Mavzu: bozor va uning tuzilishi

Bozor funksiyalari

Bozor bir qator iqtisodiy funktsiyalarni bajarib, iqtisodiy hayotning barcha sohalariga katta ta'sir ko'rsatadi.
Bozor ning eng muhim vazifasi tartibga solish hisoblanadi. Bozor ni tartibga solishda narxlarga ta'sir qiluvchi talab va taklif nisbati katta ahamiyatga ega. Ko'tarilgan narx - bu ishlab chiqarishni kengaytirish uchun signal, pasaygan narx - bu kesish uchun signal. Zamonaviy sharoitda iqtisodiyotni faqat A.Smit yozgan "ko'rinmas qo'l" emas, balki davlat dastaklari ham nazorat qiladilar. Biroq, bozor ning tartibga soluvchi roli saqlanib qolmoqda, bu asosan iqtisodiyotning muvozanatini belgilaydi. Bozor ishlab chiqarish, talab va taklifni tartibga soluvchi vazifasini bajaradi. Qiymat, talab va taklif qonuni mexanizmi orqali u iqtisodiyotda zarur reproduktiv nisbatlarni o'rnatadi⁹.
Bozor ogohlantiruvchi funktsiyaga ega. Bu narxlar yordamida ilmiy-texnikaviy yutuqlarni ishlab chiqarishga joriy qilishni rag'batlantiradi, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytiradi va sifatini yaxshilaydi, tovarlar va xizmatlar turlarini kengaytiradi.
Bozor ning navbatdagi vazifasi axborotdir. Bozor - bu xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun zarur bo’lgan, bilim va ma'lumotlarga boy manba. U, xususan, unga etkazib berilayotgan tovarlar va xizmatlarning miqdori, turi va sifati to'g'risida ma'lumot beradi. Axborotning mavjudligi har bir firmaning o'z ishlab chiqarishini o'zgaruvchan bozor sharoitlari bilan taqqoslashiga imkon beradi.
Bozor ning vositachilik funktsiyasi shundan iboratki, etarli darajada rivojlangan raqobat sharoitida normal bozor iqtisodiyoti sharoitida iste'molchi mahsulotni maqbul etkazib beruvchini tanlash imkoniyatiga ega. Shu bilan birga, sotuvchiga eng mos xaridorni tanlash imkoniyati beriladi.
Bozor sanitarizatsiya funktsiyasini bajaradi. Iqtisodiy zaif, yashovchan bo'lmagan iqtisodiy bo'linmalarning ijtimoiy ishlab chiqarishini tozalaydi va aksincha, samarali, tadbirkor va istiqbolli firmalarning rivojlanishiga yordam beradi.
Bozor , shuningdek, turmush darajasi, tarkibi va ishlab chiqarish samaradorligi muammolarini hal qilishga imkon beradi.
Bozor umuminsoniy qadriyatlardan foydalanishga imkon beradi. Bozor ning o'zi dunyo tsivilizatsiyasining mulkidir. Bu o'z imkoniyatlarini rivojlangan mamlakatlarda, rivojlanayotgan mamlakatlarda va milliy, mafkuraviy va boshqa xususiyatlardan qat'iy nazar namoyish etadi.
Bozor mexanizmi iqtisodiyotni tovarlar va xizmatlar tanqisligidan xalos qiladi. Nazariy jihatdan ham, amalda ham bozor iqtisodiyoti asosan mamlakat ixtiyorida bo'lgan resurslar (shu jumladan import) ichida defitsitga ega. Tanqislik bozor ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlariga zid keladi. Ehtiyojning paydo bo'lishi va uni qondirish o'rtasidagi tafovutlar mumkin. Ular jamiyatda mavjud bo'lgan ilmiy va texnik potentsialga, resurslarning mavjudligiga bog'liq va vaqtinchalik.
Bozor da qiymat tushuniladi va tovar iste'molchiga etkaziladi. Bozor ishlab chiqarish va iste'mol o'rtasidagi bog'liqlik bo'lib xizmat qiladi.
