Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

inson xulqini
qayd qilganlar. Insonning xulqi uning ongi
yordamida boshqariladi, u
 
insonda ijtimoiy muhit ta’sirida, jamiyatning ta’limi,
tarbiyasi va madaniyati orqali shakllanadi. 
Lekin ko‘pchilik mutafakkirlar inson bilan hayvonlarni ajratib turadigan muhim
farq bu - 
insonning ongi
, insonda ongning mavjudligi, deb tushuntiradilar. Bunday
yondashuv ma’lum darajada to‘g‘ri. Biroq inson bilan hayvonlar o‘rtasidagi bu farq
ulardagi asosiy va muhim farqlardan faqat bittasidir, xolos. Bunda boshqa muhim
farqlarni ham hisobga olish zarur. Masalan, ko‘pchilik mutafakkirlar va faylasuflar
insonni hayvonlardan farq qildiruvchi muhim belgi – bu insonga xos 
til
, 
nutq tili,
degan
 
fikrni ham bildirishgan. 

---

Ba’zi mutafakkir faylasuflar insonni hayvonlardan farq qildiruvchi muhim omil,
bu -
madaniyatdir,
deyishadi. Madaniyat faqat insoniyatgagina xos bo‘lib, u
insonning inson sifatida shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. 
Boshqa bir guruh mutafakkir faylasuflar esa insonni hayvonlardan ajratuvchi
muhim farq - bu insonga xos 
ahloqdir, 
deyishadi.
Haqiqatdan ham hayvonlardan, avvalo, o‘zining odob-ahloqi bilan farq qiladi,
hayvonlar esa odob-ahloqqa ega emas. Ahloq insonda inson ulg‘aygan ijtimoiy
muhit: oila, bog‘cha, mahalla, maktab, ko‘cha-ko‘y, uni qurshagan kishilar ta’sirida
qaror topadi. 
SHuni aytish kerakki, biz yuqorida ko‘rib chiqqan insonga xos xulq ham, ong
ham, til ham, madaniyat va ahloq ham hamma-hammasi jamiyatda ijtimoiy muhitda,
jamiyatning ta’limi, bilimi va tarbiyasi tufayli vujudga keladigan ijtimoiy omillardir.
Jamiyat esa kishilarning ijtimoiy uyushgan birligi, ijtimoiy munosabatlar jamidan
iboratdir. Jamiyat biologik individlarning oddiy yig‘indisi yoki odamlar to‘dasi,
galasi emas. Biologik individlarning bunday birliklari poda, to‘da yoki gala, deb
ataladi. Lekin ularning hech birida insoniy fazilatlar, insonlar jamoasiga xos belgi va
xususiyatlar mavjud emas. Hayvonlarga xos bu birliklar, asosan, instinktlar, tabiiy-
biologik xususiyatlar asosida tashkil topadi. 
SHularni hisobga olgan holda faylasuflar: inson faqat oliy biologik tur, ya’ni
odam bo‘libgina qolmasdan, u
 
eng avvalo, ijtimoiy mavjudot - ijtimoiy zot, deyishib,
insonni hayvonlardan butunlay farq qildiruvchi omil bu uning ana shu ijtimoiy
tomonlaridir, degan fikrni bildirishgan.
Bizga ma’lumki, o‘rta asrlarlarda SHarq faylasuflari, xususan, Markaziy Osiyo
mutafakkir faylasuflari tomonidan o‘z vaqtida to‘g‘ri ko‘tarilgan bu masala haqida
juda teran va chuqur fikrlar aytilgan bo‘lishiga qaramay, unga e’tibor berilmay
kelindi. 
Inson muammosini o‘rganishda inson hayotining ma’nosi va mazmuni
masalasini to‘g‘ri tushunish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun inson hayotining
ma’nosini nima belgilaydi, uning mazmunini nimalar tashkil qiladi? Inson qanday
yashasa, uning hayoti mazmunli kechadi?... kabi savollarga javob berish lozim
bo‘ladi. Ochig‘ini aytganda, insoniyat paydo bo‘lgandan boshlab bu savollarga javob
izlab keladi. Bu savollarga javob berish falsafada inson muammosining muhim
tomonini tashkil qiladi. CHunki bu masala inson o‘zini anglashga kirishgan vaqtdan
boshlab uzoq davrlar davomida kishilar dunyoqarashning muhim jihatini tashkil qilib
keladi. SHuning uchun ham diniy va dunyoviy, milliy va umuminsoniy masalalar
bilan shug‘ullanib kelgan buyuk olimlar, davlat rahbarlari va shu kabilardan tortib,
oddiy kishilargacha bu masalani o‘z hayotida hech kim chetlab o‘tmagan.
Ma’lumki, har bir insonga hayot bir marta beriladi, shu jihatdan har bir
kishining dunyodagi yashash betakror, uning bu dunyoda vaqtincha va o‘tkinchi,
hech kim bu dunyoda abadiy yashash mumkin emas. Inson bu dunyoda qancha
yashamasin, qanday yashamasin, baribir, bir kun kelib, bu dunyodan ko‘z yumadi,
uni tark etadi, ya’ni u vafot etadi. Har qanday sharoitda ham inson uchun bu dunyoda
o‘lim muqarrardir. SHu sababli inson bu dunyodan nom-nishonsiz o‘tib ketmasligi
uchun imkoni boricha harakat qilish lozim. Inson dunyoga keldimi, u hayotda
shunday ish qilishi, shunday yashashi kerakki, u umrining oxirida o‘limi oldidan o‘z

