Mavzu: fuqaro, fuqaroviylik va faol fuqarolik pozitsiyasi

3. Fuqaroviy faollik va uning fuqarolik jamiyatidagi o‘rni 

Fuqaroviylik  va  fuqaroviy  ongni  o‘rganishdan  asosiy  maqsad  fuqarolik 

jamiyatini  barpo  etishda  fuqaroviy  faollikni  o‘rganishdan  iborat.  Zero  fuqarolik 

jamiyati  nafaqat  fuqaroviylik  xususiyatlariga  ega  ongli  fuqarolar  vositasida,  balki 

faol  bo‘lgan  fuqarolar  bilan  barpo  etiladi.  Ana  shu  faollikni  keltirib  chiqaruvchi 

omillarni o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. Zero ular fuqarolik jamiyatini barpo 

etishning umumiy va xususiy qonuniyatlarini anglash imkonini beradi.  

Fuqaroviy  faollikni  ijtimoiy-siyosiy  va  mehnat  faoliyatiga  ijodiy  yondashuv 

sifatida baholash mumkin. Aynan insonning fuqaroviy faolligi shaxsning to‘laqonli 

rivojlanishiga,  undagi  imkoniyatlarning  to‘liq  namoyon  bo‘lishiga  xizmat  qiladi. 

Fuqarolik pozitsiyasi hamda fuqaroviy 

 faollikka  ega  bo‘lish  jamiyatda  ro‘y 

berayotgan 

barcha 

voqea-hodisalarni, 

ularning 

oqibatlari 

va 

mavjud 

muammolarning echimini chuqur anglashni taqozo etadi.  

Ijtimoiy  faollik  tushunchasi  fuqarolik  jamiyati  tushunchasi  bilan  chambarchas 

bog‘liqdir. Bu erda jamiyatning davlat faoliyatidan xoli holda jamoaviy tashabbuslar 

bilan  rivojlanishi  nazarda  tutilmoqda.  Bu  partiyalarga  a’zolikni  nazarda  tutuvchi 

siyosiy faollik, nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish, turli ijtimoiy 

---

tashabbuslar va ijtimoiy harakatlarni anglatadi. SHu ma’noda jamiyat uchun foydali 

bo‘lgan  turli  dasturlar  va  jamoat  birlashmalarida  ishtirok  etish  ham  fuqaroviy 

faollikka kiradi. 

Aslini  olganda  jamiyat  a’zolarining  asosiy  ko‘pchiligi  jamiyatda  mavjud 

qoidalar  asosida  faoliyat  yuritgan  holda  ijtimoiy  faollik  ko‘rsatishmaydi.  Bunday 

passivlikning  jamoat  tartibini  saqlash  nuqtai  nazaridan  qaysidir  darajada  ijobiy 

jihatlari ham mavjud bo‘lsa-da, fuqarolik jamiyatini qurishda fuqaroviy faollik juda 

muhim  ahamiyatga  ega  ekanligini  esda  tutish  lozim.  Zero  passiv  fuqarolar  hech 

qachon  o‘z  huquqlari  uchun  kurashishmaydi.  Fuqaroviy  faollik  o‘z  kuchiga 

ishonish,  mavjud  vaziyatni  o‘zgartirishga  qodirlik  hissining  yaqqol  namoyon 

bo‘lishi bilan vujudga keladi. Ko‘pgina hollarda fuqaroviy faollikning boshlang‘ich 

nuqtasi  sotsiologlarni  qiziqtirgan  masaladir.  Zero  aksariyat  jamiyatlarda  ijtimoiy 

o‘zgarishlar davlat etakchiligida amalga oshiriladi va jamiyat a’zolari keyinchalik 

bu o‘zgarishlarga moslashishadi. 

 Ko‘pincha  fuqaroviy  faollik  yoshlarda  kuzatiladi.  Albatta  fuqaroviy  faollikka 

ta’sir  ko‘rsatuvchi  omil  faqat  yosh  bilan  chegaralanmaydi.  Bilim  darajasi, 

dunyoqarash, tarbiya va hatto yashash manzili ham bunga ta’sir ko‘rsatadi.  

Ko‘pincha  yoshlar  fuqaroviy  faollik  ko‘rsatishni  istashsa-da,  siyosiy  sohada 

bunday  faoliyat  ko‘rsata  olmaydilar.  Boshqacha  aytganda,  yoshlar davlat siyosati 

murakkab  bo‘lganligi  tufayli  o‘z  istaklarini  siyosatchilar  oldida  to‘g‘ri 

shakllantirishga qodir bo‘lmaydilar. Boshqa tarafdan siyosiy soha yoshlardan ancha 

uzoq  bo‘lganligi  tufayli  yoshlar  o‘z  manfaatlarini  davlat  siyosati  bilan 

muvofiqlashtirishda murakkabliklarga duch kelishlari mumkin. SHu tufayli ularning 

ba’zilari  siyosiy  partiyalarga  a’zo  bo‘lishadi,  aksariyati  esa  umuman  siyosatga 

qiziqmay qo‘yadilar. 

