Mavzu: Fe’l so’z turkumini o’rganishda qo’llanadigan ta’limiy o’yinlarni tayyorlash

Mavzu: Fe’l so’z turkumini o’rganishda qo’llanadigan ta’limiy o’yinlarni tayyorlash

Reja:
1. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumi ustida ishlashning nazariy asoslari

2. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini o’rganish metodikasi
3. 2-sinfda “Narsa va shaxs harakatini bildirgan so'zlar” bo’limini o’rganishga doir dars ishlanma

Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” mavzusi 1 – sinfdan boshlab o’tiladi. Mazkur mavzuga sinfda (so’zlarning ma’nosi) mavzusida to’xtalgan bo’lib, mazkur mavzuga jami 23 soat ajratilgan bo’lib, bunda qo’yilgan bilim ko’nikma va malakalar quyidagilardan iborat.

O’quv yilining oxiriga kelib o’quvchi quyidagilarni bilishi kerak.
So’zlarning ma’nolariga ko’ra guruhlanishi. Ko’nikmalarni egallashni kerak; talaffuzi va yozilishi mos bo’lgan so’zlarni to’g’ri yoza olishi. Malakalarga ega bo’lish kerak: namunali matnni grafik talablar asosida ko’chirib yozish;
Fikr bayonida adabiy tilda faol qo’llaniladigan fe’llardan foydalanish.
2 – 3 so’zli 4 – 5 gapni eshitib yozish. 2 – sinfda “Fe’l” mavzusi huddi 1 – sinfdagidek so’z mavzusi o’tiladi. Bu mavzuga 2 – sinfda 54 soat ajratiladi. O’quvchilar bilan, bilim ko’nikma va malakasiga qo’yilgan talablar quyidagilar:
So’zlar yordamida gap tuzish va yozilishni.
berilgan mavzuga doir gap tuza olishni: O’quvchi quyidagilarni uddalay olishi zarur.
So’zni, gapni va matnni, harflarni tushirib qoldirmay, ortiqchasini qo’shmay, o’rnini almashtirmay husni xat qoidalariga rioya qilgan holda ko’chirib va eshitib to’g’ri yozish.
4 – 5 bo’g’inli so’zlarning bir yo’lga sig’may qolgan qismini keyingi yo’lga bo’g’inlab ko’chirish;
kitob, maktab, oftob, odob, ozod kabi so’zlar oxirida kelgan b va d yozilishini;
farzand, xursand, baxt, do’st kabi o’quvchi nutqida ko’p uchraydigan.
so’zlarga so’roq bera olishni va shu so’z nimani bildirishini;
fe’l mavzusiga oid 2 – 3 gap tuza olish va uni yozilishi;
rasmlar asosida 5 – 6 fe’l qatnashgan gap tuza olish va uni yoshni; 3 sinfda fe’l “so’z turkumlari” sifatida o’rgatilib, o’quvchining bilim, ko’nikma va malakasiga qo’yiladigan talablar quyidagilardan iborat.
fe’l bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni, fe’l yasovchi qo’shimchalarni. Ko’nikmalarni egallashi kerak.
- ma bo’lishsizlik fe’l hosil qiluvchi qo’shimchalarni to’g’ri yoza olishni so’z yasovchi qo’shimchalar asosida fe’l turkumini yasay olishni: Malakani egallashi kerak. Fe’l mavzusi doirasida 5 – 6 gapli bo’glanishli nutq tuza olishi va ma’lum tayyorgarlikdan so’ng uni yoza olishi;
Nutq madaniyatni og’zaki va yozma nutqda fe’l so’z turkumiga tegishli bo’lgan so’zlarni ifodalashni o’rganishi;
4 – sinfda “Fe’l” mavzusiga jami 28 soat ajratilgan bo’lib, bunda o’quvchining, ko’nikma va malakasiga qo’yilgan talablar quyidagilardan iborat.
- So’z turkumlari, ularning belgilarini. Ko’makchilarni egallashi kerak;
- fe’l, fe’l zamonlarini (o’tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon);
- fe’l zamon qo’shimchalari, ularning imlosi;
- fe’lning tuslanishi;
- fe’llarning 3 zamoni va ularning hosil qilinishi: shaxs – songa tuslanishi: Malakani egallashi kerak.
- gaplarning elementar sintaktik tahlil qilish;
- o’rganilgan qoidalarga oid 80 – 90 so’zli matnni husni xat qoidalariga rioya qilgan holda ko’chirib va eshitib yoza olishi;
- berilgan matnga mustaqil reja tuzish, qayta hikoyalash va yozma bayon qilishi.
- berilgan mavzu yoki rasm asosida kichik matn tuzib, yoza olishi;
Fe’llarni shaxs – son. Fe’l zamonlari ularning gapdagi vazifasini o’rganish.
Fe’llar shaxs – son qo’shimchalarini oladi. Tillarning shaxs – son qo’shimchalari bilan o’zgarishi tuslanish deyiladi. Masalan, o’qidim o’qiyapmiz, o’qiding, o’qiyapman, o’qiyapti, o’qidingiz. Fe’llaridagi ajratib ko’rsatilgan qo’shimchalar shaxs – son qo’shimchalari (tuslovchi qo’shimchalar) dir.
Fe’llarda uch shaxs – son (I shaxs, II shaxs, III shaxs) va 2 son (birlik va ko’plik) bor. Fe’ldagi har bir tuslovchi qo’shimcha ham shaxs, ham sonni ko’rsatadi. Masalan, o’qidim fe’lidagi – m qo’shimchasi I shaxs birlikni, o’qiyapsan fe’ldagi – son qo’shimchasi II shaxs birlikni ko’rsatuvchi shaxs – son qo’shimchalaridir.

