Mavzu: buxgalteriya balansi tahlili

Buxgalteriya balansi tahlili
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI HISOB VA AUDIT FAKULTETIMAVZU: BUXGALTERIYA BALANSI TAHLILI
Bajardi: HBA-71-2 talabasi
Otaxonov Abdullajon
Tekshirdi: Abdullayev Abror
KirishIqtisodiy islohotlarning chuqurlashib borishi, O’zbekiston Respublikasining jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi o’z navbatida mavjud qonunchilik asosini doimiy ravishda takomillashtirish uni xalqaro me’yorlar va standartlarga moslashtirib borishini taqazo etdi.
Respublikamizda bozor iqtisodiyotiga o’tish tamoyillari va uning keyingi bosqichlarida ustuvor yo’nalishlarning belgilanishi, ayniqsa ijtimoiy – siyosiy hayotni, jumladan iqtisodiyotni bir qancha sohalarini, jumladan buxgalteriya hisobi tizimi ham isloh qilishni boshladi.
O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2017-yil 7 –fevraldagi 4947-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan “2017 -2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi” jamiyat hayoti barcha sohalari uchun asosiy dastur bo’lib hisoblanadi 1.
Buxgalteriya hisobini isloh qilinishi, eng avvalo, uning boshqaruv hisobi moliyaviy hisob va soliq hisobiga bo’lib o’rganishimizni taqazo etadi. Hisobning shunday bo’linishi nafaqat korxonaning, balki barcha manfaatdor tomonlarning, shu jumladan davlatning ham istiqboli uchun xizmat qiladi.
Respublika buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimi oldidagi eng muhim vazifalardan biri – bu buxgalteriya hisobini tashkil etish hamda yuritish tartibini imkon qadar xalqaro talablar darajasiga muvofiqlashtirib borishdan iboratdir. Chunki, xohlaymizmi, yo’qmi biz jahon globallashuv jarayoni davrida yashamoqdamiz, o’z navbatida buxgalteriya hisobi xalqaro integratsiya jarayonlarini rivojlantirishda “biznes tili” sifatida tan olingan.
Buxgalteriya balansi — buxgalteriya hisoboti aniq hisobot sanasida yakunlovchi, mablag‘larning sarflanishi, manbai va maqsadini taʼriflovchi, jamlovchi, umumlashtirilgan jadvalda pul hisobida aks ettiruvchi hujjat. Buxgalteriya balansi korxona, tashkilot, firma va boshqa xo‘jalik yurituvchi subʼektlarning mulkiy holatini qiymat ko‘rinishida taʼriflab beradi. Buxgalteriya balansi umumlashtirilgan jadval shaklida korxonaning mulklari tarkibini, ularning joylashtirilishini, manbalarini, mablag‘larning sarflanishi va safarbar etilishini hisobot sanasida qiymat jihatidan aks ettiradi. Buxgalteriya balansi 2 qismdan iborat bo‘lib, chap tomoni aktiv, o‘ng tomoni passiv deb ataladi. Aktiv va passiv bir-biriga teng bo‘ladi.
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. Unda xo‟jalik yurituvchi su‟yektning aktivlari, kapital va majburiyatlar hamda ularning tarkibi to‟g‟risidagi ma‟lumotlar ma‟lum bir davrga aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobining muhim vazifalaridan biri bo„lib mulkga egalik qilish huquqini ifodalovchi
Aktiv = Xususiy kapital + Majburiyatlar matematik tenglikni hamma vaqt ta‟minlab berish va saqlash hisoblanadi
Xo'jalik operasiyalarning buxgalteriya balansiga ta'siri.Har kuni korxonada turli xildagi xo'jalik operasiyalari sodir bo'ladi va korxonaning faoliyati ushbu operasiyalardan tashkil topadi. Korxona omboriga materiallar kelib tushdi, ular ishlab chiqarishga berildi, ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot qabul qilindi, tayyor mahsulot xaridorlarga sotildi va sotilgan mahsulot uchun pul mablag'i olindi, yana xomashyo material sotib olindi, xodimlarga ish haqi to'landi, olingan foydadan soliq, yig'im va to'lovlar to'landi. Bu operasiyalar ishlab chiqarish siklini tashkil qilib doimo qaytarilib turadi. Har bir xo'jalik operasiyasi mulk tarkibi yoki uning tashkil topish manbai yoki bir vaqtning o'zida ham mulkda ham uning tashkil topishida o'zgarishlarga olib keladi. Barcha xo'jalik operasiyalari buxgalteriya balansiga ta'sir ko'rsatadi va balansda to'rt xildagi o'zgarishga olib keladi. Hisobot davrining boshida korxona quyidagi (qisqartirilgan) balansga ega.

