Mavzu: Bozor iqtisodiyoti – iqtisodiyotining o’zini-o’zi taribga solish va boshqarish tizimi Reja: Kirish

3.Bozor, uning tuzilishi va turlari. Bozor infratuzilvasi va uning unsurlari.

Bozor iqtisodiy kategoriya sifatida takror ishlab chiqarishning ayirboshlash bosqichiga xosdir. Bozor tovar ayirboshlashning kelib chiqishi va rivojlanishi bilan bog’liq bo’lib, u ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlarida kelib chiqqan va dastlab tovar almashuv, tovar ayirboshlash joyi yoki maydoni, degan mazmunni anglatgan.

Dastlab , bozor ikki yoki bir necha qabilalarning a’zolari bir-birlari bilan tovar almashuv joyi sifatida namoyon bo’lgan bo’lsa, hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning kelib chiqishi bilan alohida maydonlar ajratilib bozor joyi, deb e’lon qilingan. Shu maydonda (joyda) kishilar oldi-sotdi qilishgan. Lekin hali u davrlarda tovar ayirboshlash T-T ko’rinishida, ya’ni bir tovarga boshqa tovarni ayirboshlash shaklida yuz bergan.
Lekin, tovar ayirboshlash rivojlanib, uning ziddiyatlari kuchayib borishi pulning kelib chiqishi natijasida sotish va sotib olish tovar-pul-tovar ko’rinishida bo’la boshlagan, endi tovarni sotish (T-P) va sotib olish (P-T) zamon va makon jihatdan bir bo’lmasligi mumkin. Chunki sotuvchi o’z tovarini bir joyda sotib, puliga boshqa vaqtda, boshqa joyda kerakli tovarni sotib olishi mumkin bo’lgan. Pul paydo bo’lishi bilan bozor tushunchasining mazmuni o’zgarib, yangi ma’no kasb etadi, ya’ni u tovar-pul muomlasining yangi shakli sifatida namoyon bo’la boshlaydi.
Bozor ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchilarning ko’p qirrali murakkab aloqalarini, ularning o’zaro bir-biriga bo’lgan ta’sirini bog’laydigan bo’gin, jamiyat taraqqiyotida mahsulot almashuvini ta’minlaydigan jarayon sifatida shakllandi.
Bozor tovarlarni ishlab chiqarish va ayriboshlash, pulning vujudga kelishi, ularning rivojlanishi natijasida kelib chiqqan tarixiy tushuncha bo’lib, hozirgi davrda keng tarqalgan ob’ektiv iqtisodiy jarayondir. Bozor ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va haridorlar o’rtasida pul orqali ayriboshlash (oldi-sotdi) jarayonida bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir Bozorda hech qanday boylik yaratilmaydi, ishlab chiqarilmaydi. Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan tovar va hizmatlarni, iqtisodiy resurslarni iste’molchilarga etkazib berishdan iboratdir. Bozor ishlab chiqarish bilan iste’molni bir-niriga bog’laydi, bunda bozor vositachi bo’lib hizmat qiladi. Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam beradi.
Bozorning ichki tuzulishi murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashga har xil mezonlar asos qilib olinadi. Bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi, bozor sub’ektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, iqtisodiy aloqalar xarakteri va boshqalar unga asos bo’ladi. Bozorning yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor va rivojlangan bozorga bo’linadi. Bozor hududiy jihatdan mahalliy, milliy bozorlar, hududiy bozorlar, mintaqaviy (regional) va jahon bozorlariga bo’linadi.
Bozor ob’ekti jihatiga ko’ra , yani tovarlar turi bo’yicha ishlab chiqarish vositalari, iste’mol tovarlari, yani oziq-ovqat, kiyim-kechak bozori, qimmatli qog’ozlar bozori, mehnat yani ishchi kuchi bozori, intelektual bozor va boshqalar ko’rinishida bo’ladi. Ishlab chiqarish qanchalik rivojlangan bo’lsa, bozor ob’ektlari shunchalik ko’p va xilma-xil bo’ladi. Bozor turlari va ularning tuzilishi quyidagi chizmada ko’rsatilgan.

BOZORNING OB’EKTI BO’YICHA TUZILISHI

Ishlab chiqarish vositalari va resurslar bozori

Iste’mol tovarlari bozori

Moliya va qimmatli qog’ozlar bozori

Mehnat bozori

Intellektual bozor

KO’LAMI BO’YICHA BOZORNING TUZILISHI

Mahalliy bozor

Milliy bozor

Hududiy bozor

Jahon bozori

Bozor iqtisodiyotni tartiblashda ishtirok etish, regulyatorlik funksiasini bajarishni amalga oshiradi. Buni bozor narxlar vositasida bajaradi. Bozor o’zida talab va taklifni jamlab, ularni muvozanatlashtiradi. Bozor nimani, qancha miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi.

