Mavzu: Bozor iqtisodiyotining moxiyati, uning shakllanishi va rivojlanishi shart-sharoitlati. Reja: kirish

5. Bozor iqtisodiyoti sharoitida resurslar iste’moli va ularning aylanishi.
Bozor iqtisodiyotida talab talabni belgilaydi va iste'mol ishlab chiqarish vositalari va iste'mol tovarlarini ishlab chiqarish uchun kafolatlangan buyurtma beradi. Shuning uchun biz asosiy iste'mol va ishlab chiqarish ikkinchi darajali deb xulosa qilishimiz mumkin. Hech kim ma'lum bir iste'molchini hech narsa ishlab chiqarishni bilmasdan bozorni o'rganmasdan ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarishni boshlamaydi. Ushbu naqsh cheklangan resurslardan samarali foydalanish va ishlab chiqarishga yuqori texnologiyali va ixtirolarni joriy etish imkonini beradi.
O'zaro munosabatlar, o'zaro munosabatlar va iste'mol va ishlab chiqarish omillarining yuqorida ko'rsatilgan natijalarini o'rganish iqtisodiyotda muvozanat, iqtisodiy o'sishni kengaytirish, aholi va korxonalarning talab va ehtiyojini qondirish imkonini beradi.
YaIMni hisoblashda quyidagi shartlardan kelib chiqish kerak. Mamlakatda ishlab chiqariladigan barcha narsalar sotiladi. Shuning uchun, siz iste'molchilarning qancha sarflanishini hisoblashingiz mumkin - ishlab chiqarilgan mahsulotlarning oxirgi foydalanuvchilari-uni sotib olish uchun. Shunday qilib, SIM bozorda barcha ishlab chiqarish hajmini sotib olish uchun zarur bo'lgan barcha xarajatlar miqdori sifatida taqdim etish mumkin.
Boshqa tomondan, xuddi shu muammoni ko'rib chiqishingiz mumkin. Iste'molchilar tomonidan tovarlar sotib olish uchun sarflangan narsa. Ishlab chiqarishda ishtirok etganlar tomonidan daromad shaklida olingan. Ishlab chiqarilgan tovarlarni sotishdan olingan daromad ishchilar uchun ish haqi to'lash uchun ishlatiladi, er egasiga ijara (agar korxona boshqa egasiga tegishli bo'lgan yerda joylashgan bo'lsa), bankdan olingan kreditlar bo'yicha foiz, daromad – kompaniya egasining daromadi.
Ushbu yondashuvga muvofiq, YaIMni hisoblashning ikki yo'li mavjud (4 – chizma):

5 – chizma

Yalpi ichki mahsulotni hisoblashda barcha iqtisodiy agentlarning xarajatlari: uy xo'jaliklari, firmalar, davlat va chet elliklarning xarajatlari (bizning eksportimiz xarajatlari) umumlashtiriladi. Jami xarajatlar quyidagilardan iborat (6 – chizma):

6 – chizma
Yalpi ichki mahsulot = P + I + g + (eksp. - Imp.)
(Yalpi investitsiyalar-amortizatsiya = aniq investitsiyalar).
Daromad bo'yicha YaIMni hisoblashda mamlakat aholisi tomonidan ishlab chiqarishdan olingan barcha daromadlar (ish haqi, ijara, foiz, foyda), shuningdek daromad bo'lmagan ikkita komponent: amortizatsiya to'lovlari va bilvosita biznes solig'i umumlashtiriladi.
Daromad bo'yicha YaIM = s / PL + ijara + dividendlar + foizlar + amortizatsiya + bilvosita soliqlar
YaIMni hisoblash uchun daromad quyidagilarni o'z ichiga oladi: daromad solig'i, taqsimlanmagan foyda va dividendlar.
Shaxsiy daromad = s / PL + ijara + dividendlar + foizlar
Shaxsiy daromad = shaxsiy daromad - shaxsiy soliqlar + o'tkazmalar
Sof milliy mahsulot = GSMH amortizatsiya
Milliy daromad = sof milliy mahsulot-bilvosita soliqlar
Quyidagi makroiqtisodiy ko'rsatkichlar, milliard dollar (7 – chizma):

7 – chizma

Belgilab qo'yilsinki: iste'mol qilingan kapitalning qiymati, yalpi investitsiyalar, tovarlar va xizmatlar davlat xaridlari, aniq eksport, ish haqi, davlat byudjeti balansi, YAIM, YMH, SMM, SIM, MD, ShD, BShD.

