Mavzu: galaktikalar va ularning evolyutsiyasi

Galaktikani tuzilishi va tarkibi
Galaktika markazida diametri 1 parsek bo’lgan o’zakcha joylashgan. Unda yulduz zichligi 10^{6 1}G’ps³. O’zakcha ichida kuchli radio va infraqizil nurlanish sochadigan yulduzsimon ob’ekt (diametri < 10 a.b.) joylashgan bo’lishi mumkin. U o’ta katta massaga ega bo’lgan qora o’ra bo’lishi mumkin. o’zakcha ellips shaklidagi (15x30 ps) o’zak ichida joylashgan⁹. O’zakni diametri 1600 ps bo’lgan gaz disk o’rab turadi. o’zak atrofining kattaligi 4.8x3.1 Kps bo’lgan markaziy quyuqma o’rab turadi. Osmonda u 28 x 18 kattalikda Aqrab va Qavs yulduz turkumlarida ko’rinadi. U asosan qizil gigant va karlik yulduzlardan iborat. Markaziy quyuqmada 200 kmG’s tezlik bilan kengayayotgan zich gaz oqimlari kuzatiladi. Spiral tarmoqlar ana shu markaziy quyuqmadan boshlanadilar.
Galaktika to’rtta spiral tarmoqqa ega: birinchi tarmoqning o’rtacha radiusi 3 Kps. U ionlangan vodoroddan tarkib topgan va bu tarmoq 50 kmG’s tezlik bilan kengaymoqda; ikkinchi tarmoq Galaktika markazidan 6-7 Kps masofada joylashgan va u neytral vodoroddan va ko’plab qaynoq (O va V sinf) yulduzlardan iborat. Bu tarmoq Qavs yulduz turkumidan o’tkanligi uchun Qavs engi deb ataladi; uchinchi tarmoq (Orion engi) neytral vodorod va havorang – oq yulduzlardan tarkib topgan. Uning kengligi 2-3 Kps, Quyosh o’z sayyoralar tizimi bilan ana shu tarmoq a’zosi hisoblanadi. Uning chetlarida Galaktika markazidan 10 Kps uzoqlikda joylashgan; nihoyat to’rtinchi tarmoq (Persey engi) Galaktikani eng tashqi tarmog’i uning tashqi chegarasi 15 Kps masofagacha etadi. Tarmoqlar ichidagi yulduzlar qaynoq va yosh bo’lib, tarmoqning tashqarisida nisbatan past temperaturali keksa yulduzlar kuzatiladi.
Har xil fizik xususiyatga ega yulduzlarni osmonda joylashishiga ko’ra Galaktika beshta tashkil etuvchiga bo’linadi. Ular Galaktika tekisligidan har xil balandlik (z)da joylashadilar. Birinchisi – sferik tashkil etuvchi deb ataladi va unga RR-Lir (Liraning RR i) singari yulduzlar va sharsimon yulduz to’dalari kiradi. Bular Galaktika tekisligidan eng chetlarda ham kuzatiladi. Bu yulduzlar keksa, sovuq, qizil gigant yulduzlar bo’lib, Galaktika tekisligidan chiqib fazoga sochilib ketganlar¹⁰.
Ikkinchisi-oraliq sferik tashkil etuvchi deb yuritiladi. Bunga katta fazoviy tezlikka ega A va V sinfga mansub yulduzlar, uzun davrli o’zgaruvchan yulduzlar kiradi. Uchinchisi-oraliq disksimon-deyiladi va bosh ketma-ketlik yulduzlarning asosiy qismini shular qatori Quyoshni yangi yulduzlarni va planetar tumanliklarni, qizil gigantlarni o’z ichiga oladi. To’rtinchisi-eski yassi oraliq tizim deyiladi va unga A sinfga mansub yulduzlar, uzun davrli tsefeidlar, tarqoq yulduz to’dalari kiradi. Beshinchisi-yosh oraliq tizim, O va V sinfga mansub qaynoq va Savrning T-si singari yulduzlarni, gaz va chang bulutlarni (molekulyar bulutlar shular jumlasidan) o’z ichiga oladi. Bu tashkil etuvchilar bir-birlaridan og’ir atomlar miqdori bilan farq qiladilar. Masalan sferik tashkil etuvchi (1) yulduzlarida metallar miqdori yosh yassiga (5) kiradigan yulduzlardan 100 martagacha kam. Sferik tashkil etuvchi yulduzlari yosh yassi yulduzlaridan 100 marta keksa.
Galaktika tashkil etuvchilarini ayrim fizik ko’rsatqichlari jadvalda keltirilgan