Mavzu: Gap va so’z birikmasiga lisoniy va nutqiy jihatdan yondashuv

Tilshunoslar guruhi sodda gapning til sathidagi mohiyatini belgilashda sintaktik

nazariyaning gap haqidagi quyidagi talqiniga asoslanadi:

1. Gapning eng kichik qolipi til birligi (ongimizda mavjud) umumiy birlik bo’lib, u nutqimizda

fikrni til qoidalariga mos ravishda shakllangan tarzda yuzaga chiqarish uchun imkoyaiyatdir.

2. Gapning eng kichik qolipini belgilashda tilshunoslar uning tashqi qurilishi, ichki qurilishi va

mohiyatini ajratishdi .

3. Gap, gap kichik qolipidan o’rin ola oladigan tarkibiy qismlarining mohiyatini belgilashda birikuvchanlik (valentlik), jumladan, lug’aviy birikmalar (so’z, leksema)ning ma’noviy (semantik) va sintaktik birikuvchanligiga asoslanishdir. Gapning eng kichik qurilish qolipidan lug’aviy birliklarning kengaytiruvchilari (aktantlari va ularni ifodalovchilar) chiqarildi.

4. O’zbek tilida gapning eng kichik qolipini belgilashda Hind-Ovropa tillari bilan turkiy tillar orasida gap qurilishidagi asosiy farq hamisha diqqat markazda bo’ldi. Bu farq esa quyidagicha: Hind-Ovropa tillariga bir tarkibli gaplar, umuman, xos emas va gap hech qachon egasiz bo’la olmaydi.

O’zbek tilida esa kesim shaxs-son jihatdan mukammal shakllangan. Shuning uchun

o’zbek tilida «Men xatni yozaman, sen xatni olib kelasan» gapi bilan «xatni yozaman, olib kelasan» gaplari orasida keskin farq yo’q.Yuqorida keltirilgan to’rt asosga tayanib, o’zbek tilidagi gap eng kichik qolipining tarkibi [WPm] sifatida belgilanadi.

Bunda [W] — kesimning, gap kesimining atash, ma’no bildirishga xizmat qiladigan

qismi bo’lib, mustaqil so’z turkumiga oid bo’lgan, ya’ni kesim vazifasida kela oladigan so’zga, so’zlar birikmasiga, kengaytirilgan birikmalar (sifatdosh, ravishdosh, harakat nomlari oborotlari)ga teng kelishi mumkin.Boshqacha qilib aytganda, [W] til qolipidagi imkoniyat bo’lib, u nutqda atov birligi vazifasini o’tay oladigan va shu nutqning istagan bir birligi (so’z, so’z birikmasi va hatto gap) shaklida voqelanishi, yuzaga chiqishi mumkin. [Pm] esa atov birligi [W] ni gap qolipi shakliga keltiruvchi vositalar majmuasining ramzi bo’lib, u nutqda kesimlik kategoriyasi ko’rsatkichlari shaklida voqelanadi.

E’tiboringiz uchun rahmat!