Qaror:
1) uy xo'jaliklarining bir martalik shaxsiy daromadini toping – (shaxsiy daromad), ular shaxsiy iste'mol va shaxsiy jamg'armalarga sarflaydi.
Shuning uchun.
2) BShD shuningdek, shaxsiy daromad va shaxsiy soliqlar o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Shuning uchun shaxsiy daromad tengdir:
3) shaxsiy daromad (shaxsiy daromad – ShD) shuningdek, nd va uy xo'jaliklari tasarrufida bo'lmagan va shaxsiy daromad emas, balki jamoaviy daromadning bir qismi bo'lgan va uy xo'jaliklarining daromadlarini oshiradigan barcha narsalarni qo'shadigan, ammo nd ga kiritilmagan narsalar o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi:
Bu yerdan milliy daromad – nd (milliy daromad - MD) - bu iqtisodiy resurslar egalari tomonidan olingan jami daromaddir.
4) Milliy daromad sof milliy mahsulot va bilvosita soliqlar o'rtasidagi farq sifatida boshqa yo'l bilan hisoblab chiqilishi mumkin.
Shuning uchun biz SMMni ifoda etamiz:
5) bundan tashqari, Milliy daromad miqdori: ish haqi va ijara haqi va foiz to'lovlari, shuningdek, mulk daromadlari va korporativ foyda.
Shuning uchun ish haqining qiymatini ifoda etamiz:
6) SMM shuningdek, yalpi milliy mahsulot va iste'mol qilingan kapitalning qiymati (A):
Shuning uchun SIMni ifoda etamiz:
7) bilish va chet eldan aniq faktor daromadlarining miqdori YaIMni topish mumkin:
8) sof ichki mahsulot (SIM) yalpi ichki mahsulot va iste'mol qilingan kapitalning qiymati (A):
9)yalpi xususiy ichki investitsiyalarni toping (Gross xususiy domestic investment – Igross)
Yalpi investitsiyalar-sof investitsiyalar miqdori va iste'mol qilingan kapitalning qiymati (amortizatsiya).
10) sof eksport (net export – NE) eksport daromadlari (export-Ex) va import bo'yicha mamlakat xarajatlari (import-Im) o'rtasidagi farqni anglatadi va savdo profitsitiga mos keladi.
11) endi yalpi ichki mahsulot, yalpi ichki investitsiyalar miqdori, sof eksport hajmi va iste'mol xarajatlari (iste'mol sarf – C) miqdorini bilish, tovarlar va xizmatlar davlat xaridlari (Government spending-G)
12) Davlat byudjeti balansi byudjet daromadlari va xarajatlari o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi.
Byudjet daromadlari yakka tartibdagi soliqlar, korporativ daromad solig'i, bilvosita biznes solig'i va ijtimoiy sug'urta badallari miqdoriga teng.
Byudjet xarajatlari davlat obligatsiyalari bo'yicha tovarlar va xizmatlar, transfertlar va foizlarni Davlat xaridlari yig'indisiga teng.
Iqtisodiy aylanish (resurslar va daromadlar aylanishi) - Real iqtisodiy foyda, pul tushumlari va xarajatlar counter oqimi bilan birga, bir dumaloq harakati. Bu iqtisodiyotda o'zaro bog'liq bo'lgan asosiy bozor oqimlarining sxematik tasviri.
Iqtisodiy aylanishning eng oddiy modeli diagrammada keltirilgan. Bunday holda, bozor aylanishi quyidagi bloklarni o'z ichiga oladi:
1) uy xo'jaliklari;
2) firmalar;
3) resurs bozori;
4) mahsulot bozori.
