Mavzu: galaktikalar va ularning evolyutsiyasi

v) Ionlangan vodorod (‘ II) sohalari. Qaynoq yulduz (O6-V2) o’z yaqinidagi yulduzlararo fazodagi gazni ionlantiradi va yuluz atrofida ionlangan vodorod ‘ II soha hosil bo’ladi. Bu sohada modda to’la ionlangan, ya’ni asosan elektron va protonlardan tarkib topgan bo’ladi. ‘ II sohaning kattaligi yulduzning temperaturasiga va yorqinligiga bog’liq. Jadvalda har xil spektral sinf, absolyut kattalik va temperaturadagi yulduzlar atrofida hosil bo’ladigan ‘ II soha radiusi keltirilgan. ‘ II zonani neytral vodorod soha (‘ I) o’rab turadi⁷.
1-jadval.

Sp	MV	T	r, ps
O6 B0 A0	-3,9 -3,1 -0,9	40 000 25 000 10 700	80 28 0,6

Ma’lumki ‘ I q21 sm da radionurlanish sochadi. Shuning uchun 21 sm da radiokartalarda ‘ II soha ajralib ko’rinadi.

g) Tumanliklarni ichki tuzilishi xususiyatlari. Qaynoq yulduz atrofidagi qizdirilgan (5 000 – 10 000 K) gaz bilan uni o’rab turuvchi sovuq (100 K) gaz chegarasida murakkab modda harakati vujudga keladi va to’lqinlar hosil bo’ladi. Bular o’z navbatida chegarada notiniq modda quyuqmalari hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Bunday qora quyuqmalar yorug diffuz tumanliklar ichida kuzatiladi. Misol tariqasida Ilon yulduz turkumidagi diffuz tumanlikda ko’rinadigan «fil tumshug’i»ni yoki yorug’ tumanliklarsahnida kuzatiladigan kichik gardishcha shakldagi qora bulutcha (globula)larni ko’rsatish mumkin. Globula gravitatsion siqilish darajasiga o’tgan modda quyuqmasi bo’lib undan yulduz hosil bo’ladi.
Ko’pchilik tumanliklar radionurlanish sochadi. Bu nurlanish issiqlik tabiatga ega va qaynoq gazdagi elektronlarni ionlar maydonida tormozlanishi natijasida hosil bo’ladi. Radionurlanishi bo’yicha tumanliklar orasida Qisqichbaqasimon tumanlik ajralib turadi. Uning nurlanishi noissiqlik tabiatga ega. Uni relyativistik elektronlar hosil qiladi. Bu tumanlik amorf va tolasimon tashkil etuvchilardan iborat. Amorf modda tutash, tolasimon modda esa chiziqli spektr ko’rsatadi. Tumanlik ichida amorf modda tashqari qismlarida esa tolasimon modda asosiy etuvchiga aylanadi. Ayrim diffuz tumanliklarni noto’g’ri shaklga egaligi ularning nurlanishi yuqorida bayon etilgan planetar tumanliklarda kuzatiladigan jarayonlardan boshqacha emasmikan degan shubhani qoldiradi.