XVII asrgacha, ya’ni Ovrupo qit’asidagi birinchi burjua inqilobigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ovrupo mamlakatlari tarixini bunday davrlashtirish so‘ngti vaqtlarda, 70-80 yillarda ro‘y berdi. Avvallari Uyg‘onish davrigacha bo‘lgan davrlar o‘rta asrlar deb hisoblangan.Ikkinchi jahon urushidan so‘nggi yillarda cherkov, monastir arxivlarida, kutubxonalarda qadimiy qo‘lyozmalar topilgan. Ular asosan XSH-X1U asrlarda yangicha fikrlovchi averroistchi olimlar tomonidan yaratilgan va cherkov xodimlari ataylab buzgan asarlar nusxalari edi. Ma’lum bo‘ldiki, O‘rta asrlarda hayot osoyishta bo‘lmagan, mafkuralar, g‘oyalar, diniy va e’tiqodlarning keskin kurashi, diniy bid’atlar shakli ostida feodal tuzumi va uning mafkurasi bo‘lmish isaviya diniga qarshi dahshatli kurash, janglar bo‘lib o‘tgan. Topilmalar O‘rta 4 asrlar haqidagi tushunchani mutloq o‘zgartirib yubordi, tarixchi olimlar u davr keskin ziddiyatlar, kurashlar davri bo‘lgan (V.I.Rutenburg, N.I.Konrad, ML.Batkin, L.A.Kotelnikova, A.L.Gurvich, A.X.Gorfunkel, A.L.Yastrebitskaya, M.T. D'Aliverni, YE.Jilson, K.Bost, A.Mayyer,M.Grabman, G.Ley va b.) deydilar. Bu fikr umuman o‘rta asrlar emas, balki XI-XSH asrlardan keyingi, ya’ni Sharq bilan aloqa o‘rnatilgan va bu aloqa ta’siri ostida Ovrupo xalqlari ma’naviy hayotida o‘zgarishlar ro‘y bera boshlagan davrga taalluqli deb hisoblayman. Undan avvalgi yetti-sakkiz asrni o‘z ichiga olgan davr haqiqatan jaholat, zulmat, o‘ta qoloqlik davri bo‘lgani shubhasiz. Ispaniyada salkam sakkiz asr davom etgan arablar hukmronligi, yarim orolda Sharq madaniyati, ilm-fan, falsafa, badiiy adabiyotning rivojlanishi, xalifalikni tashkil etgan boshqa xalqlar, ayniqsa Movarounnahr, Eronmadaniyatining arablar tomonidan o‘zlashtirilishi, Ispaniyada esa yanada takomillashtirilishi (Ibn Ro‘shd) Ovrupoxalqlari, ayniqsa Ispaniya bilan chegaradosh mamlakatlar uchun izsiz kechmadi. Aksincha, Garb mamlakatlari xalqlari madaniyati shakllanishi va rivojiga turtki bo‘ldi. Ko‘p olimlar USH-XSH asrlar oralig‘ida Afrika qirg‘oqlari va Pireney yarim orolidan to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqada yaratilgan texnik, tabiat, tibbiyot, astronomiya, matematika, falsafa fanlari yutuqlarini Ovrupo o‘zlashtirishi uchun besh asrdan ortiq vaqt kerak bo‘ldi, deb tan oladilar. Bu haqda italyan adabiyotining bilimdoni I.N.Golenshsev-Kutuzov fransuz olimi G.Quardi ("Arab falsafasi o‘rta asr Ovruposida", Parij, 1847) asariga suyangan holda shunday deydi: "Bag‘dodda Obbosiylar, Kordovada Umaviylar va Almoviylar saroyida UI-XN asrlarda O‘rta Osiyoda musulmon matematik va mutafakkirlari bilan bog‘liq bo‘lgan ajoyib olimlar maktablari faoliyat ko‘rsatdi. Ular ilm-fanning yuksak rivojini ta’minladilar. Shunday qilib, Samarqanddan Toledogacha yaxlit bir madaniy taraqqiyot yo‘li cho‘zildi. Ovrupo to XII asrgacha grek-arab fanining chekka viloyati edi, xolos" .Ispaniyada shakllangan tarjimonlar maktabi nafaqat "grek-arab fani"gina emas, balki Movarounnahr olimfaylasuflari Muhammad Muso Xorazmiy, Forobiy, Farg‘oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi o‘nlab olimlarningasarlaridan ham G‘arbiy Ovruponi bahramand qildi. Sharq olimlari merosini tarjima etish borasida Ovrupo mamlakatlarida mingga yaqin tarjimonlar mehnat qildilar. 5 X1-X1U asrlarda Ovrupo xalqlari ziyolilari uchun arab til lni bilish, Sharq madaniyati, ilm-fani, adabiyoti bilan yuz; ki bo‘lsa-da, tanish bo‘lmoqlik shart hisoblangan. G‘arbiy Ovrupodagi birorta universitet, ayniqsa, tibbiyot fakulteti arab fani va tilisiz faoliyat ko‘rishi g‘ayritabiiy bo‘lgan. Sharq ilm-fani, falsafasi Ispaniyaga o‘z ta’sirini o‘tkazibgina qolmay, unga chegaradosh Janubiy Fransiyaga, XIII asr o‘rtalarida esa Shartr universiteti, u tor-mor etilgach, Parij universiteti olim va talabalariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi.Fransuz olimi Gyuining fikricha, Ovrupoda XP-XSH asrlarda Sharq olimlari asarlari tarjimasi bilan tanishgach, umuman Sharq va uning madaniyati bilan yaqinlashish ehtiyoji tug‘iladi. "1311-1312 yillar Vena soborining qaroriga binoan Parij, Rim, Oksford, Bolonya, Salomank universitetlarida sharq tillari kafedralari tashkil etiladi. Maqsad Sharq fani xazinalaridan foydalanish edi. 1587 yili esa Fransiya koroli Genrix Shning buyrug‘iga binoan Kollej de Fransda arab tili kafedrasi ochiladi (XVI asr oxiriga kelib Sharq tillari institutiga aylanadi, u hozir ham mavjud-F.S)" . Haqiqatan, Ovrupoda ilohiyot, isaviya dini ta’limoti emas, inson tajribasiga, inson mafkurasiga asoslangan haqiqiy ilm-fanning, ratsionalistik dunyoqarashning shakllanishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri sharq olimlari asarlari ta’siri ostida ro‘y berdi. 1270 va 1277 yillari Parij yepiskopi e’lon qilgan qatag‘ondan keyin lotin averroistchilari deb nom olgan Forobiy, Ibn Sino, Ibn Ro‘shd ta’limotlarining tarafdorlari boshqa mamlakatlar, ayniqsa, Shimoliy Italiyadan boshpana topadilar. XIII asr oxiri va XIV asr davomida Bolonya, Paduya, Genuya kabi shaharlar universitetlari lotin averroizmi markaziga aylanadi. Sharq ta’siri faqat ilm-fan, falsafadagina emas, adabiyotda ham ancha sezilarli bo‘lgan. Ovrupoda dunyoviy mazmundagi adabiyot dastavval Ispaniyada, avval arab tilida, keyincha mulamma (shiru shakar) turida shakllanadi. Bu she’rlar ko‘pincha zajal va muvashshax janrlarida yaratilgan bo‘lib, ayniqsa zajal keng rivoj topgan. Zajal ashula sifatida musiqa bilan ijro etilar, naqorati tinglovchilar ishtirokida ko‘pchilik bo‘lib aytilgan. Bu janr shunchalik keng tarqalgan ediki, shahar va qishloqlarda sayyoh truppalar tomonidan ispan, arab, yahudiylar orasidagina emas, chegaradosh Fransiyada ham bijro etilgan va katta qiziqish bilan tinglangan. Zajalning muvaffaqiyatidan mutasavvuflar (Ibn al-Arabiy) ham keng foydalanganlar, ular zikr tushishlarda aynan shu janrni qo‘llaganlar. Sharq bilan uchrashmaguncha Ovrupo mamlakatlari,hatto ilgor hisoblangan Fransiyada ham yozma adabiyot din arboblari tomonidan diniy mazmunda, lotin tilida yaratilgan asarlardan iborat bo‘lgan. XIII asrga kelib ilg‘or mamlakatlarda feodalizm tuzumi shakllanib bitgan, ritsarlik o‘z mavqeini o‘rnatgan edi. Bu jarayon, ayniqsa, Fransiyaning janubidagi Provansda erta boshlanadi. Sharq mamlakatlari bilan savdo aloqalarining o‘rnatilishi, salb yurishlari, ayniqsa, arab Ispaniyasi ta’siri ostida Fransuz feodal jamiyati hayotida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. XUN-XUSH asrlarda yashab ijod etgan ovrupolik olimlar milliy til va dunyoviy mazmundagi eng qadimiy she’riyat— provansal she’riyati arab Ispaniyasida keng tarqalgan she’riyat ta’siri ostida shakllangan degan fikrni olg‘a suradi. Bular orasida eng ko‘zga ko‘ringanlari Huyye, "Original romanslar", 1693; Massiye, "Fransuz poeziyasi tarixi", 1739; Quadrio "SHe’riyat tarixi", 1749; Andre, "Adabiyot tarixi",1808; Sismondi, "Fransiya adabiyoti tarixi", 1814; Jengene, "Italiya adabiyoti tarixi", 1811; Uarton, "Ingliz she’riyati tarixi", 1824 va boshqalarda "Ovrupoda eng qadimiy deb tan olingan provans trubadurlari she’riyati va sivilizatsiyasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ispan arablari ta’siri ostida kelib chiqdi" deyiladi. Sismondi esa salb yurishlari davriga baho berib, ayniqsa "Provansda arab Ispaniyasi ta’siri ostida madaniyat, ilm-fan (Ibi Sino), falsafa (Ibn Ro‘shd), trubadurlar she’riyati ayniqsa rivoj etgani" haqida yozadi. Olim "arablar ta’siri Sitsiliya orqali ham kelgan" , degan fikrni ham bayon etadi. X1-XI asrlarda Fransiyaning janubidagi Ispaniyaga chegaradosh bo‘lgan Provansda Ovrupoda birinchi bo‘lib pul aloqalari, savdo, hunarmandchilik, madaniyat, ilm-fan, san’at, adabiyot shakllanib, rivoj topadi, shaharlar obodbo‘lib, mavqei oshadi. Ispaniyadan taklif etilgan arxitektorlar hashamatli binolar quradilar. Haqiqiy ritsarlik ham dastavval Provansda shakllanadi Endilikda ritsarlarning bilim darajasi kengayadi, qahramonlik, botirlik idealiga madaniyatlilik, saxiylik, olijanoblik-; nazokatlilik, bilimdonlik, oshiqlik tushunchalari ham qo‘shiladi. Dinda ham katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. Islomdagi ismoiliilik ta’siri ostida shakllangan katar bid’ati qit’alar oshib Janubiy Fransiya, Provansgacha borpb yetadi va albigoychilik nomi ostida keng tarqaladi. Katarlar ta’limoti ismoilizm, moniylik va zardushtiylik ta’limotlari ta’siri ostida shakllangan bo‘lib, "Har bir insonda Iso payg‘ambar tanasining zarrachasi bor, shuning uchun uni haqoratlab, qiynab bo‘lmaydi" deydilar (bu o‘rinda zardushtiylarning" "har bir jonzod va o‘simlikda quyosh zarrachasi bor" degan g‘oyasini eslaylik). XIII asrda Rim papasi unga qarshisalb yurishi uyushtirib, boy shaharlar, zodagonlar qasrlarini vayron qiladi, aholini qiradi. Ispaniyaga chegaradosh bo‘lgan boy o‘lka vayronaga aylanadi. Ritsarlik g‘oyasi dastavval Provansda shakllanganidek ritsar adabiyoti, asosan she’riyati ham shu o‘lkada shakllanadi. Endilikda maxsus shoirlar paydo bo‘ladilar, asar tili, uslubiga katta ahamiyat beriladi, she’rda hech qanday qo‘pol so‘zlar ishlatilmaydi. Provansda adabiy til ham shakllanadi. Provans shoirlari trubadur yoki truver deb ataladilar.