Bozor ko'payishning barcha bosqichlariga - ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste'mol qilishga ta'sir qiladi. Shu ma'noda bozor - bu o'z-o'zini tartibga soluvchi takror ishlab chiqarish tizimi, uning barcha aloqalari talab va taklifning doimiy ta'siri ostida.
Bozor ishlab chiqaruvchilarni ijtimoiy funktsiyasi orqali farqlaydi. U davlatga milliy iqtisodiyotda ijtimoiy adolatni ta'minlash uchun eng yaxshi imkoniyatlarni beradi, ammo bunga to'liq davlat nazorati sharoitida erishib bo'lmaydi.
Bozor iqtisodiyoti faoliyatining asosiy printsiplari quyidagilardan iborat:
shaxsning, ijtimoiy guruhning iqtisodiy, iqtisodiy, tadbirkorlik faoliyati erkinligi;
iste'molchining ustuvorligi: iste'molchi oldida javobgarlikning o'ziga xos turi paydo bo'ladi va iste'molchi ishlab chiqaruvchiga o'z xohish-irodasini, xohish-istaklarini aytib beradi;
bozor bahosi: bozor bahosi sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi kelishuv, talab va taklifning o‘zaro munosabati natijasida shakllanadi;
shartnoma munosabatlari;
musobaqa;
bozor va bozor munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solish. Bozor ni tartibga solish vositalari davlat dasturlari, soliq, moliya-kredit va bank tizimlari;
iqtisodiyotning ochiqligi: biznes tashkilotlari va tadbirkorlar ma'lum shartlar va cheklovlar mavjud bo'lgan tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirish huquqiga ega;
aholining ijtimoiy xavfsizligini ta'minlash.
Bozor ishlab chiqarishni qo'llab-quvvatlash bilan bevosita bog'liq bo'lgan elementlarni, shuningdek moddiy va pul muomalasi elementlarini o'z ichiga oladi. Bu ham ishlab chiqarish, ham ma'naviy sohalar bilan bog'liq. Shunga ko'ra, bozor turli xil tuzilishga ega.
Bozor tuzilishi asosiy hisoblanadi belgi xususiyatlari bozor , ular tarkibiga firmalar soni va hajmi, turli firmalarning mahsulotlari o'rtasidagi o'xshashlik yoki farq, ma'lum bir bozor ga kirish va chiqish qulayligi, bozor to'g'risidagi ma'lumotlarning mavjudligi kiradi.
Birja ob'ektlariga ko'ra, tovarlar bozor i, xizmatlar bozor i, kapital bozor i, qimmatli qog'ozlar bozor i, mehnat bozor i, valyuta bozor i, axborot va ilmiy bozor texnik ishlanmalar.
Fazoviy nuqtai nazardan, mamlakatning bir yoki bir nechta mintaqalari bilan cheklangan mahalliy (mahalliy) bozor ajralib turadi; butun milliy hududni qamrab oladigan milliy bozor ; dunyoning barcha mamlakatlarini qamrab oladigan jahon bozor i.
Faoliyat mexanizmiga ko'ra, ular ajralib turadi (mustaqil ishlab chiqaruvchilarning erkin raqobati asosida tartibga solinadi); monopollashtirilgan (ishlab chiqarish va muomalada bo'lish shartlari monopolistik raqobat saqlanib turadigan monopoliyalar guruhi tomonidan belgilanadi); sozlanishi ( muhim rol iqtisodiy ta'sir ko'rsatish vositalaridan foydalanadigan davlatga tegishli) bozor lar.
Ba'zan rejali tartibga solinadigan bozor ham ajralib turadi. Bu erda reja ishlab chiqarish va aylanishning asosiy nisbatlarini ta'minlashda etakchi rol o'ynaydi, narx, moliya, kredit va pul muomalasini markazlashtirilgan tartibga solish mavjud¹⁰.
