Mavzu: Dastlabki kimyoviy tushuncha va qonunlar. Kimyoviy formula, valentlik. Darsning maqsadi

Darsning tashkiliy qismi:

1. O`quvchilar bilan salomlashish. 2. Navbatchilikni o`tkazish va davomatni aniqlash.

3. Siyosiy daqiqa o`tkazish. 4. O`tilgan mavzuni so`rash baholash.

Yangi darsni rejasi.

1. Kimyoviy formula, 2. Valentlik.

Yangi darsning bayoni.

Atomlarning o‘lchamlari hamda ularning nisbiy va absolyut massalari to‘g‘risida atroflicha bilimga ega bo‘lish uchun quyidagi eng muhim tushunchalarni bilish talab etiladi.Kimyoviy hodisalarda bo‘linmaydigan moddaning eng kichik zarrasi atomlardir.«Atom» so‘zi qadimgi yunon tilida bo‘linmas degan ma’noni anglatadi. Hozirgi vaqtda atom bir qator yanada kichik zarralardaniborat ekanligi isbotlangan.Kimyoviy element – atomlarning muayyan turidir. Masalan, kislorod atomlari kislorod elementini bildiradi.Har bir kimyoviy elementning lotincha nomini bosh harfi, zarurat bo‘lsa bosh harf bilan keyingi harflardan birini qo‘shib yozish bilan kimyoviy elementning belgisi ifodalanadi. Masalan, H (ash)-vodorodning kimyoviy belgisi, uning lotincha Hydrogenium (suv hosil qiluvchi) nomining bosh harfi.Atomlar juda kichik zarrachalar bo‘lib, ma’lum massaga ega. Masalan, vodorod atomining absolyut massasi 0,000000000000000001, 000001674 g yoki 1,674∙10^-24 g. Uglerod atomining absolyut massasi – 19,993∙10 –24 g.Atomning nisbiy massasi- 12C atomining massasini 1/12 qismidan necha marta katta ekanligini bildiradigan sondir. 12C atomining 1/12 qismining massasi 1,66057∙10^{-24 g}. 1,66057∙10-^{24 g}=1 a.m.b. Nisbiy atom massa Ar bilan ifodalanadi. Indeksdagi «r» nisbiy (relative)degan ma’noni anglatadi.Elementning nisbiy atom massasiga son jihatdan teng qilib grammlar bilan ifodalangan qiymat g-mol deyiladi( yoki mol deyiladi).

Bir mol har qanday modda 6,02∙10²³ ta zarracha (atom, molekula,ion) tutadi. 6,02∙10²³ soni Avogadro doimiysi deyiladi.Kimyoviy formula – modda tarkibini kimyoviy belgilar va (zarur bo‘lsa) indekslar yordamida ifodalanishidir.

Kimyoviy formulaga qarab moddaning sifat va miqdor tarkibinibilib olish mumkin. Masalan: H₂SO₄ – sulfat kislota.H₂SO₄ – sulfat kislotaning bitta molekulasini va molekulada 2 ta vodorod, 1 ta oltingugurt va 4 ta kislorod atomi mavjudligini, shuningdek,moddaning 1 molini ham bildiradi.Shuningdek, molekulani absolyut va nisbiy massasini ham toppish mumkin. Absolyut massasini topish uchun 2 ta vodorod, 1 ta oltingugurt va 4 ta kislorod atomlarining haqiqiy massalari qo‘shiladi. Bunday kichik sonlarustida amallarni bajarish qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun molekulaning nisbiy massasi Mr va mol miqdori hisoblab topiladi. MrH₂SO₄=1∙2+32+16∙4=98gr moll.Bir mol – moddaning nisbiy molekulyar massasiga son jihatidanteng va gramm bilan ifodalangan qiymatdir.Bir mol – 12C uglerod izotopining 12 gramida nechta atom bo‘lsa, o‘shancha struktura birligi (molekula, atom, ion, elektron) tutgan moddaning miqdoridir.12 gramm uglerodda 6,02∙10²³ ta atom bo‘ladi. Modda miqdori – υ harfi bilan belgilanadi va uning qiymati mollar bilan ifodalanadi.Moddaning molyar massasi – M harfi bilan belgilanib g/moll bilan ifodalanadi. Berilgan kimyoviy formulalardan shu modda tarkibiga kirgan elementlarning valentligini topish.Element atomlarining boshqa elementning muayyan sondagi atomlarini biriktirib olish xususiyati shu elementning valentligi deyiladi. Valentlikni o‘lchov birligi qilib vodorodning valentligi qabul qilingan.Vodorod atomining valentligi I (bir) ga teng.Kislorod atomi doimo ikki valentli bo‘ladi.Valentligi noma’lum bo‘lgan elementning valentligi, vodorodli yoki kislorodli, shuningdek, valentligi ma’lum bo‘lgan boshqa bir element bilan hosil qilgan birikmalaridan aniqlanadi.1-misol. Quyidagi birikmalarning formulalarini daftaringizga ko‘chirib yozing va elementlarning valentligini aniqlang. As₂O₅, Cu₂O, TeO₃, H2Se, Cl₂O₇, KH.1) As2O5 — kislorodning valentligi ikki. Kislorod atomlari beshta,har birining valentligi 2, kislorod atomlarining umumiy valentligi (2x5=10)10 ga teng. Mishyakning ham umumiy valentliklari 10 bo’lishi kerak.Birikmada 2 ta mishyak atomi 10:2=5. Demak: har bir mishyak atomiga 5 ta birlik mos keladi. Birikmada mishyakning valentligi 5 ga teng.Cu₂O – 2・1=2; 2:2= 1. Mis bir valentli. TeO₃ – 2・3=6; 6:1= 6. Tellur olti valentli

H₂Se – 1・2=2; 2:1=2. Selen ikki valentli. Cl₂O7 – 2・7=14; 14:2=7. Xlor etti valentli

KH – 1・1=1; 1:1=1. Kaliy bir valentli hisoblanadi.