II Geradotning “Tarix” asari muhim manba sifatida

2.1. Geradot asarlarining ilmiy ahamiyati
Gerodot buyuk asarining salmoqli qismini geografik va etnografik ma’lumotlar tashkil etadi. U voqealar haqida gapiradi, lekin shu bilan birga mamlakatlar, urf-odatlar, urf-odatlar, fuqarolik va diniy institutlarni tasvirlaydi - bir so'z bilan aytganda, u erlar, xalqlar va shaharlar haqida ajoyib narsalarni takrorlaydi. Furiesga ko'chirilishidan oldin Gerodot ko'p sayohat qilgan. Qiziqish va shu bilan birga u juda erta o'ylab topgan insho uchun ko'proq geografik va etnografik material to'plash istagi uni o'sha paytda ma'lum bo'lgan dunyoning turli mamlakatlariga tashrif buyurishga undadi; Gerodot yunonlar yashaydigan eng chekka hududlarni ko'rgan va butun Fors shohligi bo'ylab turli yo'nalishlarda sayohat qilgan. Bu sayohatlarda u sezilarli qiyinchilik va xavf-xatarlarga duch kelmadi va etarli boylik bilan sayohat qilish uchun vositalarga muhtoj emas edi. Savdo munosabatlari natijasida O'rta yer dengizining barcha qirg'oqlariga yo'l hamma uchun ochiq edi; shu bilan birga, Fors shohi Doroning buyrug'iga binoan, forslarga bo'ysungan mintaqaning har bir fuqarosi bizning davrimizda bu mamlakat bo'ylab sayohat qilishni xohlaydigan chet elliklarga qaraganda sayohat qilishda ko'proq qulaylik va xavfsizlikka ega edi. Gerodot davrida istehkomlar va qo'riqchilar tomonidan qo'riqlanadigan va sayohatchini har bir stantsiyada boshpana bilan ta'minlagan qirollik harbiy yo'llari barcha viloyatlarni davlat markazi - Suza bilan bog'lagan. Chet ellik, hokimiyatning ehtiyotkor nazorati ostida bo'lsa ham, bu yo'llar bo'ylab xotirjam yurishi mumkin edi va hamma joyda yashash va dam olish uchun zarur bo'lgan hamma narsani topdi.Gerodot o'z asarida o'zining sayohatlarini tez-tez eslaydi, lekin faqat o'z hikoyasini qo'llab-quvvatlab, u erda ko'rgan va eshitgan narsalariga ishora qiladi va sayohat vaqti va usuli haqida hech narsa aytmaydi. Shu bois u qaysi yillarda va qanday tartibda sayohat qilganini aniq aniqlay olmaymiz. Har holda, u o'zining tug'ilgan shahri Galikarnas hali forslar hukmronligi ostida bo'lgan bir paytda, ya'ni miloddan avvalgi 449 yilgacha Forsda edi; Gerodotning o'zi yordam bergan va Galikarnassni forslar hukmronligidan ozod qilgan Ligdamid ag'darilganidan so'ng, u endi Fors shohligiga sayohat qilishga jur'at eta olmadi. U Misrga bu mamlakat ham forslar hukmronligi ostida boʻlgan bir paytda, lekin 460—455-yillarda davom etgan Inor qoʻzgʻolonidan keyin borgan; Gerodot Papremisdagi jang maydonini ko'rdi, u erda Inar Kserksning ukasi Axamanni mag'lub etdi. Shuning uchun uning Misrga safari vaqti 455-449 yillar oralig'iga to'g'ri keladi. U avvalroq Yuqori Osiyo provinsiyasiga sayohat qilgan edi, bu haqda uning ishidagi bir ko'rsatmadan xulosa qilish mumkin.Ichki Osiyoda Gerodot, ehtimol, Efesdan Sard orqali Suzaga olib boradigan qirollik yo'li bo'ylab otlangan; u bu yo‘lning katta-kichikligini, uzunligini va tashqi ko‘rinishini shunday batafsil tasvirlab beradiki, uni o‘zi ko‘rganiga ishonishi kerak (V, 52-v.). U Susagacha yetib bordi va u yerdan shahardan besh mil uzoqlikda joylashgan Arderikku qirollik mulkiga tashrif buyurdi, u erda Doro bir paytlar Eretriyaning asirligidagi aholisini joylashtirdi (VI, 119). Gerodot tarix, mo''jizaviy binolar, axloq va kultga juda qiziqqan Bobilda (I, 178 va s.), aftidan, u ancha vaqt yashagan. Sayyohimiz poytaxt Ekbatanani ham ko‘rdi Midiya, saroy bilan Deyoka; u ham Ossuriyaning sobiq poytaxti Naynavo xarobalarida bo'lgan bo'lishi ehtimoli yuqori. Galisdan oldin Gerodot Kichik Osiyo sohillarini juda yaxshi bilgan; shuning uchun u bu joylarga ko'p marta tashrif buyurgan deb taxmin qilish mumkin.Gerodot mo''jizalar mamlakati - Misrni alohida e'tibor bilan ko'rib chiqdi. Aftidan, u dastlab Nil daryosining g‘arbiy tarmog‘ining og‘zida joylashgan mashhur bandargoh bo‘lmish Kanobga yetib kelgan, so‘ngra Quyi Misrning turli shaharlarida bo‘lgan: imtiyozli yunon savdo punkti Navkratis, so‘nggi Misr shohlarining qarorgohi Sais, bu erda Gerodot Osirisning sirlariga kirishgan; Isisning buyuk ibodatxonasi joylashgan Busiris va boshqalar.U Nil daryosining toshqin paytida oʻrta va yuqori Misrga sayohat qilgan, buni Navkratisdan Memfisgacha boʻlgan sayohatni ravshanlik bilan tasvirlashdan xulosa qilish mumkin. "Nil qirg'oqlardan toshib ketganda, deydi Gerodot (II, 97), Egey dengizidagi orollar kabi atrofda faqat baland shaharlar ko'rinadi, chunki qolgan hamma narsa suv ostida yashiringan. To‘kilmasin, hech kim daryoga bormaydi, barcha kemalar tekislikka to‘kilgan suvga o‘tadi. Ayni paytda Navcratisdan Memfisga jo'nab, siz piramidalar yonidan o'tishingiz kerak (Giza yaqinida, Memfis shimoli-g'arbida). Ammo odatiy yo'l deltaning tepasiga va Kerkasor shahriga boradi "va hokazo. Qadimgi shohlar shahri Memfisdan Gerodot Misr haqida xabar bergan ma'lumotlarning ko'pini ruhoniylardan o'rgangan, u yaqin atrofdagi shaharlarga tashrif buyurgan. piramidalar, eng kattasi Xeops piramidasi, uning o'zi o'lchagan. U, shuningdek, Memfisdan 12 mil janubda joylashgan sun'iy Merida ko'li qirg'og'ida edi, uning yonida labirint, 3000 xonali katta saroy, o'zining "g'ayritabiiy mehnat" ni ifodalovchi bino bor edi. Gerodot Nil daryosining yuqorisiga qarab, Elefantin shahriga etib keldi va shu tariqa Fors podsholigining janubiy chegarasiga yetib keldi. Biroq, u Nil daryosining manbalari haqida qanday qilib to'g'ri ma'lumot olishni xohlamasin, bu chegarani kesib o'tishga jur'at eta olmadi, chunki bu chegaradan tashqarida chet ellik uning xavfsizligiga ishonch hosil qila olmadi. Qaytish yo'lida Gerodot Memfisdan sharqqa borib, Nil daryosidan Arab (Qizil) dengizi ko'rfaziga yotqizilgan Misr shohi Nexo (Nexo) kanalidan o'tib, Misrning sharqiy chegarasiga - shaharga yetib keldi. O'rta er dengizidagi pelusiy. U erdan, qirg'oq bo'ylab, u G'azoga, Falastinga bordi va bu erda, ehtimol, kemaga o'tirdi va u erda Gerkules haqida ma'lumot to'plash uchun Tirga ketdi.Bundan tashqari, Gerodot Liviyaning shimoliy qirg'og'idagi Kirene ellin koloniyasiga, so'ngra Qora dengizga - qirg'oqlari yunon koloniyalari bilan o'ralgan Pontusga maxsus sayohat qildi va natijada "noto'g'ri" bo'lib qoldi. (Linos linos) "mehmondo'st" ga ( Konos eilenos - Pontus of Euxinus). Frakiya Bosfori orqali Pontusga kirib, Gerodot butun dengizni aylanib chiqishni xohlab, g'arbga yo'l oldi. U Bosfordan Istriya (Dunay) ogʻziga quruq yoʻl yoki kemada sayohat qilganmi – bu savol hozirgacha oʻz yechimini topmagan; faqat Gerodotning yo'lda Istriya og'zida joylashgan yunon koloniyalari - Apolloniya, Messembriya va Istriyaga tashrif buyurgani ma'lum. U Istres daryosini barcha daryolarning eng kattasi va eng kengi deb hisoblaydi; Istria "butun Evropa bo'ylab oqadi va keltlardan kelib chiqadi" va Gerodot sanab o'tgan ko'plab irmoqlarga ega (IV, 47-50). Istra shimolida, Qora dengiz va Kavkazda skiflarning keng erlari joylashgan bo'lib, Gerodot bu sayohat davomida ayniqsa ma'lumot to'plashga harakat qilgan. Skiflar qirg'oq bo'yidagi yunon shaharlari bilan jonli aloqada bo'lib, ko'plab