Shaxslar Birlik Ko’plik

I shaxs - m: tayyorladim - k: tayyorladik

- man: yozmoqchiman – miz: yozmoqchimiz

II shaxs - ng: tayyorlading - ingiz: tayyorladingiz

- san: yozmoqchisan. - siz: yozmoqchisiz
III shaxs - tayyorladi - (lar) tayyorladilar
- yozmoqchi - (lar) yozmoqchilar
- ishlayapti - (lar) ishlayaptilar.

Fe’llarda uch zamon bor:

1) o’tgan zamon
2) hozirgi zamon
3) kelasi zamon
Fe’l zamoni nutq so’zlanib turgan vaqt (payt) ga nisbatan belgilanadi (aniqlanadi). Masalan: o’qidim, o’qigansan, harakatning nutq so’zlanib turgan vaqtdan oldin bajarilganligini bildiradi, shuning uchun ular o’tgan zamon fe’li sanaladi: o’qiyapman, o’qimoqdasan fe’llari harakatning nutq so’zlanib turgan paytda bajarilayotganini bildiradi, shuning uchun bu fe’llar hozirgi zamon fe’li hisoblanadi: o’qimoqchisan, o’qimoqchiman fe’llari harakatning nutq so’zlanib turgan paytdan keyin bajarilishini bildiradi, shuning uchun ular kelasi zamon deyiladi.
Fe’llarda zamon ma’nosi maxsus qo’shimchalar vositasida ifodalanadi. Fe’lga qo’shiladigan – di, - gan, - yop, - moqda, - moqchi qo’shimchalari zamon qo’shimchalaridir. Zamon qo’shimchalari fe’lga tuslovchi (shaxs - son) qo’shimchalardan oldin qo’shiladi.
Fe’lning lingvistik xususiyatlari.

Boshlang’ich sinflarda quyidagilar fe’lning lingvistik xususiyatlari sifatida o’rganiladi:

• 
  so’roqlari yordamida;
  
• 
  fe’llar zamon bilan o’zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon, o’tgan zamon, kelasi zamon;
  
• 
  hozirgi zamon fe’llari nima qilyapti? So’rog’iga javob bo’ladi, hozirning o’zida, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni bildiradi;
  
• 
  O’tgan zamon fe’li nima qildi? So’rog’iga javob bo’ladi, harakatning oldin, ya’ni nutq so’zlayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi;
  

