Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

3. “Kategoriya”
so‘zi qadimga yunon tilidan olingan bo‘lib: «izohlash»,
«tushuntirish», «ko‘rsatish», degan ma’nolarni anglatadi. Uning mazmunidagi
bunday xilma-xillik qadimga davrlardanoq ilmiy tadqiqot yo‘nalishiga aylangan.
Falsafa tarixida ularni birinchi bo‘lib, Arastu ta’riflab bergan. U o‘zining
«Kategoriyalar» degan asarida ularni ob’ektiv voqelikning umumlashgan in’kosi
sifatida qarab, turg‘umlashtirishga harakat qilin. Xususan, uningcha quyidagi
kategoriyalar mavjud: «mohiyat» (substansiya), «miqdor», «sifat», «munosabat»,
«o‘rin», «vaqt», «holat», «mavqe», «harakat», «azob-uqubat». Bu turg‘umlashtirish,
o‘z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Keyinchalik Arastu
«Metafizika» asarida «mohiyat», «holat» va «munosabat» kategoriyalarini ham
izohlagan.
XVII-XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga
keldi. Xususan, I. Kant qarashlarida kategoriyalar «sifat» (reallik, inkor, chegaralash),
«miqdor» (birlik, ko‘plik, yaxlitlik), «munosabat» (substansiya va xususiyat, sabab va
harakat, o‘zaro ta’sir), «modallik» (imkoniyat va imkoniyatsizlik, voqelik va
novoqelik, zaruriyat va tasodif) tarzida izohlangan. Kantdan farqli o‘laroq, Xegel esa
mantiqiy kategoriyalarni: «borliq» (sifat, miqdor, me’yor), «mohiyat» (asos, xodisa,
mavjudlik), «tushuncha» (ob’ektiv, sub’ektiv, absolyut g‘oya) tarzida izohlagan.
Lekin shuni unutmaslik kerakki, bugun falsafadan boshqa xususiy fanlar ajralib
chiqqan davrda, fan kategoriyalari falsafiy kategoriyalardan tubdan farq qiladi. Har
qanday fan borliqning muayyan tomonlarini o‘rganar ekan, albatta o‘z kategoriyalar
apparatini shakllantiradi. Matematika «son», «differensial», «integral» kabi
1
Гегель Г.В. Соч. Т. 5. – М, :937. – С.99. 
10
Эйнштейн А., Инфельд Л. Эволюция физики. – М.: 1956. – С.156.

---

kategoriyalar bilan bog‘liq. Biologiyada «tur», «irsiyat», «o‘zgaruvchanlik» kabi
kategoriyalar mavjud. Ammo, muayyan fanlarning kategoriyalari ma’lum darajada
umumiy bo‘lsa-da, borliqning ayrim sohalaridagina qo‘llaniladi va mazkur sohalarga
xos bo‘lgan aloqalar va munosabatlarni aks ettiradi. Xususiy ilmiy kategoriyalar
alohida olingan xususiy ilmiy fanlarda qo‘llaniladigan, mohiyat nuqtai nazaridan
boshqa fanlarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan kategoriyalardir. Masalan, fizika,
kimyo geologiya, geografiya fanlari kategoriyalari xususiy xarakterga ega.
Falsafiy kategoriyalar fan kategoriyalaridan butunlay farq qiladi. Falsafiy
kategoriyalarning muhim xususiyati, ular o‘ta keng tushunchalar ekanligidir.