suv yo'llari bo'ylab o'zlarining boy mamlakatlarining asarlarini bu erga olib kelishgan. Ularning ko'pchiligi yunon shaharlarida tijorat maqsadlarida yashagan, boshqalari dengizga ichki mamlakatlardan tovarlar olib kelishgan; Yunon savdogarlari atrofdagi mamlakatlarga sayohat qildilar. Shunday qilib, Gerodot yunonlar va mahalliy aholi bilan suhbatlar orqali bu mamlakatning xususiyatlari, bu ajoyib xalqning odoblari, urf-odatlari va an'analari haqida batafsil ma'lumotga ega bo'lishi mumkin edi; ba’zan o‘zi ham qisqa muddatga turli joylarga, mamlakatning ichki hududlariga borib turardi. Ko'rinishidan, Gerodot uzoq vaqt gullab-yashnayotgan savdo shahridagi Olbiyada, Gipanis (Bug) og'zida yashagan va bu erda Tir (Dnestr) va Borisfen (Dnepr) o'rtasidagi mamlakatlar haqida ma'lumot to'plagan. Skifiyaning bu qismida ko'p joylar unga o'z kuzatishlaridan ma'lum; u bir necha kun Bugda suzib yurdi. Olbiyadan Gerodot Tavrid yarim orolini (Qrim) aylanib o'tib, Meotidaga (Azov dengizi), so'ngra Pontning sharqiy qirg'og'i bo'ylab Kolxidaga bordi va u erdan Qora dengizning janubiy qirg'og'i bo'ylab Frakiya Bosforiga qaytdi. .Qadimgi Rossiya va Ukraina uchun Gerodot qadimgi tarixchilarning eng muhimi, Frantsiya uchun Yuliy Tsezar va Germaniya uchun Tatsit kabi. Gerodot Qora dengizning ko'plab hududlarida bo'lib, bu mamlakat va uning o'sha paytdagi aholisi: skiflar va sarmatlar haqida batafsil ma'lumot berdi. Gerodot tomonidan tasvirlangan skif turar-joylaridagi qabristonlarda olib borilgan qazishmalar uning Skifiya tasvirida aytib o'tgan madaniyatiga yaqinligini ko'rsatadi.Yuqorida sanab o'tilgan mamlakatlardan tashqari, Gerodot Yunoniston orollari va Gretsiya materikidagi barcha muhim shaharlar va qo'riqxonalarni ziyorat qildi va ko'rib chiqdi; Gretsiyaning shimolida joylashgan Bolqon yarim orolining erlari to'g'risida batafsil ma'lumot to'pladi va keyinchalik Fyurilarda yashab, Italiyaning janubiga va Sitsiliyaga sayohat qildi, shuning uchun biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, Gerodotdan oldin ham yunonlarning hech biri. na o'z davrida bunchalik ko'p mamlakatlar va xalqlarni ko'rmagan va u kabi keng geografik bilimga ega bo'lmagan. Uning sayohatlari natijalari uning buyuk tarixiy asarini yaratgan asosiy material bo'lib xizmat qildi. Ammo bu buyuk ishning rejasi unga tadqiqotining boshidayoq aniq taqdim etilgan deb taxmin qila olmaymiz; balki u to‘plangan ma’lumotlarni bir qator tarixiy-geografik suratlar shaklida tartibga solib, avvalo o‘zidan oldingi logograflar yo‘lidan bordi, deb o‘ylash mumkin. Shunday qilib, Gerodot alohida "hikoya" (logoi) - fors, ossuriya, misrlik, lidiya, skif yozgan va keyinchalik eng yuqori nuqtai nazarga erishib, ularni yangi maqsadni hisobga olgan holda qayta ishlagan va qisman o'zining buyuk asariga kiritgan. . Tarixshunoslik vazifalarini bunday yuksak darajada tushunishga Gerodot Afinaga bir necha bor qilgan sayohatlari va bu shaharda uzoq vaqt boʻlishi natijasida erishgan; bu yerda, siyosiy jihatdan rivojlangan odamlar jamiyatida va Periklning buyuk intilishlari bilan bevosita tanishgan holda, u yunon tarixining ruhiga chuqurroq kirib borishi mumkin edi.
Svida Gerodot haqidagi maqolasida tarixchimiz Galikarnassdan Samosga qochib, u yerda ion shevasini egallab olgani va Fors shohi Kir va Lidiya Kandavlusi davridan boshlab 9 ta kitobda “Tarix” asarini yozgani haqida xabar beradi. Gerodot o'z asarini shu dastlabki yillarda allaqachon yozgan degan taxminni biz ehtimollik deb qabul qila olmaymiz. Bundan xulosa qilish mumkinki, u taxminan shu vaqt ichida yuqorida qayd etilgan ba'zi individual tadqiqotlarni yozgan. U butun asarni qayta ishlashga kirishishdan oldin bunday individual etyudlarni nashr etishi mumkin edi. Lukian o'zining "Gerodot yoki Aation" nomli kichik inshosida Gerodot tezda shon-shuhrat qozonishni va o'z asarlariga mashhur bo'lishni xohlab, o'z vatani Kariyadan Hellasga ketganini va u erda Olimpiya o'yinlarida o'z asarini o'qiganini aytadi. barcha ellin davlatlaridan to'plangan juda katta olomon oldida va shu qadar ma'qullanganki, uning to'qqizta kitobi muzalar nomi bilan atalgan. Ammo biz bu voqeani tarixiy haqiqatga unchalik ahamiyat bermagan ritorikning uydirmasi deb hisoblashimiz mumkin, garchi u Gerodotning Olimpiya o‘yinlarida, katta yig‘in oldida, agar uning barcha asarlarini bo‘lmasa ham, o‘qigan tarixiy haqiqatga asoslangan bo‘lishi mumkin. keyin uning adabiy asarlarining ayrim qismlari. Boshqa qadimgi yozuvchilar Gerodotning bunday o'qishlari haqida gapirishadi va bizda bunga shubha qilish uchun hech qanday sabab yo'q. O'sha kunlarda sofistlar, shoirlar va rapsodalar katta auditoriya oldida shu tarzda ijro etishdi; Gerodot asarlari mazmunan ham, shaklan ham shunchalik qiziqarli va qiziqarli bo'lganki, ular juda ma'qullanishi kerak edi.
Qadimgilar Afinada Gerodotning o'qilishi haqida ham gapirishadi, Evseviy buni 446 yilga bog'laydi. So'nggi yozuvchilarning ba'zilari Gerodot Panathenay bayramida jamoatda o'qigan deb taxmin qilishadi. Afina kengashi Anitaning taklifiga binoan Gerodotni o'qiganligi uchun 10 ta talant sovg'asi bilan taqdirlagani haqida bizda juda ehtimol xabar bor. Ushbu o'qish yoki Afinada Fukididning (tarixchi) otasi Olorning uyidagi boshqa o'qish haqidagi hikoya, shuningdek, Olimpiyada o'qish haqidagi hikoya bilan Fukidid bolasi haqidagi kutilmagan voqea bog'langan. bu o'qishda hozir edi va zavqdan yig'lab yubordi va shu bilan birga Gerodotga taqlid qilish istagidan. Shunda Gerodot bolaning otasiga: “Olor, seni tabriklayman, o‘g‘ling bilimga ishtiyoq bilan yonmoqda”, dedi. Bundan tashqari, ular Gerodotning Fibada o'qishi va u erdagi maktablarda tarixni o'rganishni yo'lga qo'yish niyati haqida gapiradilar. Shubhasiz, Dion Chrysostomos tomonidan uzatilgan anekdot keyinchalik Gerodotning Korinfda paydo bo'lganligi va uning asarlari uchun mukofot talab qilganligi haqida o'ylab topilgan, unda Korinf haqida yolg'on yo'q edi. Ammo Korinfliklar unga mukofot berishdan bosh tortishdi va buning uchun u o'z tarixiga Fors urushlarida ishtirok etishlari haqida ular uchun noqulay voqeani qo'shdi. (125-betga qarang).
Nihoyat Furyga joylashib, Gerodot sarson-sargardonlik paytida toʻplagan materiallarni qayta ishlay boshladi va bizgacha yetib kelgan “Tarix” (“Tarix”) nomi bilan katta tarixiy asar yaratdi. Bu asarning asosiy mavzusi ellinlarning Fors saltanatiga qarshi shonli kurashidir; shu bilan birga, Gerodot o'sha paytda juda keng tarqalgan bo'lib, ellinlar va Osiyo xalqlari o'rtasidagi adovat qadim zamonlardan beri mavjud bo'lganligiga ishonchini bildiradi. Gerodot fors urushlarining buyuk dramasini aytib berar ekan, logograflar misolida ushbu buyuk kurashda qatnashgan barcha xalqlar tarixini yetkazadi, ularning turmush tarzi, urf-odatlari va e'tiqodlari haqida gapiradi, geografik va tabiiy-tarixiy tavsifini beradi. ularning mamlakatlari, shuning uchun butun asar umumiy tarixga o'xshash narsani ifodalaydi. Bu ishlarning barchasi, ehtimol, allaqachon Iskandariya davrida, 9 ta kitobga bo'lingan, ularning har biri muzey nomi bilan atalgan.