Aktiv Summa	Passiv
Summa	Asosiy vositalar	200 000		Ustav kapitali	150 000
Ishlab chiqarish vositalari	60 000	Taqsimlanmagan foyda		120 000
Xisob kitob scheti	150 000	To’lanadigan schotlar		70 000
Kassa	50	Byudjetga qarzlar		70 050
Balans	410 050	Balans		410 050

Birinchi o'zgarish. Balansning aktiv qismidagi moddalarda sodir bo'lib, xo'jalik operasiyasi natijasida bir modda ko'payadi va boshqa bir modda shu summaga kamayadi. Balansning umumiy summasi o'zgarmaydi. Misol, ishchi va xizmatchilarga ish haqi berish uchun hisob-kitob schetidan kassaga 50000 so'm pul olib kelindi. Kassa scheti 50000 so'mga ko'payishi, hisob-kitob scheti esa 50000 so'mga kamayishini aks ettiriladi. Birinchi operasiyadan keyin balans quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi.

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
Asosiy vositalar	200 000	Ustav kapitali	150 000
Ishlab chiqarish vositalari	60 000	Taqsimlanmagan foyda	120 000
Xisob kitob scheti	100 000	To’lanadigan schotlar	70 000
Kassa	50 050	Byudjetga qarzlar	70 050
Balans	410 050	Balans	410 050

Ikkinchi o'zgarish. Balansning passiv qismidagi moddalarda sodir bo'lib, xo'jalik operasiyasi natijasida bir modda ko'payadi va boshqa bir modda shu summaga kamayadi. Balansning umumiy summasi o'zgarmaydi. Misol, taqsimlanmagan foydaning bir qismi 25000 so'm ustav kapitalini oshirishga yo'naltirildi. Taqsimlanmagan foyda scheti 25000 so'mga kamayishi, ustav kapitali scheti esa 25000 so'mga ko'payishini aks ettiriladi. Ikkinchi operasiyadan keyin balans quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi.

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
Asosiy vositalar	200 000	Ustav kapitali	175 000
Ishlab chiqarish vositalari	60 000	Taqsimlanmagan foyda	95 000
Xisob kitob scheti	100 000	To’lanadigan schotlar	70 000
Kassa	50 050	Byudjetga qarzlar	70 050
Balans	410 050	Balans	410 050

Uchinchi o'zgarish. Balansning aktiv va passiv qismlarida sodir bo'lib, xo'jalik operasiyasi natijasida balansning aktiv qismidagi bir modda ko'payadi va balansning passiv qismidagi boshqa bir modda shu summaga ko'payadi, balansning umumiy summasi shu summaga ko'payadi. Misol, mol etkazib beruvchilardan 35000 so'mga xomashyo materiallar olindi. Balansning aktiv qismidagi xomashyo materiallar scheti 35000 so'mga ko'paydi, passiv qismidagi mol etkazib beruvchilarga to'lanadigan schetlar ham 35000 so'mga ko'paydi.

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
Asosiy vositalar	200 000	Ustav kapitali	175 000
Ishlab chiqarish vositalari	95 000	Taqsimlanmagan foyda	95 000
Xisob kitob scheti	100 000	To’lanadigan schotlar	105 000
Kassa	50 050	Byudjetga qarzlar	70 050
Balans	445 050	Balans	445 050

Uchinchi operasiyadan keyin balans quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi.
To'rtinchi o'zgarish. Balansning aktiv va passiv qismlarida sodir bo'lib, xo'jalik operasiyasi natijasida balansning aktiv qismidagi bir modda kamayadi va balansning passiv qismidagi boshqa bir modda shu summaga kamayadi, balansning umumiy summasi shu summaga kamayadi. Misol, hisob-kitob schetidan mol etkazib beruvchilarga olingan xomashyo materiallar uchun 60000 so'm to'landi. Balansning aktiv qismidagi hisob-kitob scheti 60000 so'mga kamaydi, passiv qismidagi mol etkazib beruvchilarga to'lanadigan schetlar ham 60000 so'mga kamaydi. To'rtinchi operasiyadan keyin balans quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi.

Aktiv	Summa	Passiv	Summa
Asosiy vositalar	200 000	Ustav kapitali	175 000
Ishlab chiqarish vositalari	95 000	Taqsimlanmagan foyda	95 000
Xisob kitob scheti	40 000	To’lanadigan schotlar	45 000
Kassa	50 050	Byudjetga qarzlar	70 050
Balans	385 050	Balans	385 050

