Мавзу: Чартистлар ҳаракати Чартизм

Лондон ишчилар ассоциацияси чартистларнинг биринчи ташкилоти бўлиб, 1836 йил 16 июнь куни асос солинган. Унинг ташкилотчиси .Ловетт, йиғувчи Г.Гетеренгтон ва бошқалар эди. 1837 йил Ассоциациядан Дж.Гарни бошчилигидаги инқилобий ишчилар гуруҳи ажралиб чиқди. 1838 йил Лондон ишчилар ассоциацияси номи билан чартистларнинг “Халқ хартияси” қабул қилинди. Ҳунармандлар унда устунлик қилишган. Унинг раҳбарлари курашнинг инқилобий методига қарши чиқишдилар ва ҳаракатга рахбарликни радикал буржуазияга беришликни талаб қилишган. 1839 йилги чартистлар конвентида Лондон ишчилар ассоциацияси вакиллари ўнг қанотнинг ядросини ташкил қилишдилар. Аъзоларининг кўпчилиги ундан чиқиб, 1840 йил Лондон чартистлар иттифоқини туздилар.
1838 йил бошларида “Лондон ишчилар ассоциацияси” олти банддан иборат хартияни ишлаб чиқдилар:
1. вояга етган барча эркаклар учун умумий сайлов ҳуқуқини жорий қилиш.
2. Йиллик парламентнинг қайта сайлови.
3. Парламент аъзоларини тақдирлаш.
4. Яширин овоз бериш.
5. Тенг сайлов округлари.
6. Парламентга номзод кўрсатиш учун мулк цензини бекор қилиш.
Хартиянинг тўлиқ матни ЧАРТИЗМ ХКЖЖАТЛАРИ бўлимида берилган.
Хартия учун ишчилар ҳаракатининг янги тўлқини кўтарилиб, шиорларини илгари суриб, барча ишчилар мавжуд тузумга қарши кураш олиб боришдилар. Хартия ўз номини кучли ҳаракатга - чартизм деб ном берди. Хартия 1838 йил бошларида чоп этилган. Аммо ушбу вақтда чартистлар ҳаракати бошланган эмас. 1838 йил охири – 1839 йил бошларида бошланиб, хартия учун шимолнинг саноат пролетариати чиқишдилар.
Барча бандлар сиёсий талаблардан иборат бўлган. Биз хартияда на республика, на ижтимоий ва иқтисодий талаблар ва на аёлларнинг тенг ҳуқуқлилиги талабларини кўрамиз.
Чартизм ҳаракати соф сиёсий аҳамият касб этган. Аммо чартистлар тарихчиси бошқача фикр билдиришган. ⁹ Умумий сайлов ҳуқуқи талабларига қараганда ишчиларнинг ушбу сиёсий талаблари кенгроқ эканлиги таъкидланади.
Чартистлардан бири унинг моҳияти ҳақида шундай дейди: “Халқ хартияси – фақат механизмдир, якуний мақсадни амалга ошириш учун восита эди холос. Восита – бу парламент ислоҳоти. Якуний мақсад – ижтимоий ислоҳотдир...”.
Чартистлар зўрға ўзларини кўрсата олишган. Чартистлар йўлбошчиларидан бири Гарни шундай ёзади: “агар ушбу хартия учун ҳаракат иштирокчиларининг манфаати амалга ошмаса, кейинги фаолият бутунлай ўзгаради”.
Ушбу нуқтаи назардан хартиянинг олтита банди баъзида яширин акс этади. Чартистлар ҳаракатининг асосий ҳаракатлантирувчи кучи пролетариат (йўқсиллар) эди. Аммо майда буржуазия ҳам азият чекиб, майда ишлаб чиқарувчилар билан биргаликда чартизмни қўллай бошлади.¹⁰
Майда буржуазиянинг иштироки чартизмнинг кучсизлигини келтириб чиқармаган. Вазифа ҳаракатда пролетариатнинг устунлигини таъминлаш бўлиб, реакцион кайфиятдаги кучларга қарши туриш эди. Агар пролетариат бўлмаган ишчилар оммаси чартистлар байроғи остида бирлашиб, ўз ҳаракат ва кучларини мустаҳкамлаб боришса, майда буржуазия ғоясшунослари, радикал буржуазия ва реакцион торилар бошқа йўналишда ҳаракат қилишлари мумкин эди. Улар чартистлар эмас, балки вақтинчалик йўлдош кучлар ҳисобланган. Бу пролетариат душманлари бўлишган.
Аттвуд “йўлдош” кучларга бошчилик қилган. Аттвуд ўз пул ислоҳотини ўтказиш учун бу ҳаракатдан фойдаланган. “Йўлдош” кучлар қаторига “сентиментал тори” лар ҳам кирган. Улар ишчилар оммасига курашдан саноат буржуазияси учун фойдаланиш лозимлигини ўқтиришган. Руҳоний Стефенс ( 1805 – 1879) хартия ишида фаоллик кўрсатган. Аммо у ҳақиқий хартиячи бўлмаган. Фабрика пролетариати кайфияти эмас, балки қўйи қишлоқ аҳолисида капитализмни ривожлантириш мақсадини акс эттириб, тезда чартистлар ҳаракатидан чиқиб кетди.