Gerodotning "Tarix" asari samimiy, yaxshilik va go'zallikka bo'lgan muhabbat bilan sug'orilgan oddiy hikoya, yunonlarning ozodlik, jasorat, oqilona tartib, aql-zakovat va kamtarona axloq sevgisi qanday qilib g'alaba qozonganligi haqidagi quvonchli hikoyadir. Sharqning ko'p, ammo tartibsiz qo'shinlari. Gerodotning butun hikoyasida yunon millati va sharq hayotining tabiati o'rtasida qarama-qarshilik mavjud. Gerodotning "Tarixi" - bu ajoyib, hayratlanarli voqealar haqidagi qiziqarli batafsil hikoya bo'lib, u o'zining qiziquvchan vatandoshlariga juda yaxshi o'ylangan reja bo'yicha yo'l ochadi va ularga bir qator yorqin, jozibali rasmlarni beradi. Uning qissasining ohangi mazmun bilan mukammal uyg‘un bo‘lib, umuman olganda, Gerodot “Tarixi” ulug‘vor doston xarakteriga ega.
GERODOTNING "TARIXI" NING QISQACHA MAZMUNI
Gerodotning "Tarix" asarini yozishda asosiy maqsadi - forslar bilan bo'lgan urushlarning buyuk voqealari xotirasini avlodlar uchun saqlab qolish edi, shuning uchun uning o'zi aytganidek, "yunonlar va varvarlarning o'zaro kurashlaridagi jasoratlari. vaqt daryosida g‘oyib bo‘lmadi”. “Tarix”ning birinchi kitobi boshida Gerodot, uning fikricha, Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi dushmanlik munosabatlarining boshlanishiga xizmat qilgan afsonaviy voqealar - Io va Yevropa, Medeya va Yelenaning o‘g‘irlanishi haqida qisqacha ma’lumot beradi; keyin u yunonlar bilan birinchi bo'lib nohaqlik qilganini o'zi ham bilsa kerak - Kichik Osiyo yunonlarini bo'ysundirgan Lidiya shohi Krez haqidagi hikoyaga o'tadi. Krezning qilmishlari va taqdiri Gerodotning «Tarixi»da juda batafsil bayon etilgan bo‘lib, bu rivoyatga nafaqat sobiq Lidiya shohlari va ularning ellin shaharlari bilan urushlari tarixini epizodlar shaklida kiritishga asos bo‘ladi. Kichik Osiyo, balki Afina tarixi Solon va Sparta davridan Likurg davridan to Krez davrigacha. Shunday qilib, Gerodot yunonlarni Osiyo kuchlari tomonidan birinchi qullikka aylantirganligi haqida gapirib, o'z vaqtida yordam va ozodlik paydo bo'ladigan ellin davlatlariga ishora qiladi. Fors Kir Krezni mag'lub etib, uning o'rnini egallaydi, shuning uchun tarixchining e'tibori o'sha paytdan boshlab, asosan, yunonlarga qarshi dushmanlik harakatlarini davom ettirgan Fors podshohligiga qaratiladi. Birinchidan, Gerodot Midiya podsholigi va Midiyani bosqinchi Kirning yoshligi haqida hikoya qiladi; so‘ng o‘zining Bobilga (bu shaharning yodgorliklari, aholisi va urf-odatlari haqida batafsil to‘xtalib o‘tiladi), Kichik Osiyo yunonlariga va massagetlarga qarshi yurishlarini tasvirlaydi. Shu bilan birga, Osiyo ellinlarining, shuningdek, qo'shni Likiya va Kariya qabilalarining kelib chiqishi haqida ma'lumot beriladi.
"Tarix"ning ikkinchi kitobida Kambizning Misrni bosib olishi Gerodotga bu mamlakatni batafsil tavsiflash uchun bahona beradi, bu uning uchun va uning vatandoshlari uchun juda qiziq; Gerodot Misr aholisi, yodgorliklari, urf-odatlari, urf-odatlari va diniy e'tiqodlari haqida ma'lumot beradi. Uchinchi kitobda Gerodot Kambis, Soxta Mortis va Doro, shuningdek, Samos zolim Polikrat haqidagi hikoyani davom ettiradi, uning qulashi bilan Fors hukmronligi Yunoniston orollariga tarqala boshlaydi. Shunday qilib, biz Fors shohligining Yevropa Gretsiyasiga qanchalik yaqinlashayotganini ko'ramiz; Doro podshohlikka kirishi bilan joriy etilgan institutlar - butun qirollikning 20 ta satraplikka bo'linishi va ular tomonidan to'langan soliqlarning o'tkazilishi bizga ushbu qudratli mamlakatning maydoni va boyligi haqida tasavvur beradi.
Tarixning to'rtinchi kitobida Doroning Dunay bo'ylab va skiflarga qarshi yurishi birinchi marta forslarni Evropaga olib keladi. Bu erda biz Shimoliy Yevropa, ya'ni Skifiya va uning aholisining batafsil tavsifiga egamiz; Gerodotning o'sha kitobida janubiy mamlakatlar haqida - Kirenaika va uning tarixi va qo'shni Liviya qabilalari haqida yangiliklar bor, chunki Doroning skiflarga qarshi yurishi bilan bir vaqtda Misrdagi forslar Liviyaga yurishga tayyorlanayotgan edi. Beshinchi kitobda Frakiya va Makedoniyaning bir qismini skif yurishidan keyin qolgan qo'shinlar tomonidan bosib olinishi va bir vaqtning o'zida boshlangan Ion qo'zg'oloni haqida, bu ham skif yurishi sabab bo'lgan. Mileziyalik zolim Aristagoraning yordam uchun Gretsiyaga safari Gerodotga Sparta va Afina tarixini birinchi kitobda to'xtagan paytdan boshlab davom ettirishga, xususan, afinaliklarning tez kuchayib borayotganini tasavvur qilish uchun bahona beradi. Pisistratlarning quvib chiqarilishi, erkinlik, yangi kuch bilan birga his qildilar va ular Ion dinini qo'llab-quvvatlab, Fors shohining g'azabiga duchor bo'lishdan qo'rqmadilarmi / pa nomi = Nihoyat Furiesga joylashib, Gerodot uni qayta ishlashga kirishdi. sarson-sargardonliklari davomida to‘plagan materiallar va “Tarix” nomi bilan bizgacha yetib kelgan yirik tarixiy asar yaratgan. Ushbu asarning asosiy mavzusi - ulug'vor maqola.
"Tarix" ning oltinchi kitobida Gerodot beparvolikni tinchlantirish haqida gapiradi. Ion qo'zg'oloni, Mardoniusning Gretsiyaga muvaffaqiyatsiz yurishi haqida; Fors urushlari arafasida yunon davlatlari oʻrtasida sodir boʻlgan nizolarni batafsil tushuntirib beradi, soʻngra marafon jangi bilan yakunlangan Datis va Artafern ekspeditsiyasi haqidagi hikoyani davom ettiradi. So‘ngra, “Tarix”ning to‘qqizinchi kitobigacha, jumladan, so‘nggi buyuk voqealar hikoyasi o‘zining tabiiy yo‘lidan chetga og‘may, o‘quvchining sabrsizligini qo‘zg‘atadigan o‘sha sustlik bilan keng oqimda boradi. Gerodot Kserks tomonidan Yunonistonga qarshi o'zining ulkan saltanatining turli tomonlaridan to'plangan barcha qabilalarni, ularning kelib chiqishini, qurollarini juda batafsil tasvirlab beradi. Bu dahshatli omma asta-sekin Yunonistonga yaqinlashmoqda, uning davlatlari o'zaro tortishib, xavfni qaytarish uchun birlasha olmaydilar; Dastlabki janglar Termopila va Artemisiyada boʻlib oʻtadi, soʻngra Salamis, Plateya va Mikaladagi yirik, hal qiluvchi janglar Yevropadan Osiyodan kelayotgan xavfni bartaraf qiladi va Forsga qarshi hujumkor kurashning boshlanishi boʻlib xizmat qiladi. Sestusning afinaliklar tomonidan bosib olinishi Gerodot tomonidan xabar qilingan urushning so'nggi voqeasidir. Uning yozuvi to'liq tugamagan, ammo Gerodot Fors urushlari tarixini oxirigacha, Cimonning o'limiga olib kelmoqchi emas deb o'ylaymiz. Ish oxirigacha etkazilmagani, Kirning og'ziga aytilgan eng unumdor va eng boy erlarda yashaydiganlar har doim ham eng jasur odamlar bo'lavermaydi, degan ta'kiddan iborat.Shunday qilib, Gerodot “Tarixi” puxta o‘ylangan reja asosida yozilgan. Bitta ip butun kompozitsiyadan o'tadi va u bog'laydi - ba'zan, bu haqiqat, juda zaif - alohida, katta va kichik, uning qismlari; asosiy mavzu, ayniqsa, birinchi kitoblarda ko'plab epizodlar bilan o'ralgan. Galikarnaslik Dionisiy o'z vatandoshi haqida aytadiki, u Gomerga taqlid qilib, ko'plab epizodlar bilan o'z ishiga rang-barang joziba berishga harakat qiladi. Ammo Gerodot ijodini Gomer dostoniga yaqinlashtiradigan faqat shu epizodlar to‘plami emas. Gomer oddiy, jonli va vizual taqdimotni, hikoyaning yoqimli va xushmuomalali tafsilotlarini va yumshoq ion lahjasining tabiiy jozibasini eslatadi. Afina Gerodotni o'zining uslubi uchun "sajdaga loyiq", "asal kabi shirin" deb ataydi; Tsitseron uni tinchgina oqayotgan daryoning oynaga o'xshash yuzasi bilan taqqoslaydi.She’riy asarning mohiyatida Gerodot ijodi ham bor, chunki uning asosini ma’lum bir diniy qarash tashkil etadi. Bu bilan tarixning otasi keyingi barcha yunon tarixchilaridan farq qiladi. Uning ijodi dunyoda oliy tartib, ilohiy kuch g‘oyasi bilan sug‘orilgan bo‘lib, u ham jismoniy, ham axloqiy dunyoda har bir mavjudotga ma’lum chegaralar va o‘lchovlarni bildiradi va bu chegaralar buzilmasligini kuzatadi. . Gerodot o'zining "Tarix" asarida butun xalqlar va har bir alohida shaxs bu oliy adolatga qanday bo'ysunishini ko'rsatadi; Agar mag‘rur o‘ziga ishongan kishi o‘zi uchun belgilangan chegaradan oshib ketsa yoki hech qanday yomon o‘ylamasdan ham nihoyatda katta baxtdan foydalansa, xudo buzilgan muvozanatni qayta tiklash uchun uni xorlaydi, jazolaydi va ezadi: “Iloh buyuk narsaga toqat qilmaydi. undan tashqari "... Dunyoda axloqiy tartibni saqlash uchun ilohiy kuchga bo'lgan bu adolatli g'amxo'rlik Gerodot xudoga hasadni (phthodos) deb ataydi - bu tushunchani qadimgi odamlar Nemesis deb atashgan va Providence tushunchasi bilan mos keladi. Har bir inson bu dushmandan qo'rqishi va haddan tashqari yuksalishdan ham, baxtsizlikdan ham ehtiyot bo'lishi kerak; Gerodot ham buni hisobga oladi. Uning fikricha, tarix ilohiy hukm bo‘lib, insoniy ishlarni axloqiy va diniy haqiqat qonuniga ko‘ra hal qiladi. Gerodotni hatto chaqirish mumkin tarixchi-ilohiyotchi... Ilohiy narsalar haqidagi mulohazalarida, begona xalqlarning tarixiy hikoyalarida va ular haqidagi hukmlarida me’yor va ehtiyotkorona munosabatda bo‘lib, har kimga o‘z haqqini berishga harakat qiladi. Gerodot dushmanlar orasida ham maqtovga loyiq narsani maqtaydi va o‘z xalqining buyuk ishlari haqida gapirganda, tabiiy milliy g‘ururga qattiq ishqibozlikdan saqlaydi; ko'pincha u o'z vatandoshlariga o'zlarining kuchli tomonlari va ekspluatatsiyalari bilan emas, balki ilohiy in'om va vaziyatlarning qulay kombinatsiyasi tufayli qutqarilganligini ta'kidlaydi.