---

hayoti bekorga o‘tmaganligi, bir marta yashashga berilgan umr bekorga elga
sovrilmaganligi, ayniqsa, o‘zi uchun, o‘z oilasi, bola-chaqalari farzandlari, eli, xalqi,
millati va Vatani uchun yaxshi ishlar qilib, uning umri samarali, ma’noli kechganligi,
mazmunli o‘tganligiga qoniqish hosil qilib, bu hayotdan rozi bo‘lgan holda ko‘z
yumishi lozim. 
Buning uchun har bir kishi bu dunyoga kelgandan keyin, avvalo, o‘z hayot
yo‘lini to‘g‘ri aniqlab to‘g‘ri belgilashi, hayotdan o‘z o‘rnini to‘g‘ri topishi, hayotda
ongli yashashi, o‘z hayotini to‘g‘ri qurishi, o‘z oldiga buyuk va olijanob maqsadlar
qo‘yib, ularni amalga oshirish uchun doimo sabot va qunt bilan harakat qilish, kurash
olib borishi zarur. CHunki har bir inson bu dunyoga kelar ekan, u hur va ozod hamda
baxtli yashashga ham tabiiy va ham ijtimoiy jihatdan haqlidir.
Inson, aslida, dunyoga baxt uchun, baxtli hayot qurish va kechirish uchun,
hayotning moddiy va ma’naviy ne’matlaridan to‘liq barhamand bo‘lib yashash uchun
keladi. SHuning uchun inson dunyoda kelajakka doimo yaxshi umid bilan yashaydi.
U o‘z oldiga doimo yaxshi orzu-havaslarni qo‘yib, shu orzu-havaslarga erishsam,
farzandlarimning baxti va kamolini ko‘rsam, deb; men ko‘rmagan baxtli kunlarni
farzandlarim, nabiralarim ko‘rsa deb, yaxshi va qutlug‘ niyatlar qiladi, kelajakka
katta umidlar bilan boqadi. Bunday qarash milliy istiqlol g‘oyamizning ob’ektiv omili
rolini ham o‘ynaydi. Xalqimiz, millatimizning hamjihatlikda kelajak orzu-umidalri
bilan yashashi va mehnat qilishi yurtimizni obod va farovonlik sari etaklaydi.
Falsafa inson hayotining ma’nosi va mazmuni deganda avvalo, insonning
dunyoda o‘zining boshqa kishilarga kerakligini anglab yashashini, uning hayotda o‘z
yo‘lini to‘g‘ri belgilab, hayotda o‘z o‘rnini to‘g‘ri topishini, qilgan yaxshi va ezgu
ishlarining beiz ketmasligiga ishonch hosil qilib, o‘z mehnatiga yarasha jamiyatda
izzat-ikromga ega bo‘lishini, uning mehnatiga boshqalar hurmat bilan qarab, uning
qadr-qimmatini joyiga qo‘yishini, uning mehnati va ishlari qadrlanishini, unga
berilgan umrining samarasiz o‘tmaganligini tushunadi.
Inson hayotining ma’nosi, aslida, har bir kishi o‘zining kamolotga tomon doim
beto‘xtov, uzluksiz harakat qilib, intilib yashashidir. Lekin uning kamolotga etdim,
deb unga intilish, harakat qilishdan to‘xtashi, insonning o‘z-o‘zini mahv etlishidir.
Inson hayotining qadr-qimmati esa o‘z hayotini ongli va mazmunli qurishi,
ma’lum maqsadlar asosida yashashi, shu maqsadlari yo‘lida kurashishi, boshqa
kishilarga nafi va yordami tegishi, o‘zidan, avvalo, yaxshi ishlar, yaxshi nom
qoldirishi, o‘z ishlari va hayotni davom ettiruvchi tarbiyalab o‘stirishi, eli, yurti
vatani manfaatlari uchun kurashishi, savob ishlarni ko‘p va xo‘p qilishi asosida qaror
topadi. Lekin buning uchun u yoshligidan qunt va sabot bilan o‘qish, ilm-ma’rifat
o‘rganishi, yuksak ma’naviyatli bo‘lib kamol topishi zarur. SHundagina u komil
inson bo‘lib etishadi.