Iqtisodiy aloqalar xarakteriga ko’ra bozor erkin raqobatli bozor va monopollashgan, raqobat cheklangan bozorlarga bo’linadi. Erkin bozorda sotuvchilar va xaridorlar ko’pchilik bo’lib, ulardan xech biri bozorda hukmron mavqega ega bo’lmaydi, aksincha, ular doimo raqobatda bo’lishadi. Narx-navoni hech kim nazorat qilmaydi, narx bozorda erkin rivojlanadi.Monopollashgan bozor – bunda ozchilik sotuvchilsr va xaridorlar hukmron bo’lgan, raqobat cheklangan yoki raqobat umuman yo’q bozor. Monopollashgan bozorning o’zi uch xil bo’ladi: monopol raqobatli bozor, oligopolistic bozor, sof monopoliya bozori. Monopol raqobatli bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan firmalar ishtirok etadi, ularning bozordagi xissasi katta bo’lmaydi, ular bozorda har xil, lekin bir-birining o’rnini bosa oladigan tovarlar bilan ishtirok etadilar, ulardan har biri boshqasi bilan raqobatlashadi. Oligopolistik bozorda sanoqli ozchilik firmalar va kompaniyalar hukmron bo’ladi, lekin ular ham o’zaro raqobatlashadilar. Raqobat ko’p hollarda ishlab chiqaruvchilar bilan xaridorlar o’rtasida yuz beradi.
Oligopolistik bozorga misol qilib Yaponiya avtomobil bozorini olish mumkin. Bu yerda tovarlarning hammasi (100%) uchta firma – “Toyota”, “Xonda”, “Nissan” firmalari tomonidan ishlab chiqariladi. AQSH avtomobil bozorida esa “Ford”, “Kraysler”, “Djeneral motors” kabi konsernlar egalik qiladilar. Sof monopoliya bozorida sotuvchi sifatida bir firma tanho hukmron bo’ladi, butun bir tarmoq shu firmadan iborat bo’lib, undan boshqa tovar ishlab chiqaruvchi bo’lmaydi, uning tovarining o’rnini bosadigan boshqa tovar ham topilmaydi. Bu erda raqobat bo’lmaydi. Shunday bozorga misol qilib O’zbekistonda, paxta terish mashinasi ishlab chiqaruvchi Toshkent traktor zavodini keltirish mumkin.
Bozorning tarkibi, tuzilishi xilma-xil bo’lib, umum qabul qilingan turlari mavjud emas. Bozor munosabatlari bir-biriga bog’liq va bir-birini taqazo etuvchi murakkab ichki tuzilishga egadir-ki, uni izohlaganda har xil mеzonlar asos qilib olinadi. Bunda bozorning yеtuklik darajasi, sotiladigan, xarid qilinadigan tovarlar turi, bozor sub'еktlarining xususiyati, bozor miqyosi, bozorning joylashishi, iqtisodiy aloqalar xususiyati hisobga olinishi zarur.
1. Bozor eng avvalo mulk turlari bo’yicha: davlat, xususiy, aralash mulkka asoslangan bozorga bo’linadi.
2. Tovar ishlab chiqaruvchilar tarkibi bo’yicha bozor: davlat korxonalari, ijara, xususiy, oilaviy, koopеrativ, yakka tartibdagi xo’jaliklardan iborat bo’ladi.
3. Mamlakatda savdo-sotiqni tashkil etish turlari bo’yicha ham bozor turlanadi.
Bozor iqtisodiy ob'еktlari bo’yicha bir nеcha turga bo’linadi.
a) Istе'mol tovarlari va xizmatlar bozori: oziq-ovqat tovarlari bozori, nooziq-ovqat tovarlari bozori, xizmatlar bozori.
b) Ishlab chiqarish omillari bozori: Ishchi kuchi (mеhnat) bozori, ishlab chiqarish vositalari, xomashyo bozori.
v) Ko’chmas mulk bozori: yеr bozori, uy-joy bozori, mol-mulk bozori.
g) Moliya bozori: - pul bozori, invеstitsiya bozori, qimmatli qog’ozlar bozori, valyuta bozori, sug’urta bozori.
d) Axborot bozori – ilmiy-tеxnika ishlanmalar yoki intеllеktual tovarlar bozori.
Bozor tovar va xizmatlar bilan ta'minlash darajasiga qarab: to’yingan, to’yinmagan, taqchil, muvozanatlashgan bozorga bo’linadi.
Raqobat kurashi chеklanishiga qarab bozor quyidagi turlariga bo’linadi:
a) mukkamal, erkin raqobatga asoslangan bozor;
b) chеklangan raqobatli (monopol bozor);
v) oligopolistik bozor;
g) sof monopoliyaga asoslangan bozor.
Ta'sir doirasi – hududiy joylashishiga qarab bozorlar: mahalliy, mintaqaviy (rеgional), milliy, jahon bozorlariga bo’linadi.
Bozor savdoning hajmi, xususiyatiga qarab, ulgurji, mayda ulgurji, chakana savdo bozorlariga, shuningdеk, tarmoqlar bo’yicha, avtomobil, kompyutеr, qishloq xo’jalik mashinalari, dеhqonchilik mahsulotlarini sotadigan dеhqon bozorlariga bo’linadi.
Qonuniy jihatdan tashkil etilishiga qarab bozor:
a) lеgal – qonuniy bozor;
b) noqonuniy, «pinhoniy» bozordan iborat.