Mavzu: ekotizmlarning o‘zgarishi suksessiyasi

oʻrmonlarining yongʻin tufayli boʻshab qolishi yaqqol misol boʻladi. Yongʻin koʻplab oʻsimliklarni va

hududdan uchibketa olmaydigan hayvonlarni nobud qilishi mumkin. Lekin

ularning ozuqaviy moddalari kul sifatida tuproqqa qaytadi. Birlamchi

suksessiyadagi yalangʻoch togʻ jinsini ishgʻol qilishga nisbatan buzilgan

hududni tezda qayta ishgʻol qilish osonroq, chunki uning tuprogʻi

allaqachon ozuqaviy moddalarga boy boʻladi.

Yongʻin sodir boʻlishidan oldin eman va hikori oʻrmonlarining oʻsimlik

dunyosida baland boʻyli daraxtlar hukmronlik qilardi. Ularning boʻyi quyosh

energiyasini olishga yordam bergan, lekin ulardan quyida oʻsadigan oʻsimliklarga soya slogan

. Vaholanki, yongʻindan keyin bu daraxtlar darhol qayta tiklanmaydi. Buning oʻrniga dastlab bu

yerlarda bir yillik oʻsimliklar, yaʼni faqat bir yil yashaydigan oʻsimliklar, keyin esa bir necha yillar ichida

tez oʻsadigan va koʻpayadigan oʻtlar oʻsadi. Birlamchi suksessiyada hududlarni dastlab ishgʻol

qilgan oʻsimliklar kashshof oʻsimliklar deyiladi.Koʻp yillardan keyin oʻtlar va boshqa turdagi

oʻsimliklarning oʻsishi natijasida atrof-muhit qisman oʻzgarib, bu yerlarda butalar paydo boʻladi, ularning ketidan esa kichik

qaragʻay, eman va hikori daraxtlari oʻsib chiqadi. Nihoyat, keyinchalik yana buzuvchi omillar boʻlmasa, eman va hikori daraxtlari

yana hukmronlik qila boshlaydi va zich qoplam hosil qilib, jamoaning tarkibini yongʻin boʻlishidan

oldingi holatga qaytaradi. Bu suksessiya jarayoni taxminan 150 yil davom etadi.

Oʻrmon suksessiyasi. Manba: Forest succession /Lucas Martin Frey, CC BY 3.0

Suksessiyaning borish yoʻli va tugash nuqtasi

• Suksessiyani ilk marotaba oʻrgangan ekologlar suksessiya jarayonini oldindan aytish mumkin, jamoa doimo bir xil ketma-ketlikdagi bosqichlarni bosib oʻtadi deb oʻylashgan. Shuningdek, ular suksessiyaning oxirgi barqaror, yaʼni atrof-muhit bilan muvozanatda boʻlgan holatini klimaks bosqichidagi jamoa deb nomlashgan va bu holat oʻsha joyning iqlimi bilan belgilanadi deb hisoblashgan. Masalan, yuqorida keltirilgan misolda yetilgan eman va hikori oʻrmoni muvozanatga erishgan, klimaks bosqichidagi jamoa hisoblangan.
• Suksessiya jarayonining oldindan belgilab qoʻyilgan yoʻldan borishi va barqaror muvozanatga erishgan jamoa toʻgʻrisida ilgari surilgan fikrlar bugungi kunga kelib turli savollarni yuzaga chiqarmoqda. Oldindan belgilab qoʻyilgan yoʻldan emas, muayyan vaziyatlarga qarab suksessiyaning turli yoʻllarni bosib oʻtishi maʼlum boʻlib bormoqda.^1
• Shuningdek, barqaror klimaks bosqichiga chiqqan jamoalar baʼzi holatlarda shakllanayotganligiga qaramasdan, koʻplab muhitlar uchun bu kam uchraydigan holat boʻlishi mumkin. Ekotizim tez-tez turli buzuvchi omillar taʼsiriga duchor boʻlib turishi ham mumkin va bu jamoaning muvozanat holatiga chiqishiga toʻsqinlik qiladi yoki muvozanat qaror topganda tezda bu holatni izdan chiqaradi.