Yuqoridan aytib o'tilganlarda shunday xulosa qilish mumkinki, xo'jalik operasiyasi natijasida balansda yuz beradigan o'zgarishlar faqat mulk yoki uning tashkil topish manbalarini tarkibi va joylanishida o'zgarishlarga olib keladi, biroq uning tengligi buzilmaydi.
XulosaDavlatimiz mustaqillikka erishganidan so’ng, xamma soxalarda uzgarishlar ro’y bermokda. Iqtisodiyotdagi o’zgarishlar, uning asosini tashkil etuvchi korxonalarda xam uzini tula aksini topmoqda. Barcha mamlakatlarda buxgalteriya xisobi birinchi navbatda balanslashtirish prinsipiga tayanadi. Ma'lumki, buxgalteriya balansi xisobni mustaqil yuritadigan xar bir xujalik yurituvchi sub'ektning ma'lum bir vaqtga bulgan moliyaviy axvolini pul ifodasida aks ettiradi. Keyingi paytlarda buxgalteriya xisobi va xisobot tizimida katta o’zgarishlar bo’lib o’tmoqda. Bunda ayniqsa 1992 yil bozor iqtisodiyoti xamda xalkaro talablarga javob beradigan xisob tizimini yaratishda muhim sana bulib qoldi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitidagi buxgalteriya xisobini takomillashtirishning asosiy xususiyati shundaki, davlat tomonidan xisob ishlarini tashkil kilishga doir xujjatlarda buxgalteriya ishlarini uyushtirishning asosiy uslubiy prinsiplari bilan birgalikda sub'ektga xisob yuritishda u yoki bu siyosatni, buxgalteriya xisobining shaklini, xisob axborotini ishlash texnologiyasini, buxgalteriya ishlarini tashkil kilish usullarini tanlash xuquqlari berilgan. Shu munosabat bilan keyingi yillarda vatanimizdagi xisob nazariyasi va amaliyotida sub'ektning xisob siyosati degan tushuncha paydo bulib, u zamonaviy sharoitdagi buxgalteriya xisobining rivojlanish yunalishini aks etttirgan
Buxgalteriya xisobini yuritishning eng asosiy prinsipi bulgan balanslashtirish prinsipidan tashqari, 1996 yilning 30-avgustida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya xisobi tug’risidagi qonunidir. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya xisobi tug’risida» gi qonuniga kura buxgalteriya xisobining tashkil qilinishi korxona, muassasa va tashkilotlarning raxbari tomonidan amalga oshiriladi.
http://hozir.org Amalga oshirilgan ishlar natijalariga ko'ra, "SIBUR-Rossiya shinalari" OAJ buxgalteriya hisobi va soliq hisobini tashkil etish yuqori darajada, buxgalteriya hisobi eng yangi avtomatlashtirilgan hisob-kitob usullaridan foydalangan holda va Rossiya Federatsiyasi qonunchiligiga muvofiq to'g'ri tashkil etilgan degan xulosaga kelishimiz mumkin. Muayyan buxgalteriya masalalari bo'yicha tashkilotning buxgalteriya siyosati balansida ochilishi kerak bo'lgan ma'lumotlarning tarkibi va tarkibi tegishli buxgalteriya qoidalari bilan belgilanadi. Tashkilot tasdiqlangan reja asosida mustaqil ravishda hisoblarning ishchi jadvalini ishlab chiqdi. Tasdiqlangan Hisoblar jadvali va Hisoblar jadvalini qo'llash bo'yicha yo'riqnomada ko'zda tutilgan sub-hisoblar tizimiga asoslanib, tashkilot foydalanilgan sub-hisoblar ro'yxatini, agar kerak bo'lsa, yangi sub-hisoblarni birlashtirish, chiqarib tashlash yoki qo'shish, shuningdek tahliliy hisoblarning to'liq to'plamlari va ularning kodlarini aniqlaydi.

SIBUR-Rossiya shinalarida yillik balansni tuzishdan oldin, yilning messenjerida inventarizatsiya o'tkaziladi. Balans moliyaviy-iqtisodiy jarayonlar, individual operatsiyalar va iqtisodiy hodisalar natijasida shakllanganligi sababli uni tuzish uchun asos buxgalteriya registrlari ma'lumotlari: umumiy daftarchasi, aylanma varaqasi, buyurtma daftarlari, yordamchi bayonotlar. Ushbu registrlar asosida Bosh daftarchasi to'ldiriladi, bu erda hisob-varag'ining aylanishi jami summada ko'rsatiladi va tegishli jurnal-buyurtma ma'lumotlaridan olinadi, debet bo'yicha aylanma esa bir qator hisobvaraqlar doirasida beriladi va bir qator jurnal-buyurtmalardan to'planishi mumkin. Ushbu aylanma mablag'lar va o'tgan davrning qoldiqlari asosida davr oxiridagi qoldiqlar hisoblanadi. Ushbu balanslar analitik va sintetik buxgalteriya registrlari ma'lumotlari bilan solishtirilgandan so'ng, 1-shakl ma'lumotlarini yaratishda foydalaniladi.

