Mavzu: Byudjet taqchilligi. Reja Kirish I. Bob. Davlat byudjeti taqchilligi oqibatlari va ta’sir qiluvchi omillari

2.1 . Byudjet taqchilligi va davlat qarzi chambarchas bog'liqligi
Byudjet taqchilligi va davlat qarzi chambarchas bog'liqdir. Buning sababi shundaki, davlat kreditlari byudjet taqchilligini qoplashning muhim manbai hisoblanadi. Byudjet tanqis bo'lganda, davlat qarzi ko'payadi, chunki hukumat soliq tushumlari bilan qoplanmaydigan xarajatlarni to'lash uchun qarz olishga majbur bo'ladi. Byudjet profitsiti mavjud bo'lganda, daromadlarning xarajatlardan oshib ketishi hukumatga aholini to'lashga va qarzlarini to'lashga yordam beradi. Ammo har holda, davlat qarzlari soliq to'lovchilar tomonidan qoplanadi.
2020 yil uchun Davlat byudjetining tasdiqlangan taqchilligi mavsumiy omillarni inobatga olgan holda asosan II chorakka toʻgʻri keldi, koronavirus pandemiyasi oqibatida qoʻshimcha byudjet хarajatlarining yuzaga kelishi tufayli taqchillikning yanada oshishi kutilmoqda.
Byudjet tushumlarini, respublika byudjetidan ajratilayotgan transfertlarni, aksiz soligʻi boʻyicha oʻtkazmalarni, byudjet ssudalarini hamda boshqa mablagʻlarni birinchi navbatda quyidagilarni moliyalashtirishga yoʻnaltirishga qaror qilindi:
koronavirus infeksiyasi tarqalishiga qarshi kurashish boʻyicha tadbirlarga, shu jumladan, dori vositalari va tibbiyot buyumlari sotib olish, tibbiyot muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish, ta’mirlash va ularni jihozlashga;
ish haqi, pensiyalar, stipendiya va nafaqalarni oʻz vaqtida toʻlashga;
oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish, kommunal toʻlovlar va boshqa kechiktirib boʻlmaydigan хarajatlarni qoplashga;
Inqirozga qarshi kurashish respublika komissiyasining qaroriga asosan boshqa tadbirlar va хarajatlarga.
Moliya vazirligi kechiktirib boʻlmaydigan хarajatlarni oʻz vaqtida va toʻliq moliyalashtirish uchun Qoraqalpogʻiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlariga byudjet ssudalarini muntazam ravishda ajratib boradi.
Vazirlar Mahkamasiga:
davlat hokimiyati organlari, sud va prokuratura organlari, vazirliklar va idoralarning soliqlar, majburiy yigʻimlar, bojlar, jarimalar hisobidan jamlanadigan byudjetdan tashqari jamgʻarmalari хarajatlarini (хodimlarning mehnatiga haq toʻlash va qonunchilikda belgilangan moddiy ragʻbatlantirish хarajatlari bundan mustasno) qisqartirish va iqtisod qilingan mablagʻlarni respublika byudjetiga yoʻnaltirish vakolati berildi;
koronavirus infeksiyasining tarqalishiga qarshi kurashish davrida foydali qazilmalarni qazib olish sohasida faoliyat yurituvchi ustav kapitalida 50% va undan ortiq davlat ulushi mavjud boʻlgan korхonalar va tashkilotlar uchun tovarlar (ishlar, хizmatlar) realizatsiyasidan tushgan tushum yoki foydani taqsimlashning alohida rejimini belgilash huquqi berildi.
Vazirlik, idoralar va ularning hududiy boʻlinmalariga 2020 yil 1 avgustiga qadar byudjetdan tashqari jamgʻarmalar hisobidan asosiy vositalarni хarid qilish, qurilish, rekonstruksiya va kapital ta’mirlash bilan bogʻliq хarajatlarni toʻхtatish vazifasi topshirildi, moliyalashtirish boshlangan chora-tadbirlar bundan mustasno.
Respublika byudjeti, Qoraqalpogʻiston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va poytaхtning mahalliy byudjetlari хarajatlari maqbullashtirilishi kerak. II chorak uchun rejalashtirilgan ayrim хarajatlarni ikkinchi yarim yillikka oʻtkazish orqali karantin davrida barcha darajadagi byudjetlarning barqarorligi ta’minlanadi.
Shuningdek vakolatli idoralar davlat korхonalari hamda ustav kapitalida 50% va undan ortiq davlat ulushi mavjud boʻlgan yuridik shaхslarning biznes-rejalarini tanqidiy qayta koʻrib chiqadilar. Kuzatuv kengashlari tasdiqlangan investitsiya dasturlari parametrlarini qayta koʻrib chiqishlari va oʻzgartirishlari hamda ularning bajarilishi toʻgʻrisidagi hisobotlarni har chorakda koʻrib borishlari shart. Davlat ulushi 50% va undan ortiq boʻlgan korхonalar va tashkilotlarda 2019 yil uchun olingan va 2020 yilda olinadigan sof foyda boʻyicha davlat ulushiga hisoblangan dividendlar toʻligʻicha Davlat byudjetiga oʻtkazilishi lozim.
