Мавзу. Ернинг ички динамик жараёни р е ж а: Тектоник ҳаракатларнинг турлари

Тектоник ҳаракатлар асосан икки турга бўлинади
1) тебранма тектоник ҳаракат;
2) дислокацион тектоник ҳаракат.
Булардан ташқари, геосинклинал районларда зилзила ва вулқон ҳодисалари кузатилади.
Тебранма тектоник ҳаракатлар. Платформаларнинг айрим қисмлари ўн, юз ва минг йиллар
давомида кўтарилади ҳамда бунинг ҳисобига унинг иккинчи бири пасаяди ёки чўкади.
Буни ер юзасидаги баъзи жойлардан денгизнинг чекиниши, натижасида ўша жойларда қўруқликнинг кенгайиши, иккинчи бир бошқа майдонда денгиз трангрессияси натижасида қуруқликнинг камайши мисолида кўриш мумкин. Тебранма тектоник ҳаракатлар жинслариннг дастлабки ётиш ҳолатини ўзгартирмасада, унинг геологик жиҳатидан аҳамияти каттадир. Бу ҳаракат натижасида чўкинди ҳосил бўлиш жараёни тезлашади, қуруқлик билан денгиз ўртасидаги қирғоқ чегараси ўзгаради.
Дарё сувларининг ювиш хусусияти камаяди ёки аксинча кучаяди.
Тебранма тектоник ҳаракатлар қуйидаги кўринишларга бўлинади:
а) қадимий геологик даврлардаги тебранма ҳаракатлар;
б) янги ва замонавий тебранма ҳаракатлар.
Қадимий геологик даврлардаги тебранма ҳаракатлар ер қобиғининг кўтарилиши ёки чўкишига олиб келган. Натижада ер юзасининг ҳозирги умумий тузилиши вужудга келган.
Янги ва замонавий тебранма ҳаракатлар неоген даврининг охири ва тўртламчи даврида
содир бўлаётир. Биз бу ҳаракатларни денгиз супалари баландлигининг ўзгариши,
дарёларнинг қуйи қисмларини денгиз суви босиши ва дарё ўзанларининг чўкишида
яққол кўрамиз. Масалан, Ўзбекистоннинг Чиноздан Когонгача бўлган оралиғидаги
майдонлар йилига 13-15 мм, Амударёнинг ўрта оқим районлари 10 мм, Гурлан-Хўжайли
райони 10,5-11,5 мм га кўтарилаётганлиги аниқланган.
Ер қобиғининг баъзи жойлари кўтарилса, иккинчи бир жойи чўкади. Масалан, Фарғона водийси йилига 5-10 мм, Қизилқум ерлари 4-6 мм чўкмоқда.
Ҳозирги замон тебранма ҳаракатларини ўрганиш халқ хўжалигида катта аҳамиятга эгадир. Гидротехник иншоотлар, сунъий денгизлар, тўғонлар ва денгиз қирғоқларида шаҳарлар қурилишида вертикал тебранма ҳаракатлар кучини ўрганиш ва ҳисобга олиш муҳимдир.