Muayyan mamlakatning amaldagi qonunchiligiga muvofiq, yuridik yoki rasmiy, shuningdek, noqonuniy, soyali bozor lar ajralib turadi. bozor narxlarini sotish raqobati.
To'yinganlik darajasiga ko'ra muvozanat ajralib turadi (talab va talab taxminan bir xil); tanqisligi (talab taklifdan yuqori); ortiqcha (taklif talabdan yuqori) bozor lar.
Bozor tuzilishi - bu mamlakatning milliy iqtisodiyoti (ichki bozor ) chegaralarida joylashgan alohida mahalliy bozor lar, shuningdek jahon iqtisodiyoti va uning alohida mintaqalari ichidagi milliy bozor lar, ularning o'zaro munosabatlari va o'zaro ta'siri.
Monopollashtirish darajasiga qarab, monopollashtirilgan va oligopolistik bozor lar o'rtasida farq mavjud. Monopol bozor da bir yoki ikkita ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) ishlab chiqarilgan mahsulotning butun massasini, ma'lum bir tovar turining butun yig'indisini o'z qo'llariga to'plashi va bozor dagi narxlarni belgilab qo'yishi mumkin. Monopol bo'lmagan bozor da ko'plab sotuvchilar bor, ularning har biri alohida-alohida narxlash jarayoniga ta'sir qila olmaydi. Oligopolistik bozor da ma'lum tovarlar yoki xizmatlarning bir nechta sotuvchilari o'zaro (yozma yoki og'zaki) savdo bozor i segmentlarini bo'linish va narxlar darajasiga ta'sir qilish to'g'risida kelishib olishlari, ya'ni guruhli monopoliyani amalga oshirishlari mumkin.
Monopollashtirilgan va tartibga solinadigan bozor larning umumiy xususiyati ularning yuqori darajada uyushganligi. Bozor larning ushbu turlari o'rtasidagi farq shundan iboratki, birinchisi iqtisodiyotning monopollashtirilgan sohasini to'liq va qisman monopoliyasiz bo'lgan sektorni qamrab oladi, va tartibga solinadigan esa butun iqtisodiyotni uning barcha tarmoqlari, shu jumladan davlat birlashmasida qamrab oladi, garchi ularning har biri bir xil darajaga ega emas. Va nihoyat, monopollashtirilgan bozor ni tartibga solishdan maqsad monopoliyaning yuqori daromadliligini ta'minlashdir va davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi iqtisodiy tizimni barqarorlashtirish, shaxsiy, jamoaviy va jamoat manfaatlarini uyg'unlashtirish, milliy muammolarni hal qilish va kapital to'plash jarayonini ilgari surishdir.
Orasida har xil turlari bozor lar, ularning sub'ektlari zamonaviy bozor ning rivojlanishi va faoliyatining iqtisodiy qonunlari bilan tartibga solinadigan murakkab to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita aloqalarni o'rnatadilar.
Moliya bozor i - bu bo'sh pul mablag'larini sotib olish va sotish va ularni pul kapitaliga aylantirish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlarning muayyan to'plami. Moliya bozor i kapitalning boshqa shakllarini harakatini yagona kanalga yo'naltiradi. Pul boylikning eng harakatchan va likvid shaklidir, qimmatli qog'ozlar esa uning asosiy shaklidir. Moliyaviy va, avvalambor, pul bozor i, mukammal darajada raqobat talablariga javob beradi, bu mahsulotning bir hilligi, u to'g'risida ma'lumot mavjudligi bilan izohlanadi.
Qimmatli qog'ozlar qatoriga aktsiyalar, obligatsiyalar (korxonalar va davlat kreditlari) va ipoteka obligatsiyalari kiradi; obligatsiyalarga kuponlar, veksellar, cheklar, depozit sertifikatlari va boshqalar. Moliya bozor ida rivojlanayotgan munosabatlar sub'ekti turli mulkchilik shaklidagi korxonalar, uy xo'jaliklari, tijorat banklari, moliya-kredit tashkilotlari, davlat va boshqalar. Moliya bozor ining ob'ekti aholining shaxsiy jamg'armalari, sanoat va tijorat kapitalining aylanishi jarayonida shakllanadigan vaqtincha bo'sh pul mablag'lari va boshqalar. Ushbu bozor ning asosiy elementlari talab, kredit kapitalini etkazib berish va uning narxidir.