Uy xo'jaliklari barcha resurslarning egalari sifatida qaraladi: mehnat, kapital, er va tadbirkorlik qobiliyatlari. Resurslar bozoriga etkazib beriladigan resurslar uchun uy xo'jaliklari pul daromadlarini oladi (ish haqi, er ijarasi, kapital ulushi, tadbirkorlik qobiliyati uchun daromad). Pul daromadlari mahsulot bozorida tovarlar va xizmatlar sotib olish uchun sarflanadi. Shunday qilib, uy xo'jaliklari mahsulot va xizmatlarga bo'lgan talabni va resurs bozorida taklifni shakllantiradi.
Kompaniyalar tovarlar ishlab chiqarishni tashkil qiladi va ularni mahsulot bozorida sotadi. Sotishdan tushadigan daromad resurslarni sotib olish uchun ishlatiladi, ya'ni mahsulot ishlab chiqarish xarajatlariga aylanadi. Kompaniyalar mahsulot bozorida tovarlar va xizmatlarni etkazib berish va etkazib berishga bo'lgan talabni shakllantiradi.
Aylanma jarayonida ikkita oqim hosil bo'ladi:
1) soat sohasi farqli o'laroq-iqtisodiy resurslar oqimi;
2) soat yo'nalishi bo'yicha-pul daromadlari, iste'mol xarajatlari va ishlab chiqarish xarajatlari oqimi.
Bozor iqtisodiyotiga davlat aralashuvi aylanma sxemani sezilarli darajada o'zgartiradi.
Davlat aylanmasining ishtirokchilaridan biri sifatida quyidagi vazifalarni bajaradi:
- soliq yig'adi;
- transfer to'lovlari orqali daromadlarni qayta taqsimlaydi;
- davlat sektori xodimlari va davlat xizmatchilariga ish haqi to'laydi;
- bozorlarda iqtisodiy resurslar va mahsulotlarni sotib oladi;
- davlat va kvaziobschestvennyh tovarlar, shuningdek, boshqa tovarlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi sifatida xizmat qiladi.
Dumaloq aylanish modelini tahlil qilishdan ikkita xulosa chiqariladi.
Xulosa birinchi. Uy xo'jaliklari, firmalar va davlatning jami daromadlari ishlab chiqarishning umumiy hajmiga teng bo'lganda moddiy va pul oqimlari jadal rivojlanmoqda. Jami xarajatlar bandlik, ishlab chiqarish va daromadni oshiradi. Olingan daromaddan, tovar ayirboshlash ishtirokchilarining xarajatlari qayta moliyalashtirilib, ishlab chiqarish omillari egalariga daromad shaklida qaytariladi. Davlat umumiy talab va jami taklifni muvozanatlashda tartibga solish funktsiyasini bajaradi.
Xulosa ikkinchi. Makroiqtisodiy sub'ektlarning o'zaro hamkorligi tizimida iqtisodiyotning ikkita muhim makroiqtisodiy sektori shakllantiriladi: Real va moliyaviy (pul). Birinchisi yalpi ichki mahsulotning miqdori, ikkinchisi - ichki tovar ayirboshlashni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan pul miqdori bilan belgilanadi. Ikkala sektor ham ziddiyatli birlikda.
XULOSA
Eng umumiy shaklda bozor-tovarlarni ishlab chiqarish, tarqatish va tarqatish jarayonida shakllanadigan iqtisodiy munosabatlar tizimi, shuningdek, pul oqimi. Bozor, tovar ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan birga, nafaqat ishlab chiqarish mahsulotlarini, balki mehnat (er, o'rmon) natijasi bo'lmagan mahsulotlarni ham o'z ichiga oladi. Bozor munosabatlarining ustunligi sharoitida jamiyatdagi odamlarning barcha munosabatlari sotib olish va sotish bilan qoplangan. Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, ishlab chiqarish va iste'mol o'rtasidagi munosabatlar amalga oshiriladigan almashinuv sohasini ifodalaydi.