Tarixchini hukm qilishda eng muhim savol uning ishonchliligidir. Gerodotning ishonchliligi hatto antik davrda ham shubha ostiga olingan. Knidlik Ktesias (miloddan avvalgi 400-yil), podshoh Artakserks Mnemonning saroy shifokori, fors arxiv materiallari asosida oʻz davridan oldin fors tarixi boʻyicha katta ocherk (Isrí) yozgan, lekin qadimgilarning fikriga koʻra, haqiqatdan farq qilmaydi, u Gerodot bilan rozi bo'lmagan ko'p jihatdan Fors urushlari haqida gapiradi va uni yolg'onchi va ixtirochi deb ataydi.Undan keyin ba'zi boshqa yozuvchilar ham Gerodotga qarshi ayblovlar va raddiyalar bilan chiqdilar. Gerodot o'z asarida yunonlarning ko'r-ko'rona maqtovi emas. Yunonlarda tarixni ritorik o'z-o'zini maqtash bilan yozish modaga aylanganda, uning mohir rostgo'yligi yunon ekspluatatsiyasiga adolatsiz bo'lib tuyuldi; yunonlar haqida yomon gapirishga moyilligi uchun uni qoralay boshladilar. Plutarx bizgacha yetib kelgan "Gerodotning tanqidga intilishi to'g'risida" kitobida mayda millatchilik tufayli uni ahamiyatsiz dalillar bilan faktlarni buzib ko'rsatishda, vatanparvarlik yo'qligida, partiyaga qaramlikda va shaxslarni g'arazli xo'rlashda ayblashga harakat qiladi. . Boshqalar, Gerodotning "Tarix" asarini ataylab soxtalashtirishda ayblamasalar ham, uni ertaklar va mo''jizalarning bema'ni va tushunarsiz hikoyachisi sifatida ko'rsatishdi. Lekin bunda tarixchimizga nisbatan adolatsizlik qilishdi. Materialni tanlashda Gerodot katta tirishqoqlik va vijdon bilan harakat qiladi va o'z tadqiqoti natijalarini nozik tanqidsiz emas, balki haqiqat bilan etkazadi. To'g'ri, u o'zini to'g'ridan-to'g'ri kuzata olmagan, sayohatlari davomida tarjimonlar va periegetlar, ruhoniylar va boshqa odamlarning hikoyalari bilan qanoatlangan joyda, sharqona maqtanchoqlik va mubolag'a ishtiyoqi unga juda ko'p ajoyib va ​​aql bovar qilmaydigan narsalarni aytib berdi. Ammo Gerodot bunday hikoyalarni tanqid qilishni rad etmaydi va ko'pincha haqiqiy tarixiy tanqid ko'rinadigan izlanish va tadqiqotlarga kirishadi; hikoyalarida hamisha o‘zi o‘rgangan va shaxsan ko‘rganini, faqat mish-mishlardan bilganini ajratib turadi. Qaerda Gerodot bu xabar qanchalik ishonchli ekanligini yoki xabar qilingan mish-mishlarga ishonmasligini aniqlay olmaganida, u buni to'g'ridan-to'g'ri tan oladi va aytadi: "Menga aytilgan narsani etkazishim kerak, lekin hamma narsaga ishonishim shart emas". Misr qiroli Necho tomonidan jihozlangan Qizil dengizdan Afrika bo'ylab ekspeditsiya haqida xabar berib, u qo'shimcha qiladi: quyosh ularning o'ng tomonida edi "(IV, 42), - bu gapga, albatta, Gerodotning zamondoshlaridan hech biri ishonmagan, lekin haqiqiyligiga hozir shubha qilmaymiz. Agar bir mavzuga oid ikki xil yangilik bo‘lsa va Gerodot ularning birortasiga ham ustunlik bera olmasa, u holda u ikkalasini ham keltirib, keyingi izlanish uchun ma’rifatli o‘quvchiga havola qiladi. Shunday qilib, u bir nechta juda qimmatli ma'lumotlarni saqlab qoldi, ularning ishonchliligi faqat zamonaviy davrlarni o'rganish bilan tasdiqlangan. Gerodot tashrif buyurgan mamlakatlardagi eng yangi sayohatchilarning izlanishlari uning ma'lumotni to'g'ri va vijdonan etkazganligini tobora ko'proq tasdiqlaydi. Gerodot voqealar sabablarini tushuntirishda, shuningdek, yunon davlatlarining pozitsiyasi haqidagi hukmlarida Periklning zamondoshi va do'stidan kutish mumkin bo'lgan siyosiy taraqqiyotning etukligini ko'rsatmaydi. U voqealarni chuqurroq siyosiy sabablar, davlatlarning pozitsiyasi va manfaatlaridan ko'ra ko'proq shaxslarning mayl va ehtiroslari bilan tushuntirishga harakat qiladi; uning uchun siyosiy emas, axloqiy va diniy element birinchi o'rinda turadi.

2.2. “Tarix” asarida yurtimiz tarixining yoritilishi

Galikarnas Gerodoti (eramizdan avvalgi 484-425 yillar) - qadimgi yunon tarixchisi, birinchi mashhur sayohatchilardan biri. U avlodlarga o'tgan "Tarix" birinchi risolasining muallifi edi. Unda olim eramizdan bir necha asr oldin yashagan xalqlarning urf -odatlari va an'analarini tasvirlab bergan. Gerodotning tarjimai holi haqida kam narsa ma'lum. Mavjud ma'lumotlar XX asr Vizantiyasida nashr etilgan tarixchining matnlari va "Suda" ensiklopediyasidan olingan. Ularda ba'zi ma'lumotlar farq qiladi, lekin ular ham bor umumiy ma'lumot sayohatchining hayoti haqida. Olimlar uning shaxsiy hayoti haqida hech narsa topa olishmadi.
