Mavzu: Fe’lning tuzilish jihatdan turlari va yasalishi

9 – amaliy mashg’ulot.

Mavzu: Teng va tobe bog’lanish.
1-ish turi. Quyidagi savol va topshirqlarni bajarib, bilimingiznii tekshirib ko’ring.
1. So’z birikmasi nima?

2. So’z qo’shilmalaridagi tenglashish hodisasini izohlang.

3. So’z birikmasidagi hokim va tobe so’zning ahamiyatini ayting .

4. Moslashuvli birikmaga misollar keltiring.

5. Boshqaruvda tobe so’z hokim so’zga qanday birikadi?

6. Bitishuvli bog’lanishni izohlang.

2- ish turi. O’qing, tenglashish va ergashish yo’li bilan bog’langan so’z birikmalarini aniqlab, ular orasidagi farqni tushuntiring. 1. Teng bog’lanish yo’li bilan tuzilgan birikmalarni ko’chirib, bog’lovchi vositalar tagiga chizing. 2. Ergashish yo’li bilan tuzilgan birikmalarni ko’chirib hokim va tobe so’zlarni belgilang.
1. Pastliklarda g’uj-g’uj pista daraxtlari, azamat toshlar orasida sinkaga solingandek ko’k suv goh ko’rinadi, goh ko’rinmaydi. Soyning narigi tomonida yalang’och tog’lar yuksala- yuksala vodiy yo’lini to’sib yotibdi. Uning qizil cho’qqilariga oftob tushib turibdi. O’ngirlarda saratondan yashirinib qolgan qor uyumlari ko’rinadi. (S.Ahm.) 2. Ernazar aka sanatoriyadan vaqtidan ilgari qaytdi. Qaytishda Moskvaga tushmoqchi, poytaxtni tomosha qilmoqchi edi. Undan Tatyana ham, Anorxon ham Moskvadan sovg’a olib kelishni so’ragan edilar. Ernazar aka bularning hammasini unutdi. Uning ko’ziga faqat charaqlab kulub turgan paxta ko’rindi. (I. R.)
3- ish turi. O’qing. Har bir gapda nechta so’z birikma borligini va ular qanday munosabatga kirishganligini ayting. Moslashuv yo’li bilan birikkan so’z birikmalarini ko’chiring.
1. Jo’ra quyoshning issiq nurlari sochilib turgan mana bu osmonni sevadi, oq oltinlar yetishtirgan mana bu yerni sevadi, laziz mevalar, soya-salqinlar bergan bog’larni sevadi. (N.Biryukov.) 2. E, o’rtoq Odinayev, har bir komandir o’zinihg jangchilarini o’z farzandidek yaxshi bilishga, esida saqlab qolishga majbur. (F.Niyoziy.) 3. Navoiy sharafiga tantanali qabul marosimlari o’tkazildi, ziyofatlar berildi. (L.Bat.) 4. Chol o’rnidan turib yana gullar orasiga kirib ketdi. (S.Ahm.) 5. Siz qozoq xalqining sevgi, salomin, Do’stlik haqidagi shirin kalomin, Qardoshlik tuyg’usin ola keldingiz, Qalbimizga sevinch sola keldingiz. (U.)
4- ish turi. O’qing. Boshqaruv munosabatidagi birikmalarni ko’chirib, boshqaruvchi (hokim) va boshqariluvchi (tobe) so’zlarni aniqlang, ular qaysi so’z turkumi bilan ifodalanganligini ayting.

Butun yurtda qizg’in ish borardi. Navoiy savdogarlar va sayyohlar uchun hamma yo’llarda rabot va karvonsaroylar qurdirish, ko’proq madrasa, maktab va shifoxonalar barpo etish, ariqlar qazdirib, qaqrab yotgan yerlarga suv chiqarish; o’tmishning qimmatbaho yodgorliklarini vayrongarchilikdan asrab qolish, olim va shoirlarni qo’llab-quvvatlashga intilardi. Bularning hammasi muttasil nazorat qilib turishni, sabot-matonat bilan mehnat qilib, katta mablag’lar sarflashni talab etardi. (L.Bat.)

5- ish turi. Bitishuv yo’li bilan tuzilgan so’z birikmalarini topib ko’chiring, ularning ifodalanishi va boshqa birikmalardan farqini ayting.
1.Serfayz bahor darakchisi bo’lgan bu havo Saodatning diliga quyildi, ruhi yana ham tetik tortib ketdi.(I.R.) 2. Maktabning katta zalida sozandalar saf tortib muzika chalmoqda.Yoshlar birin-ketin raqsga tushmoqda.(I.R.) 3.Saodatning yuragi sof sevgiga to’la edi. U yoshligidan qishlog’i, onasi, jajji singlisini sevardi. Mevazor bog’ni, uning har bir tup o’rigi, olmasi, gilos-u olchasini, gulini, qushlarini, quyoshi, oyi, yulduzlari va oqin suvlarini chin qalbdan yaxshi ko’rardi. Keyin bu qalbga Bahodirning iliq nafasi, otashin muhabbati qo’shildi. (I.R.) 4. Ular shovillab oqayotgan daryo bo’yida jimgina turishardi. O’ynoqi ko’klam yeli bu qo’shaloq baxtiyor yoshlarning boshiga xushbo’y is taratib turgan olma gullarini yog’dirardi. (K.Moiseyeva.)
6- ish turi. Badiiy asaralardan olingan matnlar ustida ishlash.