Bozor, uning oldida turgan vazifalar bilan belgilanadigan turli funktsiyalarni bajaradi. U uchta asosiy savolga javob topish uchun mo'ljallangan:
1. Nima qilish kerak, ya'ni iste'molchilarga qanday mahsulot va xizmatlarni taklif qilish kerak?
2. Qanday qilib ishlab chiqarish kerak, ya'ni ishlab chiqarish usullaridan qaysi biri qo'llanilishi kerak?
3. Ushbu tovarlar va xizmatlarni kim ishlab chiqarishi kerak, ya'ni ularning mol-mulkiga ega bo'lishni kim talab qilishi mumkin?
Ushbu masalalarni hal qilish uchun bozor iqtisodiyotning Markaziy muammolarini hal qiladigan bir qator funktsiyalarni bajaradi.
Bozorlar turli xil xususiyatlarga ega. Bozor nafaqat sotuvchilar soni va sotiladigan tovarlar turi bilan tavsiflanadi. Turli bozorlar tovar ishlab chiqaruvchidan sotuvchiga va sotuvchidan xaridorga, yakka tartibdagi Sotuv hajmiga, shuningdek, bozor jarayonlarini legallashtirish darajasiga qarab farqlanadi. Bozorda ishlab chiqarishni ta'minlash bilan bevosita bog'liq bo'lgan elementlar, shuningdek, moddiy va pul muomalasi elementlari mavjud. Bu ham ishlab chiqarish, ham ma'naviy sohalar bilan bog'liq. Shunga ko'ra, bozor turli tuzilishga ega.
Bundan tashqari, bozor iqtisodiyotida juda muhim tushuncha "infratuzilma"tushunchasi. Bozor infratuzilmasi tovar ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirishni osonlashtiradi, ularni huquqiy va iqtisodiy nazorat qiladi, ularning samaradorligi va samaradorligini oshiradi, axborotni qo'llab-quvvatlaydi, iste'molchilar va talablardan kelib chiqadigan signallarni ushlaydi, ishlab chiqaruvchilarga ushbu impulslarni his qilishni va ularga etarli javob berishni ta'minlaydi, ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarni yagona iqtisodiy jarayonga bog'laydi.
Jamoatchilik ishlab chiqarishida bozorning o'rni katta rol o'ynaydi: u ishlab chiqarish signalini beradi - qaysi hajmda va qaysi tuzilmada ishlab chiqarilishi kerak; talab va taklifni muvozanatlashtiradi, iqtisodiyotning muvozanatini ta'minlaydi; tovar ishlab chiqaruvchilarni o'z ishlarining samaradorligiga va bozor talabini qoplashga qaratilgan holda ajratib turadi; raqobatbardosh bo'lmagan korxonalarni "olib tashlaydi" va eskirgan ishlab chiqarishni "yo'q qiladi".
Bozor iqtisodiyotida har birining farovonligi bozorda egalik qiladigan mahsulotni qanday sotishi mumkinligi bilan belgilanadi. Xaridorlarga eng yaxshi mahsulotni taklif qilgan va yanada qulay sharoitlarda raqobat kurashida g'olib bo'lgan kishi.
Bozor, bir tomondan, iqtisodiyotni tashkil etishning ijtimoiy shakli sifatida, insonda faollik (tadbirkorlik) va boshqa tomondan, aholining ijtimoiy tabaqalanishi, ishsizlik, har doim ham boshqariladigan narx o'sishi emas. Shuning uchun iqtisodiyotning madaniyati, bozor madaniyati va ularning sub'ektlarining tegishli rivojlanishi, shuningdek, bozor mexanizmini to'ldiradigan, ammo uni deformatsiyaga olib kelmaydigan davlat aralashuviga ehtiyoj juda muhimdir.