Surgunlik va sayohatGerodot Gretsiya yaqinidagi mustamlakachi aholi punkti Galikarnassda tug'ilgan. Hozir Bodrum kurort shahri bor va miloddan avvalgi 484 yilda. hududda ionlar va doriylar yashagan. Tarixchining eng mashhur asari iyon lahjasida yozilgan.Bo'lajak olimning badavlat ota -onasi bor edi, u juda yaxshi ma'lumot oldi. Yoshligida u shaharning siyosiy hayotida faol qatnashgan. U vatandoshlari bilan birgalikda zolim Ligdamidni taxtdan ag'darishga harakat qildi. Buning uchun yigit jazolandi, u shaharni tark etishga majbur bo'ldi. 446 yilda u o'z tug'ilgan joyini butunlay tark etdi.Galikarnass surgun qilinganidan keyin Samos oroliga joylashdi. U erda u odamlar uchun qulay bo'lgan barcha yaqin hududlarga sayohat qilishga tayyorlana boshladi. Yigit har doim dunyoni o'z ko'zlari bilan ko'rishni, darslik ma'lumotlari bilan chegaralanib qolmasdan, o'z fikrini shakllantirishni orzu qilgan.U 20 yoshida, Herodot Misr hududlarini o'rganishga ketdi. U odamlarning hayotini kuzatdi, Nil piramidalari va toshqinlari haqidagi muhim ma'lumotlarni aniqladi. O'sha davrdagi yozuvlardan jahon tarixiy yilnomasi boshlandi. Tarixchi Misrdan Gibraltarga, keyin Iskandariya va Arabistonga tushdi. U har doim okean yaqinida bo'lishga intildi, shunda u osonlikcha orqaga qaytadi.Saudiya Arabistonida olim juda oz vaqt o'tkazdi. Ehtimol, bu uning aholisining haddan tashqari dindorligi bilan bog'liq. Arabiston yarim orolidan Gerodot Bobilga ketdi, keyin u Forsga tashrif buyurdi, Hindistonga etib keldi. Keyinchalik, u o'z inshosida bu mamlakatning urf -odatlarini tasvirlab berdi, uning qudrati va teng kuchini tan oldi.Galikarnass deyarli 11 yil sayohat qilgan. U Finikiya, Suriya, Makedoniyani o'rganib chiqdi, hatto Skifiyaga ham etib bordi. Janubda zamonaviy Rossiya tarixchi uzoq vaqt qoldi. U uchta dengiz - Qora, Azov va Kaspiy dengizlarining xaritalarini chizdi, shuningdek, ularga oqayotgan daryolarni tasvirlab berdi.Katta sayohatining oxirida, Galikarnass skiflarning urf-odatlarini o'rganishni boshladi. U o'z asarlarida hozirda olimlar o'rtasida bahslar davom etayotgan Amazon qabilasi haqida gapirdi. Gerodot skif qabilalari rahbarlari bilan turmush qurgan jangchi ayollarni eslatib o'tdi.Taxminan 446 yilda tarixchi Afinaga joylashdi. O'sha paytda u 40 yoshda edi, Gerodot nufuzli odamlarning minnatdorchiligidan bahramand bo'lgan. U jamiyat elitasining "Tarixi" dan parchalar keltirdi, Perikl tarafdorlari bilan yaqinlashdi. Galikarnass demokratik qarashlarni qo'llab -quvvatladi. U, shuningdek, vayron bo'lgan ba'zi aholi punktlarini tiklashda qatnashgan.Tarixchilarga ko'ra, Gerodot miloddan avvalgi 426 yilda vafot etgan. O'sha paytda u zamonaviy Italiya hududida joylashgan Turium koloniyasida yashagan.Ilmiy yutuqlar Gerodotning "tarixi" kelajak avlodlar uchun fikrlash uchun oziq -ovqat berdi. U bir vaqtning o'zida bir nechta komponentlarni birlashtiradi:Shtatlar haqidagi geografik ma'lumotlar - joylashuvi, relyefi, iqlim xususiyatlari;
Etnografik tadqiqotlar - bu asarda qadimgi mamlakatlar aholisi, ularning urf odatlari va urf -odatlari haqida ko'plab ma'lumotlar mavjud;Batafsil tavsif tarixiy voqealar olim o'z ko'zlari bilan ko'rgan;Badiiy qiymat - tarixchi ham shunday edi iste'dodli yozuvchi, uning inshosi o'qilishi oson edi, u qiziqarli va voqealarga boy edi.Ba'zi zamondoshlar Galikarnassni oddiy taqdimot uslubi uchun tanqid qilishdi. U o'z taassurotlari va kuzatuvlarini ilmiy formulalarsiz tasvirlab berdi, o'z bilimlari bilan o'rtoqlashdi.Gerodotning vazifasini to'g'ri tushunish juda muhimdir. U vatandoshlari kabi faqat harbiy maqsadlar uchun sayohat qilishni xohlamadi. Yigit qiziqdi turli odamlar, ularning urf -odatlari va xususiyatlari. U xudolar odamlarning hayotiga aralashishi mumkinligiga ishongan. Shu bilan birga, olim siyosatchilar va oddiy odamlarning shaxsiy fazilatlari muhimligini inkor etmadi.Galikarnass iloji boricha ko'proq o'rganishga va eslashga harakat qildi, shuning uchun u o'z yozuvlarini juda ehtiyotkorlik bilan saqladi. Shunisi e'tiborliki, tarixchi bizning davrimizda sayyohlar uchun eng mashhur bo'lgan mamlakatlarga - Misr, Turkiya va Hindistonga tashrif buyurgan.Galikarnass Herodoti (qadimgi yunoncha). Miloddan avvalgi 484 yilda tug'ilgan NS. miloddan avvalgi 425 yilda vafot etgan NS. Qadimgi yunon tarixchisi, yunon -fors urushlari va ko'plab zamonaviy xalqlarning urf -odatlarini tasvirlaydigan birinchi to'liq tarixiy risola - "Tarix" muallifi.Qadimgi yunon she'riyati biz uchun Gomerdan boshlanganidek, amalda tarixshunoslik Gerodotdan boshlanadi; undan avvalgilar logograflar deb ataladi. Gerodot asarlari qadimgi madaniyat uchun katta ahamiyatga ega edi. Tsitseron uni "tarixning otasi" deb atagan.Gerodot Buyuk Skifiya tarixi, shu jumladan zamonaviy Ukraina va Rossiya hududidagi o'nlab qadimgi xalqlar tarixining o'ta muhim manbasi hisoblanadi.Bizning davrimizga qadar kelgan Gerodotning tarjimai holi ikkita manbaga asoslangan: Gerodotning o'z matnlari va keyinchalik Vizantiya "Suda" ensiklopediyasi. Manbalardagi ba'zi ma'lumotlar bir -biriga zid, lekin umuman olganda, Gerodotning hayoti quyidagicha.Gerodotning vatani, Kichik Osiyo Galikarnassi, doriylar tomonidan mahalliy karilar qabilasi vakillari shaharchasi yaqinida tashkil etilgan. Gerodot miloddan avvalgi 484 yilda bu erda tug'ilgan. nufuzli Leeklar oilasida. Yoshligida Gerodot zolim Ligdamidlarga qarshi kurashgan, surgun qilingan, Samosda yashagan, keyin uzoq safarlarga ketgan partiyaga mansub edi. U Bobil, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo, Xellespont, Shimoliy Qora dengiz mintaqasi, Bolqon yarim oroli bo'ylab Peloponnesdan Makedoniya va Frakiyaga sayohat qilgan. Miloddan avvalgi 446 yil . u Afinaga joylashdi, u erda Perikl doirasiga yaqinlashdi; Bu vaqtga kelib, Tarixning muhim qismi yozilgan edi, chunki ma'lumki, Gerodot undan afinaliklarga parchalarni o'qib bergan. Miloddan avvalgi 444 yilda. NS. Gerodot, krotonlar tomonidan vayron qilingan Sybaris o'rnida, Magna Gretsiyasida Pan-Yunoniston Furiya koloniyasini tashkil etishda qatnashgan. Miloddan avvalgi 425 yilda vafot etgan.
Gerodotning tarkibi unday emas tarixiy tadqiqotlar v zamonaviy ma'noda so'zlar, bu boy iqtidorli, g'ayrioddiy izlanuvchan, xushmuomala, ko'p o'qigan, ko'rgan va eshitgan odamning mohirona hikoyasi; bu xususiyatlarga xudolarga ishonuvchi yunonlarning kamtarligi qo'shildi, garchi ular shubhalansa -da, lekin qabul qilingan ma'lumotni etarli darajada tushunarli emas edi. Boshqa tomondan, Gerodot nafaqat tarixchi; uning asarining ba'zi qismlari o'sha davrning haqiqiy ensiklopediyasi: geografik ma'lumotlar, etnografik, tabiiy tarix va adabiy ma'lumotlar mavjud. Shunga qaramay, Gerodot, adolat bilan aytganda, tarixning otasi deb ataladi. Hozirgi vaqtda uning asarlari taqsimlangan to'qqizta kitobning ikkinchi yarmi yunon-fors urushlari haqida ketma-ket tarixiy hisobot bo'lib, miloddan avvalgi 479 yilda Yunonistonning Sestusni bosib olgani haqidagi xabar bilan tugaydi.
Birinchi bo'limda Fors shohligining ko'tarilishi, Bobil, Ossuriya, Misr, Skifiya, Liviya va boshqa mamlakatlar haqidagi hikoyalar mavjud. Taqdimotning birligiga ma'lum darajada erishiladi, chunki birinchi so'zlardan oxirigacha tarixchi barbarlar va ellinlar o'rtasidagi kurashni kuzatmoqchi. Ammo tarixchini tark etmaydigan asosiy vazifa haqida o'ylash, unga hikoyaning keng doirasiga unga qiziqarli yoki ibratli bo'lib tuyulgan hamma narsani kiritishga to'sqinlik qilmaydi. Gerodot ko'p jihatdan tarixiy tanqid bilan tavsiflanadi, ko'p hollarda faqat sub'ektiv, ko'pincha sodda-ratsionalistik, lekin shunga qaramay, tarixshunoslikka yangi boshlanishni qat'iy kiritadi.O'tgan voqealar vaqt o'tishi bilan unutilmasligi va ellinlarning ham, vahshiylarning ham buyuk va hayratlanarli ishlari2, xususan, nima uchun ular bir -biri bilan urush olib borgani uchun, Galikarnas Herodoti bu ma'lumotlarni to'pladi va yozdi1.1. Forslar orasida ma'lumotli odamlarning fikricha, Finikiyaliklar ellinlar bilan barbarlar o'rtasidagi kelishmovchilikning aybdorlari bo'lgan. Ikkinchisi Qizil dengiz deb atalgan dengizdan bizning dengizga keldi3 va ular hali ham yashayotgan mamlakatga joylashdilar4. Finikiyaliklar darhol uzoq dengiz safarlarini boshladilar. Aytgancha, Misr va Ossuriya tovarlarini ko'plab mamlakatlarga olib ketishgan. O'sha paytlarda Argos mamlakatning eng muhim shahri edi, u hozirda Hellas deb ataladi. Finikiyaliklar yuqorida aytib o'tilgan Argos5 ga kelganlarida, ular o'z mollarini sotuvga qo'yishdi. Ular kelganidan keyin beshinchi yoki oltinchi kuni, deyarli barcha tovarlar sotilgach, qirollik qizi boshqa ko'plab ayollar orasida dengiz qirg'og'iga keldi. Uning ismi Io edi, Inaxning qizi; ellinlar ham uni chaqirishadi. Ayollar kemaning orqa tomonida turishdi va o'zlariga eng yoqqan tovarlarni sotib olishdi. Keyin Finikiyaliklar, bu belgiga ko'ra, ayollarga hujum qilishdi. Ayollarning aksariyati qochib ketishdi, lekin Io va boshqa bir necha kishi qo'lga olishga muvaffaq bo'lishdi. Finikiyaliklar ayollarni kemaga sudrab, keyin