Mavzu: Fonemalarning nutqiy voqelanishiga ta’sir qiluvchi lisoniy omillar: yondosh tovushlar, urg‘u, bo‘g‘in, ohang

Mavzu: Fonemalarning nutqiy voqelanishiga ta’sir qiluvchi lisoniy omillar: yondosh tovushlar, urg‘u, bo‘g‘in, ohang
Topshiriq.
Savollarga javob toping:
1.Kombinator omillar nima? Ular fonеmaning qanday ottеnkasini yuzaga kеltiradi?
2.Assimilatsiya nima? Uning qanday turlari bor?
3.Akkomodatsiya hodisasi assimilatsiyadan qanday farqlanadi? Uning qanday turlari bor?
4.Qanday fonеtik hodisa dissimilatsiya sanaladi?
5. Urg‘u va uning turlari.
6. Bo‘g‘in va uning turlari.
7.Ohangning nutqdagi o‘rni.
8.Maktab va litsey darsliklaridagi fonetik hodisalarga doir qoidalar tahlili.

1. 
   Fonetik o’zgarishlar-nutq jarayonida so’zning fonetik tuzulishida, tarkibida sodir bo’ladigan o’zgarishlar . Nutq jarayonida, talaffuzda tovushlar boshqacha aytilishi, tushib qolishi, ba’zan esa tovush orttirilishi, bir tovushning ikkinchisi tomonidan moslashtirilishi mumkin. Bunday Fonetik o’zgarishlar tovushlarning kombinatorpozitsion (lot. Combinare – qo’shmoq, birlashtirmoq va position – holat, joylashish) o’zgarishlari deyiladi. Kombinator o’zgarishlar yonma yon tovushlarning o’zaro ta’sirlashuvi natijasida yuzaga keladi va ularga quyidagilar kiradi: akkomodatsiya, assimilatsiya, dissimilatsiya, metateza, diareza.
   
2. 
   Assimilatsiya (lotincha) – o’xshatib olish degan ma’noni bildiradi. Moslashish to’liq va to’liqsiz bo’lishi mumkin:
   

To’liq: tuzsiz-tussiz
Qisman: maqsad-maxsad
Assimilatsiyaning ikki xil turi bor: progressiv va regressive. Progressiv moslashuvda oldingi tovush keying tovushni moslashtiradi:
Otdan- ottan
Soldat- sollat
Ishdan- ishtan kabi.
Regressiv moslashuvda keying tovush oldingi tovushni moslashtiradi:
Shanba – shamba
Yigitcha- yigichcha kabi.

3. 
   Akkomodatsiya (lot. Accomodatio – moslashish)- yonma yon turuvchi 2 tovush (unli va undosh) artikulatsiyasining qisman moslashishi, muvofiq kelishi. Akkomodatsiyaning assimilatsiyadan farqi shundaki, akkomodatsiyada ikkita yonma yon turgan unli va undosh tovush moslashadi. Assimilatsiyada esa ikkita yonma yon turgan undosh moslashishi hosil bo’ladi ya’ni unda bir tovush ikkinchi tovushni o’ziga o’xshatib oladi. Akkomodatsiyaning progressive va regressive turlari bor. Akkomodatsiya tovushlarning hosil bo’lish o’rni va usuli, labning holati va tovush paychalarining tebranishi va yaxshi tebranmasligiga ko’ra moslashuv orqali amalaga oshiriladi.
   
4. 
   Dissimilatsiya – ikki xil o’xshash tovushning o’zaro ta’sirida boshqa shu turdagi tovush kelib chiqadi. Progressiv dissimilatsiya – oldingi tovush ta’sirida keying tovush o’zgaradi: zaral(zarar). Regressiv dissimilatsiya – keying tovushning ta’sirida oldingi tovushning o’zgarishi: ushta(uchta), maxtanchoq(maqtanchoq).
   
5. 
   So’z bo’g’inlaridan birining (yoki gap tarkibidagi bo’laklardan birining) boshqasiga nisbatan kuchliroq ohang bilan talaffuz etilishi urg’u (aksentema) deyiladi. Urg’u adabiy nutqning muhim vositalaridan biri bo’lib, tilshunoslikda uning ikki turi farqlanadi: 1) leksik urg’u (so’z urg’usi); 2) mantiqiy urg’u (gap urg’usi).
   

Leksik urg’u, odatda, bo’g’indagi unli tovushga tushadi. So’z tarkibidagi urg’u olgan bo’g’in urg’uli bo’g’in, urg’uga ega bo’lmagan bo’g’in esa urg’usiz bo’g’in deyiladi.
Mantiqiy urg’u gap bo’laklaridan birining boshqasiga nisbatan kuchliroq ohang bilan aytilishini ta’minlaydi. Mantiqiy urg’u olgan gap bo’lagi kesimdan oldin joylashadi. Masalan, Biz kecha kutubxonaga bordik (boshqa joyga emas) 2. Biz kutubxonaga kecha bordik (boshqa kuni emas) 3. Kutubxonaga kecha biz bordik (boshqalar emas).

6.O’pkadan chiqayotgan havo oqimiga berilgan bir zarb bilan aytilgan tovush yoki tovushlar yig’indisiga bo’g’in (sillabema) deyiladi. Bo’g’in asosini unli tovush tashkil qiladi. Shuning uchun ham so’zda nechta unli tovush bo’lsa, bo’g’inlar soni ham shuncha bo’ladi.

Ko’rinadiki, bo’g’inlar bir tovushli, ikki tovushli va ko’p tovushli bo’lishi mumkin. Agar bo’g’in unli bilan tugasa ochiq bo’g’in deyiladi: a-do-lat so’zidagi birinchi va ikkinchi bo’g’inlar ochiq bo’g’inlardir. Bo’g’in undosh bilan tugasa yopiq bo’g’in deyiladi: daf-tar, tog’-lar kabi so’zlardagi bo’g’inlar yopiq bo’g’inlardir.

7.Ustsegment birliklar urg’u, to’xtam, nutqning emotsional bo’yog’I, kabilarni o’z ichiga oladi. Yuqorida ko’rsatilgan ustsegment birliklarning jami nutq ohangini tashkil qiladi.

Qiyoslang: Dars tugadi. (xabar ma’nosi-gapning oxiriga tomon ohang pasayib borgan)
Dars tugadi? (so’roq ma’nosi – gapning oxiriga tomon ohang kuchayib borgan)
Dars tugadi! (his-hayajon gap – kuchli ohang bilan aytilgan).
8. Fonetik o’zgarishlar, tovush o’zgarishlari, fonetik jarayonlar – nutq jarayonida so’zning fonetik tuzilishida, tarkibida sodir bo’ladigan o’zgarishlar.
Nutq jarayonida, talaffuzda tovushlar boshqacha aytilishi, tushib qolishi, ba’zan esa tovush orttirilishi, bir tovushning ikkinchisi tomonidan moslashtirilishi mumkin.