Mavzu: Dala ekinlari seleksiyasida monoduragay chatishtirishdan foydalanish. Reja

Ikkinchi avlod duragayi (F₂) F₁ o’simliklarini o’z-o’ziga chatishtirib olinadi. Shuning uchun uning gametalari quyidagi 4 xil variantda uchrashib, qo’shilib zigotalar, yani F₂ o’simliklarini hosil qiladi: AA, Aa, aA, aa. Ularni uchta guruhga bo’lish mumkun: 1. AA – dominant gomozigotali guruh. Ular F₂ o’simliklarning ¼ qismini tashkil etadi.

Qisqacha qilib F₂ dagi genotipik ajralishni shuday ifodalash mumkun:

1 AA : 2 Aa : 1aa. No’xat gulining rangi to’liq dominantlik holatida irsiylangani sababli F₂ da fenotib bo’yicha 2 ta guruh o’simliklar ajralib chiqadi. Ularning ¾ qizil va ¹/₃ qismi oq gulli o’simliklar bo’ladi.

F₂ dagi gomozigotali o’simliklar (AA va aa) keyingi avlod (F₃) da aralash bermaydi, getorozigotali (Aa) o’simliklar esa tana IAA:2Aa:Iaa guruhlariga ajralish beradi.

Ressesiv (a) geni F₁ da getorazigota (Aa) holatida bo’lib uning fenotipida nomoyon bo’ladi. Bo’lmasa ham o’zining yaxlitligi, sofligini ya’ni diskretligini saqlab qoladi. Shuning uchun ham ressesiv “a” geni F₂ ressesiv gomozigota (aa) holatiga kelib, ular gulining oq rangda bo’lishini tamin etadi. Bu qonuniyat Mendelning gametalar sofligi nazariyasining mazmunini tashkil qiladi.

Mendel no’xat o’simligi urug’i rangining sariq-yashil bo’lishi, urug’ shaklining tekis-burishgan bo’lishi kabi belgilarining ham irsiylanishi yuqorida bayon etilgan qonuniyatlarga bo’ysunishini isbotladi.

Mendel tajribalarida no’xot o’simligi gulining qizil rangi oq ranga, urug’ining sariq bo’lishi yashilga va uning silliq bo’lishi esa burishgan belgiga to’liq dominantlik holatida irsiylanishi ko’rsatilgan. Bundan keyingi tadqiqotlar natiyjasida organizm belgilarining irsiylanishida yana bir holat – to’liqsiz (chala) dominantlik ham namoyon bo’lishi mumkunligi isbot etadi. To’lioqsiz dominantlik hodisasiga g’o’za tolasi rangining irsiylanishini misol qilib keltirish mumkun.

G’o’zaning tolasi malla rang va oq rang bo’lgan liniyalarinin o’zaro chatishtirib olingan birinchi avlod duragay o’simliklarda tola rangi oraliq holatda, novvot rangda bo’ladi. Ularning ikkinch avlodida esa bu belgi bo’yicha hilma-hillik (ajralish) sodir bo’ladi. F₂ o’simliklarini tola rangi bo’yicha uchta guruhga bo’lish mumkun: malla rang, novvot rang va oq rang tolaga ega bo’lgan o’simliklar. Bu uch guruh o’simliklarning miqdoriy nisbati. Fenotib va genotib jihatdan 1:2:1: holatida bo’ladi.

F₂ ning malla rang va oq rang tolali o’simliklari F₃ avlodida ajralish bermaydi. F₂ ning novvot rang tolali o’simliklari esa F₃ (F₂ dagi kabi) tola rangi bo’yicha 1:2:1 nisbatda ajralish beradi.

Qorako’l qo’ylarida teri (mo’yna) rangining qora bo’lishi uning oq rangda bo’lishiga nisbatan to’liq dominantlik holatida irsiylanishi aniqlangan.

Qoramollarda esa terining qizil rangda bo’lishi, uning oq rangda bo’lishiga nisbatan to’liqsiz dominantlik holatida irsiylanishi ko’rsatilgan.

To’liq dominantlik holatidagi irsiylanishda F₂ duragay o’simliklari 2 ta fenotipik guruh (3:1), to’liqsiz dominantlik holatida esa 3 ta fenotipik (1:2:1) guruh hosil etadi. Chunki ularda dominant gomozigotali (AA) o’simliklar tashqi ko’rinishidan geterozigotali (Aa) o’simliklardan farq qiladi. Ularda genotipik guruhlarning soni va miqdoriy nisbati bir hil, ya’ni 1AA:2Aa:1aa tarzida bo’ladi.

Mendel tadqiqotlarining samaradorligini tamin etgan omillar uning o’z ishlarida matematik usullar va simvollardan keng foydalanganidir. Buning uchun duragaylarning bir necha avlodlarida o’z belgilari bo’yicha ota va ona organizmlarga o’xshash va ulardan farq qiluvchi xisoblash, ularning miqdoriy nisbatini aniqlash shundan dalolat beradi.