shosha -pisha Misrga yo'l olishdi.2. Forslar shunday deydilar, Io Misrga keldi. Yunonlar buni boshqacha tushuntirishadi. Bu voqea dushmanlikning birinchi sababi edi. Keyin, yana aytishlaricha, ba'zi ellinlar (ismini aytolmaydilar) Tir Finikiyaga kelib, o'g'irlab ketishdi. qirol qizi Evropa 7. Ular Kritlar bo'lishi kerak8. Bu bilan ular faqat Finikiyaliklarga qilgan gunohlari uchun jazo berdilar. Keyin yunonlar barbarlarni yana xafa qilishdi. Harbiy kemada ular Kolxisdagi Eya shahriga va Faz daryosining og'ziga kelishdi. Yunonlar kelgan barcha ishlarini tugatib, keyin qirollik qizi Medani o'g'irlab ketishdi. Keyin Kolxiya shohi elchiga elchi yuborib, o'g'irlanganlar uchun jarima va qizini qaytarishni talab qildi. Biroq, yunonlar quyidagi javobni berishdi: chunki ular Io argivli ayolni o'g'irlab ketish uchun jazo olmaganlari uchun, ular ham shohga hech narsa bermaydilar.3. Keyin, keyingi avlodda, ular aytadilarki, bu o'g'rilik haqida eshitgan Priamning o'g'li Aleksandr, o'zi uchun ellandlik bir ayolni o'g'irlamoqchi bo'lgan. U jazolanmasligiga qat'iy ishongan edi, chunki o'sha paytda yunonlar hech qanday pul to'lamagan. Aleksandr Elenani shu tarzda o'g'irlab ketganidan so'ng, yunonlar birinchi navbatda elchilarini yuborib, Elenani qaytarish va o'g'irlash uchun jarima to'lashni talab qilishdi. Troyanlar bunga javoban Medeni o'g'irlab ketishgani uchun ularni tanbeh berishdi. Keyin, ular aytganidek, yunonlarning o'zlari hech qanday jazo bermagan va Medeni qaytarmagan, lekin hozir ular boshqalardan jazo talab qilmoqdalar.4. Shu paytgacha faqat vaqtincha ayollarni o'g'irlab ketish hollari bo'lgan. Keyingi vaqtga kelsak, shubhasiz, eng katta ayb ellinlarga tegishli, chunki ular ilgari Evropaga vahshiylarnikidan ko'ra Osiyoga yurish qilgan. To'g'ri, ayollarni o'g'irlash - bu adolatsiz ish, lekin forslarning fikricha, o'g'irlik uchun qasos olishga urinish beparvolikdir. Qanday bo'lmasin, aqlli odam o'g'irlangan ayollarga g'amxo'rlik qilmaydi. Axir, agar xohlamasa, ayollar o'g'irlanmagan bo'lardi. Forslarning fikriga ko'ra, Osiyo aholisi ayollarni o'g'irlashga umuman e'tibor bermaydilar, yunonlar, aksincha, Lacedaemonlik ayol uchun ulkan qo'shin to'plashdi va keyin Osiyoga o'tishdi va Priam shtatini ezib tashladi. O'shandan beri forslar har doim ellinlarni dushman deb tan olishgan. Zero, forslar Osiyo va u erda yashaydigan vahshiy qabilalarni o'zlariniki deb bilishadi, Evropa va Ellada ular uchun begona mamlakat.5. Bu, deydi forslar, voqealar rivoji edi va Ilionning qo'lga olinishi, ularning fikricha, ellinlarga dushmanlikni keltirib chiqardi. Finikiyaliklar Ioning o'g'irlanishi haqida forslarga qaraganda boshqacha gapirishadi. Ularning so'zlariga ko'ra, ular Ioni Misrga zo'rlik bilan olib ketishmagan, chunki u allaqachon Argosda kema egasi bilan ish olib borgan. U o'zini homiladorligini sezganida, uyalishini yashirish uchun o'z ixtiyori bilan ota -onasi oldida uyalib, Finikiyaliklar bilan birga ketdi. Fors va Finikiyaliklar shunday deyishadi. Menga kelsak, bu shunday bo'lganmi yoki boshqacha bo'lganmi, demoqchi emasman. Shunga qaramay, men o'zim bilganimdek, ellinlarga qarshi dushmanlik harakatlarini boshlagan odamning ismini aytmoqchiman9. Keyin, men o'z hikoyam davomida odamlarning kichik shaharlarini ham, katta shaharlarini ham xuddi shunday tasvirlab beraman. Axir, bir paytlar ko'p buyuk shaharlar hozir kichkina bo'lib ketgan, mening davrimda qudratli bo'lganlar esa ahamiyatsiz edi. Va inson baxtining o'zgaruvchanligini bilganim uchun, ikkalasining taqdirini ham bir xil eslayman. 6. Tug'ilgan Lidiyalik Kruz 10, Aliattusning o'g'li, Galis daryosining bu tarafidagi xalqlarning hukmdori edi (Galis janubiydan shimolga suriyaliklar erlari bilan 11 va paflagoniyaliklar orasidan oqadi va Evkiya deb nomlangan dengizga oqadi. Pontus). Bu krouz, men bilganimdek, ellinlarning bir qismini bosib olgan va uni o'ziga o'lpon to'lashga majbur qilgan vahshiylarning birinchisi edi; boshqalar bilan ittifoq shartnomalarini tuzdi. U Ion, Evol va Osiyo Doriylarini mag'lub etdi, 12 va Lacedaemonians bilan ittifoq tuzdi. Biroq, Krouz hukmronligidan oldin, barcha yunonlar ozod edi. Oxir oqibat, Kmer zamonidan oldin Ioniyaga etib kelgan kimmerlarning bosqini 13 uzoq fath emas, balki o'ljani qo'lga olish uchun oddiy bosqinchilik edi.7. Ilgari Geraklidlar uyiga tegishli bo'lgan hokimiyat Kroez qabilasiga o'tdi (bu klan Mermnadlar deb ataladi) 14. Bu shunday bo'ldi: yunonlar Mirsil deb ataydigan Candavl Sardisning zolimi edi. U Gerkulesning o'g'li Alkeusning avlodidir. Heraklidlar uyidan Sardisning birinchi qiroli Agron, Ninaning o'g'li, Belning nabirasi, Alkeusning nabirasi. Mirsning o'g'li Kandavl ularning oxirgi podshohi edi. Agrondan oldin bu mamlakatni boshqargan shohlar, Atisning o'g'li Lidusning avlodlari edi, ulardan barcha hozirgi odamlar (ilgari Meons deb atalgan), Lidiyaliklar nomini olgan. Ulardan, bashoratga ko'ra, ular Heraklisning kuchini oldilar. Ikkinchisi Gerkules va Iardanning qulidan kelib chiqqan va 22 avlod 15, 505 yil hukmronlik qilgan va ularning o'g'li har doim hokimiyatni otasidan Mirsning o'g'li Kandavlgacha meros qilib olgan. Bu Candavl o'z xotinini juda yaxshi ko'rar edi va sevgilisi kabi u dunyodagi eng go'zal ayolga ega ekanligiga ishonardi. Uning qo'riqchilari orasida Daskilning o'g'li Giges bor edi. Aynan shu Giges uchun Candavl eng muhim narsalarga ishongan va hatto xotinining go'zalligini maqtagan. Ko'p o'tmay (Kandavlu uchun yomon oxiri bashorat qilingan edi), u quyidagi so'zlar bilan Gigesga murojaat qildi: “Giges, sen menga xotinimning go'zalligi haqida aytganlarimga ishonmaysan (axir, odamlar ishonishadi) quloqlari ko'zdan kam), shuning uchun uni yalang'och ko'rishga harakat qiling. " Gigues hayratdan qichqiriq bilan javob berdi: "Siz qanday ahmoqona so'zlarni aytayapsiz, ser! Yalang'och bekaga qarashimni aytasizmi? Ayollar kiyimlari bilan birga sharmandalikni o'zlaridan olib tashlaydilar! Ulardan biri asosiysi: har kim faqat o'z narsalariga qarasin. Men ishonamanki, u hamma ayollardan ko'ra go'zalroq, lekin baribir so'rayman: mendan urf -odatlarga zid narsa talab qilma.Gerodot - qadimgi yunon tarixining eng buyuk tarixchisi. Miloddan avvalgi V asrda yashagan. NS. Miloddan avvalgi 484 yilda tug'ilgan. NS. U taxminan miloddan avvalgi 425 yilda vafot etgan. NS. U Suqrotning zamondoshi edi. Mark Tullius Tsitseron Gerodotni "tarixning otasi" deb atagan. Bu odam birinchi bo'lib Gomer an'analarini buzdi va tarixiy voqealarni tegishli ma'lumot to'plash va uni tizimlashtirish bilan tadqiqot usuli sifatida ko'rib chiqa boshladi. Shunday qilib, u "Tarix" tarixiy risolasida birlashtirilgan tarixshunoslik hikoyalarini yaratishga muvaffaq bo'ldi.Risola etnografik va geografik ma'lumotlarning haqiqiy boyligidir. Ba'zi hikoyalar hayoliy, boshqalari noaniqlikda aybdor, lekin muallifning o'zi da'vo qilgan va o'z ko'zlari bilan ko'rganlarini puxta aytganini da'vo qilgan. Tarixiy ma'no"Tarix otasi" asarlari ulkan. Biroq, muallifning shaxsiy hayoti haqida kam narsa ma'lum.
Kam biografik ma'lumotlar Gerodotning hikoyalaridan va undan ma'lum ensiklopedik lug'at X asrda Vizantiyada tuzilgan "sud". Lug'atni tuzuvchi noma'lum, lekin undagi biografik ma'lumotlar mashhur odamlar, qadim zamonlarda yashaganlar, juda qisqa. Shuning uchun qadimgi buyuk tarixchi hayotining ko'p qirralarini faqat taxmin qilish mumkin.Gerodotning tug'ilgan joyi Kichik Osiyoning janubi -g'arbiy sohilidagi Yunoniston koloniyasi Galikarnass shahri bo'lgan. O'sha paytda u Fors shohligi hukmronligi ostida edi. Bo'lajak buyuk tarixchining ota -onasi nufuzli odamlar edi. Otasi - pırasa, onasi - Loveliya. Teodor akasi ham bor edi. Bolaning amakisi Paniasis edi, u Gerkules haqidagi dostonni yaratgan.Bu oila zolim Ligdamidga qarshi isyonda qatnashgan. U mag'lubiyatga uchradi va oila Egey dengizidagi Samos oroliga surgun qilindi. Yosh Gerodot oilasi bilan ketdi va bir necha yil orolda yashadi. Keyin u eng yaqin mamlakatlar va mamlakatlarga sayohat qila boshladi. Taxminlarga ko'ra, uning otasi ko'p aloqada bo'lgan Yunon koloniyalari, sayohatni osonlashtiradi. Bundan tashqari, yigitga aftidan, pul berilgan va Misr bilan yunon savdosi bilan shug'ullangan.Bizning qahramonimiz miloddan avvalgi 454 yilda Misrga safar qilgan. NS. Shundan so'ng u Finikiyaning Tir shahriga va u erdan Furotdan Bobilgacha bordi. Mahalliy siyosat bilan bog'liq sabablarga ko'ra, u Galikarnasda mashhur bo'lmagan va miloddan avvalgi 447 yillarda Afinaga ko'chib ketgan. NS. U erda, o'sha paytda, harbiy rahbar Perikl juda mashhur edi. U Herodotni quvontirgan demokratik institutlarni faol rivojlantirdi.Mashhur "Tarix" ning ko'p qismi Afinada yozilgan. Va bu ishi uchun tarixchi Afina jamoatining qarori bilan qattiq moliyaviy mukofot oldi. Miloddan avvalgi 451 yildan keyin Afina fuqaroligini olishga urinib ko'rdi. NS. Shahar boyib, gullab -yashnadi, shuning uchun xohlovchilar ko'p edi, lekin ularga rad javobi berildi. Gerodot ham rad javobini oldi, garchi hamma uni taniqli shaxs sifatida tan oldi.