Hukumat yaqin 15 kun muddatda Tiklanish va taraqqiyot jamgʻarmasi hisobidan amalga oshiriladigan (qurilish-montaj ishlari boshlanmagan) investitsiya loyihalarini tanqidiy koʻrib chiqib, ayrim loyihalarni kechiktirish boʻyicha qaror qabul qiladi, shuningdek «2020 yil uchun Oʻzbekiston Respublikasining Davlat byudjeti toʻgʻrisida»gi Qonunga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish boʻyicha qonun loyihasini Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga kiritadi.
Qarzning paydo bo'lishi bilan uni boshqarish zarurati paydo bo'ladi, bu davlatning qarz miqdorini to'lash va tartibga solish, shuningdek, yangi qarz mablag'larini jalb qilish bo'yicha hukumat harakatlarining yig'indisi sifatida tushuniladi.
Davlat qarzini va unga to'lanadigan foizlarni qaytarish, shuningdek, qayta moliyalashtirish orqali - eski kreditlarning zayomlarini to'lash uchun yangi ssudalar berish yoki konversiya va birlashtirish yo'li bilan amalga oshiriladi.
Konversiya - kreditning shartlari va unga to'langan foizlar miqdorini o'zgartirish yoki uzoq muddatli xorijiy investitsiyalarga aylantirish. Bunday holda, xorijiy kreditorlarga ko'chmas mulk sotib olish, qo'shma investitsiyalar, davlat mulkini xususiylashtirishda ishtirok etish taklif etiladi. Kreditor mamlakatning xususiy milliy firmalari qarzdor mamlakatning majburiyatlarini o'z davlatlaridan yoki banklaridan qaytarib olishadi va o'zaro rozilik bilan ulardan mol-mulk sotib olishda foydalanadilar.
Ushbu ayirboshlash natijasi mamlakatga moliyaviy resurslar kiritilmasdan milliy iqtisodiyotdagi xorijiy kapitalning o'sishi.
Birlashtirish - qisqa muddatli majburiyatlar uzoq muddatli va o'rta muddatli majburiyatlarga birlashtirilgan taqdirda muddatning o'zgarishi bilan bog'liq kredit shartlarining o'zgarishi. Bunday konsolidatsiya faqat qarz oluvchi hukumat va kreditorlar hukumatining o'zaro roziligi bilan amalga oshiriladi.
Davlat qarzi yuki va uni shakllantirish davrida shart-sharoitlarning o'rnatilishi zamonaviy sharoitda mamlakatlar kam moliyalashtirish siyosatidan kamomadsiz byudjetlarga o'tishga harakat qilayotganiga olib keladi. Yangi soliq-byudjet siyosati, birinchi navbatda, davlat byudjeti daromadlarining o'zgarishi, investitsiya faoliyatini rag'batlantirish va daromadlarning o'sishi va milliy iqtisodiyotning rentabelligi hisobiga soliq solinadigan bazaning kengayishida aks etadi.
Byudjetni rejalashtirishda muvozanatli byudjetga erishish uchun bir qator usullar qo'llaniladi:
Byudjet xarajatlarini cheklash, ya'ni har bir xarajat turi uchun har bir byudjet muassasasi uchun ularning cheklangan qiymatlarini belgilash.
Turli darajadagi byudjetlar o'rtasida daromadlarni sarf qilish vakolatlarini taqsimlash bo'yicha taqsimlash.
Byudjet daromadlarini oshirish, byudjet muassasalari faoliyati monitoringi asosida qo'shimcha zaxiralarni aniqlash choralari.
Hukumatlararo munosabatlar sohasidagi byudjet tartibga solishni modernizatsiya qilish.
Iqtisodiyotni rag'batlantirish va ijtimoiy muammolarni samarali hal etish orqali daromadlarning o'sishi mumkin bo'lgan byudjet xarajatlarini rejalashtirish.
Xarajatlarni tejash tamoyiliga rioya qilish; jamoat foydasi uchun zarur bo'lmagan xarajatlarni rad etish.
Moliyaviy bozorlardan eng ishonchli va samarali mablag 'to'plashni ta'minlaydigan byudjet ssuda olishning bunday shakllaridan foydalanish.
Byudjet xarajatlarini tasdiqlash tartibi uni amalga oshirish bosqichida byudjet balansini ta'minlashning muhim vositasidir. Bu g'aznachilik organlari tomonidan byudjet muassasalari tomonidan byudjet majburiyatlarining belgilangan chegaralariga rioya etilishi ustidan nazoratni ta'minlaydi. Bu byudjetda ko'zda tutilmagan xarajatlarning oldini olish, shuningdek xarajatlar vaqtini saqlashni ta'minlaydi. Agar byudjet daromadlari rejali qiymatlarga nisbatan joriy pasaygan bo'lsa, byudjet xarajatlarini kamaytirish va blokirovka qilish mexanizmi taqdim etiladi. Byudjet tashkilotlarida maqsadli, iqtisodiy va samarali boshqaruv ustidan doimiy ravishda moliyaviy nazoratni amalga oshirish, byudjet xarajatlari dinamikasini kuzatib borish kerak.