Kapitalning asosiy sotuvchilari hisoblanadi sug'urta kompaniyalari uzoq muddatli tusdagi aholidan naqd pul tushumlarini doimiy ravishda to'playdigan hayot sug'urtasi va pensiya fondlari. Tijorat banklarida bunday barqarorlik yo'q, chunki ularning depozitlari omonat shakllanadi likvid mablag'lar korxonalar va aholining shaxsiy jamg'armalari va ushbu pulning bir qismi o'sha korxonalarning joriy xizmati uchun bank zaxirasida qolishi kerak. Qisqa muddatli (pul bozor i) va uzoq muddatli (kapital bozor i) moliya bozor larini farqlang. Uzoq muddatli kreditlar va qimmatli qog'ozlar kapital bozor ida ishlaydi, shuning uchun uzoq muddatli moliya bozor i uzoq muddatli kreditlar bozor i va qimmatli qog'ozlar bozor iga bo'linadi.
Qisqa va uzoq muddatli kreditlarning asosiy qismi tijorat banklari tomonidan taqdim etiladi. Moliya bozor ida qarz oluvchilarning turli toifalari uchun kreditga qiziqish darajasi ko'pincha farqlanadi. Shunday qilib, yirik kompaniyalarqoida tariqasida, ular garov, kafillik yoki kafillik talab qilinadigan kichik firmalarga qaraganda uzoq muddatli, garovsiz va foizsiz stavkada kredit olishadi. Davlat kredit siyosati mexanizmi orqali moliya bozor ining rivojlanishi va faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Xususan, davlat chegirma stavkasining qiymatiga, talab va talabning nisbati ta'sir qiladi, qarz beruvchi va qarz oluvchi sifatida ishlaydi, umumiy qoidalar ushbu bozor ning ishlashi va rivojlanishi, uning ustidan mashq qiladi operatsion nazorat va boshq.
Mehnat bozor i - bu, bir tomondan, ishchilar (ish bilan bandlar va ishsizlar) va tadbirkorlar, shuningdek mehnat birjalari (davlat, munitsipal va korporativ vositachilar sifatida), ikkinchi tomondan, mehnatni sotib olish, sotish va ishlatish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlar majmui. ...
Mehnat bozor i bilan bir qatorda bozor ham mavjud mehnat resurslari, bu erda sotib olish va sotish ob'ekti - iqtisodiy faol aholi va oliy, o'rta maxsus va boshqa o'quv yurtlari bitiruvchilari, shuningdek uy xo'jaligida band bo'lgan aholining bir qismi.
Mehnat bozor ining asosiy elementlari (talablari) talab, taklif va ish haqi hisoblanadi. Shaxsiy, jamoaviy (aktsiyadorlik tipidagi korxona) ish beruvchidan yoki davlatdan ishchilarga bo'lgan talab tegishli turdagi korxonalarda ishlab chiqariladigan tovarlar va xizmatlarga bo'lgan talabga, ushbu korxonalarning texnik jihozlanish darajasiga, mehnatning intensivligi va unumdorligiga, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari va usullariga, iqtisodiy¹¹. bozor sharoitlari, mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirish darajasi (xususan, mahsulotlarning milliy bozor iga kirish imkoniyati xorijiy kompaniyalar), ish kuchi va ishchi kuchi sifati, investitsiya hajmi, kapitalning texnik tarkibi va boshqalar. Ish kuchi bilan ta'minlash aholining tug'ilish darajasi, o'qitish va malaka oshirish davomiyligi, davlatning demografik siyosati, uy-joy bozor ining ahvoli, mehnatning nufuzi va boshqa omillarga bog'liq.