Miloddan avvalgi 443 yilda. NS. tarixchi Italiyaning janubiga ko'chib keldi, u erda Afina tashabbusi bilan yunonlar Sybaris shahrining xarobalari ustida Furiylar shahrini qurishni boshladilar. Bu taqdir haqida ozmi -ko'pmi ma'lum bo'lgan narsadir. taniqli shaxs qadimiyliklar. Lekin haqida keyingi yillar hayot har kimning taxminidir. Ehtimol, Gerodot Afinaga qaytgan va vabo avj olgan paytda o'sha erda vafot etgan. Taxminlarga ko'ra, u Makedoniyada vafot etgan va u erda homiylik olgan. Va u to'g'ridan -to'g'ri Fyurida vafot etgan bo'lishi mumkin. Miloddan avvalgi 440 yildan keyin hech qanday ma'lumot yo'q. NS. Tarixchi bu dunyoni 60 yoshidan oldin tark etgani faqat ma'lum.
Gerodot asarlarining ishonchliligi
"Tarix" asari antik davrda juda ko'p tanqid qilingan. Aristotel, Tsitseron, Jozefus, Duris, Harpokration, Plutarx u haqida noaniq fikrga ega edilar. Biroq, zamonaviy tarixchilar va faylasuflar bu borada ijobiy fikrda va uni ishonchli deb bilishadi. O'nlab bilimdon aqllar yunon dunyosini tasvirlashda Gerodotning "Tarixi" ga murojaat qilishadi. Fors imperiyasi, Yunon-fors urushlari.Ba'zi ekspertlar butun faoliyati davomida qadimgi tarixchidan iqtibos keltiradilar. U o'z davri uchun o'ta sinchkov tadqiqotchi hisoblanadi. U har doim ko'rganlari va aytganlari o'rtasida farq qilgan. Aytish kerakki, Strabon Gerodot bergan ma'lumotlardan ko'p narsani tasdiqlagan.Uning Misr haqidagi ta'rifiga shubha tug'diradigan yagona narsa. Tarixchi ishonchli bo'lmagan manbalar bilan ishlagan deb bahslashadi. Ba'zi ekspertlar bizning qahramonimiz Nil bo'ylab sayohat qilganiga shubha qilishadi. Shuning uchun uning Misr va Efiopiya haqidagi haqiqatni yozgani shubhali. Shuni ham bilishingiz kerakki, qadimgi buyuk tarixchi yunon tilidan boshqa tilni bilmagan. Shuning uchun u har doim tarjimonlarga tayanar edi, ularning tarjimasi ko'p hollarda orzu qilinmagan.Gerodot fanning tabiati va holati haqida ko'p yozgan, uning bayonotlari esa noaniqliklarga to'la. Masalan, u Nil daryosining suv bosishi uzoq janubdagi qorlarning erishi bilan bog'liqligini yozgan. Shu bilan birga, u Afrikada qor qaerda bo'lishi mumkinligini tushuna olmasligini tan oldi va bu aybni quyoshning dunyoning Afrika qismi orqali o'tishiga ta'sir qiladigan cho'l shamollari deb taxmin qildi.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda yunon manbalarining o`lkamiz tarixida tutgan o`rni va ahamiyati juda yaxshi.Tarixchi olim Geradotning “Tarix” asari yurtimiz tarixini yoritishda muhim manba hisoblanadi.Undagi o`lka tarixiga oid malumotlar qimmatli malumotlar o`lka xalqlari etnografiyasiga oid qimmatli malumorlar mavjud . Geradotni biz tarixchi sifatida yaxshi bilamiz.Ammo uning ijodiga yaqindan yondoshsak,eng avvalo yunon adabiyotining ulug’ namoyondasi bo’lganligining ham guvohi bo’lamiz.To’qqiz kitobning har biri yuz ellik va undan ortiq hikoya,rivoyat va o’zoga hos tarixiy novellalarini o’z ichiga oladi.Geradot ijodi orqali biz o’sha davrda Markaziy Osiyoda xalq og’zaki ijodi ancha rivoj topganligini bilamiz.Darhqiqat,ilk xalq og’zaki ijodi namunalari hisoblangan “To’maris”,”Shiroq”afsonalarini ham Geradot,Polien ijodida uchratamiz.

Hatto bu afsonalarning ham ma’lum darajada tarixiy asosga ega ekanligini yunon adabiyotining ulug’ namoyandasi Ksenofontning asari orqali bilib olishimiz mumkin.Ksenofonning bundan tashqari “Anabasis” “10000 yurishi” asarlarida qarib yarim asrdan ko’proq davom etgan Eron-Yunon urushi tasvirlanadi.Badiiy adabiyot insoniyat tarixini aks ettiradi.Shuning uchun ham biz ko’pincha Geradot,Ksenofont asarlarini tarixiy asar sifatida qaraymiz.Aslida bu asarlar tarixiy nasrning yorqin namunasidir.Ularda go’zal badiiy ifodani kuzatamiz.O’z o’rnida tarixchilar ham bu asarlarni o’qib tarix haqida xulosa chiqaradilar.Hamma davrlarda ham tarix fani bilan adabiyot o’ziga hos ravishda chambarchas bog’lanib kelgan. Ushbu kurs ishining mavzusini shu ma’lumotlar bilan bog’ladim va ochib berishga harakat qildim.Kurs ishini II bob to’rt paragrafga bo’lib yoritdim.Kirish,xulosa va adabiyotlar shular ichida.Yana bir ma’lumot antic tarixchilarning asarlari Yunon tarixiga oid eng asosiy yozma manbadir.Gretsiyada tarix fani birdaniga vujudga kelgan emas.Greklarning tasavvuricha tarix fan emas,balki san’atdan va pand nasihatdan iborat.Shu sababli qadimgi Greklar boshqa fanlar singari tarixning ham o’z muzasi bor,bu muza Kliodir,Klio boshqa muzalar bilan bir qatorda san’atlar boshi Apollon ayyomlari orasida bo’lgan deb hisoblaganlar.Greklar tarixiy voqealar tog’risida chiroyli va pand nasihatli hikoyani hammadan ko’proq qadirlaganlar.Ular,tarixning asosiy vazifasi pand nasihatdan iborat deb hisoblaganlar. Ellin davrida tasviriy san’at ajoyib yutuqlarga erishdi. Bu davrda yunon va sharq an’analari bilan qo’shilgan anchagina arxitektura yodgorliklari bunyod etilgan. Xashamat va ulug’vorlikka intilish ularning ko’plari uchun xos bo’lgan xususiyat harakterlidir. Haykaltaroshlik san’ati bu davrda ancha ravnaq topgan edi. Ammo uning mazmuni klassik davr an’analaridan farq qildi. Ma’budalar va qahramonlarning ideallashtirilgan va umumlashtirilgan haykallari orqaga surilib tabiiy tarzda gavdalantirilgan va tasvirlangan shaxsning individualligi yaqqol ko’rsatilgan portretlar oldingi qatorga o’tdi. Ellin davrning haykaltaroshlari yaratgan yakka va guruh tarzidagi haykallarda jismoniy va ruhiy azob, kurash, g’alaba, o’lim tasvirlab ko’rsatilar edi.
Peyzajni fan sifatida tasvirlab unda yoki uning o’rtasida asosiy syujetni aks ettirish haykaltaroshlikda yangilik edi. Bu usul klassikaga ma’lum emas edi. Shu bilan bir qatorda haykaltaroshlikda dabdabali yo’nalish mavjud bo’lib, u ellin hukmdorlarni haykallar soyasida namoyon bo’lardi. Ellin haykaltaroshligida er. avv. IV asrning ulug’, mohir ustalariga borib taqaladigan bir necha yo’nalishni ko’rish mumkin. Afinada va Iskandariya Praksitelga borib taqaladigan san’at asarlarini tomosha qilish uchun kiruvchi o’ziga to’q kishilarning didiga mo’ljallangan san’at asarlarini ko’rishi mumkin edi.Afroditaning va boshqa ma’budalarning yalang’och haykallari bu yo’nalishga xos xususiyatdir. Dramatizmda to’la Pergam maktabi Skopasga borib taqalafi. Pergam mexrobining friz mazkur maktabni ajoyib yodgorligi bo’lib, unda ma’budlarning gigantlar bilan kurashi tasvirlanadi. Bu pergam va boshqa ellin davaltlarining jangovor galat (kel’t) qabilalari bilan olib borgan og’ir kurashlarining ramzi edi. Rodos mashhur haykaltaroshlik maktabi Asippga borib taqaladi. Bu maktabda asosan haykallar baquvvat atletlarning tasvirlaridan iborat.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. Karimov I. A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q .T.,1998,11 b. 
2. Karimov I.A.. O’zbekistonnning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li // O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O’zbekiston, 1996. – 39 b.
3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 
4. Sagdullayev A.A. O’zbekiston tarixi. – T.: Universitet, 1999, 43 b.
5. Gerodot. Istoriya v devyati knigax.Kniga chetvertaya. M.,1985,219-232 s.
6. Strabon. Geografiya. V semnadsati knigax. Kniga sedmaya, glava shestaya. 
Tipografi Ris. Uyazsk. ., 1979 512 s. ynazarov F.O’rta Osiyoning antik davri. T., O’qituvchi 1991, 29b. 
7.www.Ziyonet.uz 
8.www.edu.uz