Biror-bir  sohadagi  muammolarni  bartaraf  etish  imkoniyati  nodavlat  notijorat 

tashkilotlarida  mavjud  bo‘lganligi  tufayli  yoshlarning  aksariyati  shunday 

tashkilotlarga  a’zo  bo‘lib  kirishadi.  Davlatning  siyosiy  tuzilmalarida  professional 

faoliyatga  kirish  fuqaro/yoshlardan  ma’lum  ish tajribasi,  bilim  va ko‘nikma  talab 

qilsa,  jamoat  birlashmalariga  a’zo  bo‘lib  kirish  uchun  ish  tajriba  talab  etilmaydi, 

balki faqat qiziqishning o‘zi etarli bo‘ladi. 

O‘tish  davrini  boshidan  kechirayotgan  mamlakatlarda  fuqarolar  ijtimoiy 

jarayonlarni  boshqarish,  mavjud  vaziyatni  o‘zgartirish,  ijtimoiy  muammolarni 

bartaraf etish bo‘yicha o‘z tashabbuslarini ilgari surish zarurligini anglab etadilar. 

Bu  esa  turli  ko‘ngillilar  jamiyatlarining  tuzilishiga  sabab  bo‘ladi.  Insonda 

boshqalarga yordam berish, ayniqsa muammoli vaziyatga tushgan vatandoshlariga, 

qo‘shnilariga  ko‘maklashish  hissi  mavjud.  Aynan  boshqalarga  yordam  qo‘lini 

cho‘zgan kishi nafaqat muammoni bartaraf etishga hissa qo‘shadi, balki u o‘zligini 

ham  yanada  chuqurroq  anglay  boradi.  SHuning  uchun  bo‘lsa  kerak,  ko‘ngillilik 

butun  dunyoda  keng  tarqalgan  hodisalardan  biriga  aylangan.  Bu  hodisa  ijtimoiy 

ahamiyatga  ega  muammolarni  hal  etishga  o‘z  hissasini  qo‘shishga  bel  bog‘lagan 

kishilarni  umumbashariy 

miqyosda  birlashtiradigan  jarayonga  aylangan. 

Ko‘ngillilik turli shakllarda amalga oshirilishi, jumladan turli kasalliklarga qarshi 

kurashish  uchun  xayriya  faoliyatidan  boshlab  qashshoqlik  yoki  tabiiy  ofatlarga 

qarshi kurashish shaklida bo‘lishi mumkin. 

---

Insonni ixtiyoriy faoliyat, ya’ni ko‘ngilli ishga chorlovchi istakning negizida har 

bir kishiga xos bo‘lgan shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlar yotadi. Jumladan, boshqalarga 

naf  keltirish,  o‘zini  namoyon  qilish va  muloqot  istagi  kishini  faollikka  etaklaydi. 

Kishida  ijtimoiy  jihatdan  e’tirofga  bo‘lgan  ehtiyoj  ham  mavjud.  Professional  va 

hayotiy tajribani qo‘llash istagi ham kishini shunday faoliyatga chorlashi mumkin. 

O‘z  imkoniyatlarini  ishga  solish,  o‘z  g‘oyalarini  tatbiq  etish  istagi  ham  kishini 

harakatlantiruvchi kuchga aylanishi mumkin. Ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatish 

va ishtirok etish ehtiyoji ham kishini faollikka etaklaydi. 

Ko‘ngilli faoliyat inson uchun o‘z shaxsiy ehtiyojlari bilan jamiyat ehtiyojlarini 

uyg‘unlashgan holda hayotga tatbiq etish uchun o‘ziga xos imkoniyatdir. Bu ehtiyoj 

kishilarning  o‘z  axloqiy  burchlarini  anglash  hamda  insonning  barkamolligidan 

dalolat beradi. Ko‘ngilli faoliyat yurita ekan inson axloqiy jihatdan takomillashib 

boradi, muloqot madaniyatini rivojlantiradi, o‘zaro hamkorlik va birodarlik hissiga, 

insonparvarlik tuyg‘usiga ega bo‘ladi. Ko‘ngillilik faoliyati faol va ijodiy xarakterga 

ega  bo‘lib,  inson  o‘z  salohiyatini  namoyon  etish  imkoniyatiga  ega  bo‘ladi.  Bu 

faoliyat  tevarak  atrofda  ro‘y  berayotgan  voqea-hodisalarga  nisbatan  faol 

munosabatning  shakllanishiga,  siyosiy  voqelikka  ziyrak  nazar  bilan  qarashga 

yordam beradi. 