Ta'minot, muvozanat va ortiqcha ishchi kuchi bozor i talab va taklifning nisbatiga qarab shakllanadi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida mehnat bozor idagi odatiy holat bu ma'lum kasblar uchun etishmovchilik mavjud bo'lganda ishchi kuchi taklifining uning talabidan oshib ketishi. Bu holda ish haqi tovar, ishchi kuchi va aksincha, qiymatdan pastga qarab og'adi.
Milliy mehnat bozor ida uning alohida segmentar bozor lari yoki submarketlari ajralib turadi: masalan, ilm-fan rivojlangan va qadimgi, an'anaviy sanoatlarda mehnat bozor i; moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalaridagi mehnat bozor i va boshqalar. Ularning har biri o'z navbatida mehnat bozor ida malakali, past malakali va malakasiz ishchilar va tegishli ish joylari va mutaxassisliklar bo'yicha farqlanadi. Shuningdek, asosan jismoniy (ishchilar), aqliy (ishchilar) va ijodiy mehnat (ziyolilar) bozor lari mavjud. Ilmiy va texnologik inqilob sharoitida birinchisining qisqarishi va oxirgi ikki turdagi bozor larning kengayishi kuzatilmoqda.
Mehnat bozor ini shakllantirishning asosiy shartlari mehnatga barqaror va samarali rag'batlantirish, kasbiy yo'naltirish, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, uy-joy bozor ini shakllantirish, kichik biznesni jadal rivojlantirish va boshqalar.
Kapital bozor ida talab, birinchi navbatda, foizlar miqdoriga yoki pulni qimmatli qog'ozlarga investitsiya qilishning samaradorligiga bog'liq. Faollikning o'sishi bilan ishlab chiqarish vositalariga talab va ishlab chiqarishni kengaytirishga investitsiyalar kamayadi va aksincha. Ishlab chiqarish vositalari bozor ida, vositalar va mehnat ob'ektlari bozor lari ajralib turadi. Birinchisi, yangi va ishlatilgan asbob-uskunalar, shuningdek individual buyurtmalar bo'yicha ishlab chiqarilgan maxsus uskunalar bozor lariga bo'lingan. G'arbiy iqtisodiy adabiyotlarda ta'kidlanishicha, nafaqat mehnat unumdor, balki ishlab chiqarish aktivlari (kapital buyumlar) ham mavjud, chunki ularning yordami bilan ular mumkin. ko'proq mahsulot oling yoki daromadni oshiring. Iste'mol tovarlari bozor i. Ushbu bozor ning tarkibiy elementlari bardoshli mahsulotlar (televizorlar, muzlatgichlar, avtoulovlar, video jihozlar, kir yuvish mashinalari va boshqalar) ishlab chiqarish va hozirgi iste'moldir.
Xizmatlar bozor i bu xizmatlarni taqdim etish, iste'mol qilish va sotib olish va sotish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlarning muayyan to'plamidir. Xizmat - bu odamlarning aniq ehtiyojlarini qondiradigan maxsus foydalanish qiymati. Alohida tovarlar kabi xizmatlarning xususiyati shundaki, ularning foydaliligi narsalarda emas, balki faoliyatda aks etadi, shuning uchun xizmatlarni iste'mol qilish ularni yaratish va taqdim etish jarayoni bilan mos keladi, ularni to'plash, tashish va hokazo.
An'anaviy (transport, aloqa, sug'urta, turizm, o'qituvchi, advokat, shifokor xizmatlari, madaniy xizmatlar va boshqalar) va noan'anaviy (marketing, muhandislik konsalting va muhandislik qurilishi, rekreatsion, reklama, axborot va hk) xizmatlarni farqlash. ... Bundan tashqari, ular moddiy (transport, savdo va boshqalar) va nomoddiy (ta'lim, sog'liqni saqlash va hk) xizmatlarni ajratib turadi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida mehnatga layoqatli aholining qariyb 70 foizi xizmat ko'rsatish sohasida band. Bu moddiy ishlab chiqarish sohasida (umumiy ovqatlanish, savdo, maishiy hayot va boshqalar), shuningdek, nomoddiy ishlab chiqarish (ta'lim, sog'liqni saqlash, san'at, madaniyat va boshqalar) sohasida ham rivojlangan xizmatlar bozor i mavjudligidan dalolat beradi.