Kelasi zamon fe’li nima qilmoqchi? So’rog’iga javob bo’ladi, harakatning keyin, ya’ni nutq so’zlayotgan vaqtdan keyin bajarishini bildiradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari fe’l zamonlarini unga beriladigan so’roqdan bilib oladilar. So’roqdan uning leksik ma’nosi ham bilinib turadi.
Fe’lning zamon formasini yasash va bilib olish uchun o’quvchilarni so’roqlardan to’g’ri foydalanishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadga erishish uchun avval o’quvchilar bilan ishlanadi keyin o’qvchilar e’tibori so’roq bilan fe’l zamonining bog’lanishini aniqlashga qaratiladi. Zamon formasini hosil qilish uchun fe’lning II shaxs birlik formasi asos qilib olinadi. Boshlang’ich sinflarda fe’lning bosh formasi o’rganilmaydi. Fe’lga so’roq berish bilan fe’l zamoni hosil qilinadi.
Bir fe’ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi fe’lning zamon kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun “Fe’l” mavzusini o’rganish jarayonida fe’lni zamon qo’shimchasi bilan o’rgatish mashqi muntazam o’tkazib boriladi.
Fe’llarda shaxs – son haqidagi ko’nikmani shakillantirish uchun mazmuniga mos shaxs – son q’shimchalarini qo’yish, berilgan fe’llarni hozirgi, o’tgan, kelasi zamonda shaxs – son qo’shimchasi bilan tuslash, fe’llarni so’z turkumi jixatidan tashkil qilish mashqlaridan foydalaniladi.
Fe’l mavzusini o’rganish jarayonida quyidagi mashq turlaridan foydalanish mumkin:
Quyidagi savollarga javob bo’ladigan so’zlardan gap tuzish: Kim? Qayerda? Nima qildi? (bolalar lagerda dam oldilar.)
Nuqtalar o’rniga gapning mazmuniga mos fe’lni qo’yib o’qing va yozing. O’quvchilar berilgan yaqin ma’noli fe’llardan mosini tanlaydilar. Masalan, biz xayvonot bo’gini … (aylanmoq, sayr etmoq) Bunday mashqlar sinonim fe’llarni ma’no ottenkasiga qarab farqlashga o’rgatadi.
Qarama – qarshi ma’noli fe’llarni topib gaplarni to’ldiring. Masalan, birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar.
Nuqtalar o’rniga maqolning mazmuniga mos bo’lishsiz fe’llarni yozing. (mehnatdan …, mehnatdan qo’rq) (gap bilan …, ish bilan shosh).
III sinfda o’quvchilarga fe’llarning shaxs son qo’shimchalari bilan tuslanishim, fe’l zamonlari qo’shma fe’llar haqida bilim beriladi.
Fe’l ustida ishlashda izchillik, bo’limlar orasidagi bog’lanish, dastur materialining hajmi, uni har sinfda o’rganish usullari va vositalari shu so’z turkumini o’rganish vazifasi uning lingvistik xusisiyatlari va kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi. “Fe’l” mavzusini o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida fe’l haqida dastlabki tushunchani shakllantirish, o’quvchilar nutqini fe’llar bilan boyitish hamda og’zaki va yozma nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini o’stirish o’quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bo’gliq holda aytrim orfografik qoidalarni o’zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar bir – biri bilan bo’gliq holda hal etiladi.
Fe’l ustida ishlashga tayyorgarlik savod o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi. Fe’l uchun tipik hisoblangan leksik grammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini bildirishini umumlashtirish imkonini beradigan aniq manba yig’iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini “Alifbe” dagi so’z va matnlarni o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog’lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni topishiga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmuniga mos so’zlar bilan to’ldiradilar:
Kuzda mevalar nima qiladi? … (pishadi).
Sabzavotlar nima qiladi? … (yetishadi).
Bolalar nima qilayaptilar? (dam olayaptilar). (ishlayaptilar).
Fe’lga so’roq berishga o’rgatish o’g’zaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat bir kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar? Nima qiyaptilar? Nima qilmoqchilar? Kabi so’roqlarga javob berishga o’rgatish o’z navbatida fe’l zamonlarini o’rganishga tayyorlash demakdir.
I sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishni (o’rganishga tayyorlash demakdir) aniqlash maqsadida beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga so’zlarni tanishga, so’zni so’roqqa mos ravishda o’zgartirishga (nima qildi?) (o’qidi). Nima qilamiz? O’qiymiz, nima qilmoqchi? O’qimoqchi kabi o’rgatiladi.
II sinfda fe’lni o’rgatish. Bu boshqichning asosiy vazifasi “fe’l – so’z turkumi” degan tushunchalarni shakllantirish, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarning ma’nosi va shakliga qarab faqlash ko’nikmasini hosil qilish, bo’lishsizlik qo’shimchasining talaffuzini va imlosini o’rgatish hisoblanadi.
Dasturga ko’ra, bu sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar o’rganiladi. Mavzu suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun o’qish darsida kimlar o’qidi. Rahim ham o’qidimi? Kim so’zladi? Ravshan so’zladimi? Ra’no kutubxonaga bordimi? Halima gapiryaptimi savollarida ham foydalanadilar.
III sinfda fe’lni o’rganish. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifasi:
1) fe’lning shaxs – son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon q’oshimchasi bilan o’zgarishi haqida tushuncha berish va dastlabki ko’nikma hosil qilish, fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli yoki bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi haqidagi bilmni chuqurlashtirish.
2) nutqda fe’ldan ongli foydalanish malakasini rivojlantirish . Shu maqsadda nutqda sinonim va antonym fe’llardan, matn bilan bog’liq holda o’z va ko’chma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan tanishtirib borishga qaratilgan mashqlardan foydalanis.
3) O’tgan zamon qo’shimchasining talaffuzi va yozilishi haqida ko’nikma hosil qilish.
4) Qo’shma fe’llar va ularning doim alohida yozilishi haqida tushuncha berish va dastlabki ko’nikma hosil qilish hisoblanadi.