Aynan fuqaroviy faollikning o‘zi bir necha jihatlar bilan ajralib turadi;  

-  faol  fuqaro  guruhiga  mansub  kishilar  asosan  siyosiy  va  iqtisodiy  tizim 

to‘g‘risida bilim olishga tayyor bo‘lgan kishilardan iborat; 

-  faol  fuqarolarda  o‘z  haq-huquqlarini  faol  amalga  oshirish  uchun  bilim  va 

qobiliyat mavjud;  

-  faol  fuqarolarda  ana  shu  bilimlarni  joriy  qilish  uchun  ko‘nikmalar  mavjud 

bo‘ladi

2

.  

Fuqarolik faolligi bugungi kunda davlat uchun misli ko‘rilmagan ko‘makchiga 

aylanmoqda.  Turli  ijtimoiy  loyihalarga  birlashgan  fuqarolar  ro‘y  berayotgan, 

tug‘ilayotgan va mavjud muammolarni muhokama qilish, ularning echimini topish 

va  hukumatga  taklif  etish  imkoniyatiga  ega.  Turli  nodavlat  tuzilmalaridagi  etuk 

mutaxassislar  bozor  munosabatlari  sharoitida  kutilmaganda  ro‘y  beradigan 

muammolar,  bozorning  betartartib  jarayonlarida  yuzaga  keladigan  muammolarni 

bartaraf etishga hukumatga ko‘makchilik qilmoqdalar.  

Ma’lumki  bozor  munosabatlari  sharoitida  rang-barang  ijtimoiy  muammolar 

yuzaga kelaveradi, ammo ularning echimini hukumat hamisha ham o‘z vaqtida hal 

etavermaydi.  Boshqacha  aytganda  bunday  muammolarni  hukumat  o‘z  vaqtida 

payqash imkoniyatiga ega emas. SHunday muammolar mavjudki, ularning oqibati 

jamiyat uchun qanchalik mudhish bo‘lmasin, ularning mavjudligini tan olish yoki 

ularni  bartaraf  etish  uchun  aniq  belgilangan  institutlar  mavjud  bo‘lmaydi.  Agar 

hukumat fuqaroviy faollikni yuzaga chiqishiga imkoniyat yaratmas ekan, yoki turli 

nodavlat va jamoat birlashmalariga ana shunday muammolarni aniqlash va bartaraf 

etish  bo‘yicha  faol  bo‘lishga  shart-sharoitlar  yaratmas  ekan  fuqarolik  jamiyatini 

barpo etish muammoligicha qolib ketaveradi. 

                                                           

2

 Kаrpоvа N.V. Pоlitichеskаya kulturа v prоtsеssе stаnоvlеniya grаjdаnskоgо оbщеstvа// Vеstnik Mоskоvskоgо 

univеrsitеtа. – Sеr. 18 : Sоtsiоlоgiya i pоlitоlоgiya. – 2006. – №1. 

---

Fuqarolik  jamiyati  rivoj  topgan  mamlakatlarda  ijtimoiy  hayotning  barcha 

sohalarida  faoliyat  yurituvchi  jamoat  birlashmalari  mavjud  bo‘lib,  ular  serqirra 

faoliyat  yuritadilar.  Masalan,  jamiyatdagi  ma’lumotlilik  darajasini  oshirish  yoki 

zamonaviy  ta’lim  texnologiyalarini  joriy  etish  bo‘yicha  ma’lum  tadqiqotlar  olib 

borishadi  va  natijada  parlamentga  tegishli  qonun  o‘zgartirishlari  taklif  etishlari 

mumkin. 

Tabiatni  asrash  yoki  ekologik  muammolarni  bartaraf  etish  bo‘yicha,  yuqumli 

kasalliklarni  oldini  olish,  shahar  havosining  ifloslanishi,  chiqindilardan  tozalash 

bo‘yicha jamoat birlashmalari hukumatga qimmatli fikrlar bilan bir qatorda amaliy 

loyihalarni taklif etadilar.  

Bir so‘z bilan aytganda, fuqarolik jamiyati uchun fuqaroviylik, fuqaroviy ong va 

fuqaroviy faollik juda  muhim ahamiyatga egadir. Taraqqiyotni  maqsad qilgan har 

qanday jamiyat uchun inson salohiyatidan foydalanish, insonning o‘zligida, uning 

qalbida mavjud bo‘lgan birdamlik, saxiylik, bag‘rikenglik kabi fazilatlarga murojaat 

etishning o‘zi kifoyadir. 

NAZORAT SAVOLLARI: 

1. Fuqaroviylikning mazmun-mohiyati nimalardan iborat?  

2. Fuqaroviylikning asosiy xususiyatlari haqida nimalar deya olasiz? 

3. Fuqaroviy ong nima? 

4. Fuqaroviyongning namoyon bo‘lish omillari 

5. Fuqaroviy faollik va uning fuqarolik jamiyatidagi o‘rni