Ijtimoiy yo'naltirilgan iqtisodiyotga ega mamlakatlarda inson milliy boylikning asosiy elementiga aylanadi va uning jismoniy imkoniyatlari, intellektual, tashkiliy qobiliyatlari, xodim, tadbirkor va egasining asosiy fazilatlari takror ishlab chiqarilishi jamiyat rivojining ustuvor vazifalaridan biriga aylanadi. Bu shuni anglatadiki, yangi turdagi iqtisodiy faol ob'ektni takror ishlab chiqarish bilan bog'liq munosabatlar yuzaga keladi. Shunga ko'ra, xizmat ko'rsatish bozor i bozor ning dominant turiga aylanmoqda.
Valyuta bozor i chet el valyutasini sotish va sotib olish va to'lov hujjatlari (cheklar, veksellar, akkreditivlar) bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlarning muhim sohasidir. Bitimlarning ikki turi mavjud: sputnik - zudlik bilan valyutani etkazib berish va ekspeditor - ma'lum bir vaqtda, odatda kelishuv vaqtida kelishilgan kurs bo'yicha oyda. Ba'zi mamlakatlarda rasmiy valyuta bozor i bilan bir qatorda, parallel valyuta kurslari mavjud bo'lib, ularda valyuta kurslari rasmiy kurslardan chetga chiqadi. Shuningdek, "soyali" valyuta bozor lari ham mavjud, ularda valyuta kursi valyutalarning talab va taklifiga qarab belgilanadi.
Axborot bozor i - bu axborot xizmatlarini taqdim etish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlar majmui; ma'lumotlarni to'plash, qayta ishlash, tizimlashtirish va uni sotib olish va sotish oxirgi iste'molchiga... Bu ilmiy va texnologik inqilobning rivojlanishi bilan, xususan, ishlab chiqaruvchi kuchlarning yangi elementi - axborot paydo bo'lganda uning ikkinchi bosqichi bilan chambarchas bog'liqdir. Qarorning to'g'riligi ma'lumotlarning sifati, hajmi va zamonaviyligiga bog'liq. Manzil ma'lumotlari ma'lum xarajatlarni talab qiladigan noyob ne'matdir. Axborot bozor ida ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasida vositachilar mavjud bo'lib, ularning asosiy vazifasi ma'lumotlarni yig'ish va sotish hisoblanadi. Ushbu xizmat turi uchun ular komissiya to'laydilar. Axborot bozor ining muhim elementi raqobatchilar to'g'risidagi ma'lumotlardir. Ba'zi G'arb mamlakatlarida bunday ma'lumotlarni to'plash, ishlov berish va uzatish raqobatdoshlikni oshirish uchun axborot-statistik bazasi deb nomlanadi.
Oltin bozor i - bu oltinni sotib olish va sotishni tashkil etish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlar majmui. Buni mahalliy banklarning (bank uylari) va metallni tozalaydigan, quyma, shtamp ishlab chiqaradigan va saqlaydigan ixtisoslashgan firmalarning mintaqaviy konsorsiumlari amalga oshiradilar. Oltin sotuvchilar - oltin qazib oluvchi mamlakatlar, xususiy va davlat oltin zaxiralari egalari. Ushbu mahsulotni sotib oluvchilar - sanoat kompaniyalarioltinni sanoat maqsadlari uchun ishlatadiganlar, zargarlar, investorlar, chayqovchilar. Oltinning eng katta miqdori sanoat maqsadlarida sotiladi.

4.