Buxgalteriya balansi va olingan tahlil asosida quyidagi xulosalar chiqarishimiz mumkin:

2006-2008 yillarda savdo hajmi oshdi;

o'rtacha ish haqining oshishi va eng kam ish haqining o'zgarishi bilan bog'liq stavkalarni qayta ko'rib chiqish natijasida ish haqining o'sishi kuzatilmoqda;

asosiy vositalardan foydalanish samaradorligi oshdi, kapital unumdorligining o'sishi asosiy vositalar qiymatiga nisbatan sotishdan tushgan tushumning o'sishi hisobiga ta'minlandi;

uzoq muddatli aktivlarning tarkibi uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni ko'paytirish yo'nalishi bo'yicha o'zgargan. Bu fakt tashkilotning asosiy faoliyatidan mablag'larning sezilarli darajada yo'naltirilganligini va uning moliyaviy holatining yomonlashuvidan dalolat beradi;

joriy aktivlarning kamaygan qiymati. Ularning qisqarishi kreditorlik qarzlarining ulushini ko'payishi va naqd pul darajasining pasayishi bilan bog'liq. Bu tashkilotning mijozlar bilan hisob-kitoblarining yomon ahvoli, tashkilotning mahsulotlarini to'lash bilan bog'liq vaziyatning yomonlashishi va savdo siyosatining takomillashmaganligi;

sof yo'qotish kamaydi, bu korxonaning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini boshqarish samaradorligini oshishini anglatadi;

zaxiralar va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarning o'sishi, ularning qiymati joriy aktivlarning shakllanishiga asosiy hissa qo'shadi;

"SIBUR-Rossiya shinalari" OAJ majburiyatlari tarkibida qarz kapitali ustunlik qiladi. Bu shundan dalolat beradiki, kompaniya unga kreditlar, ssudalar, ssudalar bergan tashkilotlar va shaxslarga juda bog'liq;

byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga qarzlar ulushi korxonaning faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan tegishli to'lovlar va foizlar bo'yicha kechikishlar tufayli ortadi;

minimal qiymatga mos kelmaydi ustav kapitali sof aktivlar miqdori.

Aniqlangan muammolarni sarhisob qilib, "SIBUR-Rossiya shinalari" OAJ korxonani moliyaviy sog'lomlashtirishga qaratilgan quyidagi choralarni tavsiya qilishi mumkin:

savdo tarkibini yanada foydali mahsulotlar turlari foydasiga o'zgartirish;

mavsumiy tebranishlarni, raqobatchilar strategiyasini, bozorni o'rganishni hisobga olgan holda talab dinamikasini o'rganayotganda sotish rejasining bajarilishini nazorat qilish;

samarali reklama va sotishni rag'batlantirish, yangi tarqatish kanallarini yaratish orqali mavjud ichki bozor ulushini oshirish;

ishlab chiqarilayotgan mahsulotning raqobatbardoshligini oshirish, yangi bozor va kanallarni tanlash va tashqi savdo bozorlarida samarali reklama ishlab chiqish, ishlab chiqarish tannarxi tufayli narxlarni pasaytirish orqali korxona mahsulotlarining tashqi bozoriga chiqish;

tovarlarni sotib olish uchun byudjetning to'g'ri ishlab chiqilishini, xom ashyo va butlovchi buyumlar tannarxini pasaytirish, tayyor yoqilg'i va energiya narxini pasaytirish, sarf-xarajatlarni optimallashtirish, resurslarni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish orqali byudjetning to'g'ri ishlab chiqilishini kuzatib borish;

bozorda raqobatbardoshlikni oshirish uchun nou-xau sotib olish orqali asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini oshirish va oshirish;

arzonroq materiallardan foydalanish yoki ishlab chiqarish jarayonida kam iste'mol qilishni talab qiladigan yuqori texnologik materiallardan foydalanish bo'yicha xarajatlar tarkibini qayta ko'rib chiqish;

o'z mablag'larini oshirish va qarz mablag'lariga moliyaviy qaramlikni kamaytirish;

aktsiyalarni optimallashtirish va o'z aylanma mablag'larini ko'paytirish uchun zaxiralarni qidirish asosida o'z aylanma mablag'lari bilan ta'minlanganlik darajasining o'sishiga ko'maklashish.

Ushbu tadbirlar "SIBUR-Rossiya shinalari" OAJni bankrotlikdan, to'lovlarni amalga oshirmaslik xavfidan, inflyatsiyaning ko'tarilishidan, o'zlarini raqobatdan himoya qilishda, iqtisodiyotining daromadliligini oshirishda va foyda olishda yordam beradi.

Korxonaning buxgalteriya balansi tarkibini tahlil qilib, moliyaviy hisobotning ushbu shakli moliyaviy hisobotga qo'yiladigan umumiy talablarga javob beradi degan xulosaga kelishimiz mumkin (“Buxgalteriya tashkiloti” PBU 4/99 buxgalteriya hisoboti to'g'risidagi nizom).