Mavzu: Dastlabki kimyoviy tushuncha va qonunlar. Kimyoviy formula, valentlik. Darsning maqsadi

Yangi darsning bayoni.

Ma’lumki, kimyoviy elementlarning atomlari bir-birlariga birikibjuda ko‘p oddiy va murakkab moddalarning molekulalarini hosil qiladi.Xo‘sh, bu molekulalarda atomlar bir-birlari bilan qanday kuch hisobigabog‘lanib turadi?Odatdagi sharoitda inert gazlarning atomlari erkin holda mavjud bo‘la oladi (He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn), boshqa har qanday element atomlari erkin holda uzoq vaqt mavjud bo‘la olmaydi, ular bir-biri bilan birikishga harakat qiladi, natijada esa oddiy yoki murakkab moddalarni hosil qiladi. Masalan, oddiy moddalar – H2, O2, N2, Cl2, murakkab moddalar – HCl, H2O, MgO, NaCl, H2SO4 va hokazo. Siz avvalgi D.I.Mendeleyevning davriy qonuni va kimyoviy elementlar davriy jadvali” bobini o‘rganish davomida har qanday kimyoviy element o‘zining tashqi energetik qavatidagi elektronlar sonini tugallangan holatga etkazishga intilishini bilib olgansiz. Tashqi energetik qavat sakkizta elektron bilan to‘lganda tugallangan bo‘ladi (birinchi energetik qavat tashqi energetik qavat sanalganda esa ikkita elektron kifoya). Inert gazlarning tashqi energetik pog‘onasida elektronlar soni tugallangan bo‘ladi. Shuning uchun inert gazlarning molekulalari bir atomli, kimyoviy jihatdan esa inertdir. Kimyoviy birikmalar hosil bo‘lishida element atomining yadrosida o‘zgarish sodir bo‘lmaydi, tashqi energetik qavatidagi elektronlarda qo‘shimcha guruhcha elementlarida esa tashqi va tashqidan oldingi energetic qavatda o‘o‘zgarish sodir bo‘ladi. Ma’lumki, har bir kimyoviy element o‘zining tashqi energetik qavatidagi elektronlarining yadroga bog‘lanish energiyasi bilan farqlanadi. Ayrim elementlarning tashqi energetik qavatidagi s-elektronlar yadroga kuchsiz bog‘langanligi tufayli ular kimyoviy reaksiyalarda oson elektron beradi. Bunday elementlar metallardir. Masalan, natriy atomining tashqi energetik qavatida (3s1) bitta elektron bo‘ladi va u kimyoviy reaksiyalarda osonlik bilan bitta elektron yo‘qotib ikkinchi qavatni ochib qo‘yadi. Natriy ning ikkinchi qavatida esa sakkizta elektron bo‘ladi. Natriy atomi Natriy ioni Masalan, metalmaslarda esa tashqi energetik qavatidagi elektronlar yadroga kuchliroq bog‘langanligi sababli kimyoviy reaksiyalarda electron biriktirib oladi. Ftor atomining tashqi energetik qavatida ettita elektron

bo‘ladi va kimyoviy reaksiyalarda elektron qabul qilib olib tashqi energetic qavatini sakkizta elektron bilan to‘ldiradi. Ayni element atomining boshqa element atomidan elektronlarni

tortib olish xususiyati elektrmanfiylik deb ataladi. Elektrmanfiylikni absolyut qiymatlari bilan hisoblash noqulay bo‘lib, amalda nisbiy elektrmanfiylik qiymatlaridan foydalaniladi. Odatda

litiy ning nisbiy elektrmanfiyligi 1,0 deb olingan. Qolgan elementlarning elektrmanfiyligi litiyga nisbatan aniqlanadi.Davrlarda kimyoviy elementlarning elektrmanfiyligi chapdan o‘ngga

o‘tgan sari ortib boradi. Bosh guruhchalarda esa aksincha yuqoridan pastga tushgan sari nisbiy elektrmanfiyligi kamayib boradi. Demak elektrmanfiyligi eng yuqori bo‘lgan element ftordir, seziyning elektrmanfiyligi eng kichik ya’ni 0,86 ga teng. Metalmaslarning elektrmanfiyligi nisbatan katta, metallarning elektrmanfiyligi esa kichik qiymatga ega. 11-jadvalda elementlarning elektrmanfiylik qiymatlari berilgan. Jadvalga e’tibor bersak, elementlarning elektrmanfiyligi ham Davriy qonunga mos keladi. Davrlarda elementning yadro zaryadi ortib boradi. Guruhlarda esa elementning yadro zaryadi ortgan sari elektrmanfiyligi kamayib boradi.

Buning sababi davrlarda atom radius kamayib borishi bo‘lsa, guruhlarda elementning yadro zaryadi ortishi bilan atom radiusi ham ortib borishidir. Kimyoviy reaksiyalarda elektronlar nisbiy elektrmanfiyligi kichikelementdan nisbiy elektrmanfiyligi katta element atomi tomon siljiydi yoki

butunlay o‘tib ketadi.