Mavzu: Bozor iqtisodiyoti – iqtisodiyotining o’zini-o’zi taribga solish va boshqarish tizimi Reja: Kirish

1.Bozor ijtimoiy xo’jalik shakllari. Tovar va pul munosabatlari.

Ijtimoiy xo’jalik shakllari va uning rivojlanishi tarixan ikkita: natural ishlab chiqarish va tovar ishlab chiqarishdan iborat bo’lgan. Natural xo’jalik umuminsoniy iqtisodning tarixan birinchi shakli bo’lib, bunda mehnat mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarning o’z shaxsiy ehtiyojini qondirishga sarflanadi.

Natural xo’jalik sharoitida mahsulot ayirboshlanmaydi va sihlab chiqaruvchining o’zi uchun hayotiy vositaga aylanadi. Natural ishlab chiqarish ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanmaganligi oqibati sifatida vujudga kelgan. Ishlab chiqaruvchi mehnat jatayoni uchun kerakli bo’lgan vositalarni o’zi yaratadi. Natural xo’jalikning muhim belgilari: xususiy mulkga asoslanganligi, o’zi mehnat qilishi, o’zi ehtiyojini qondirishi, bozor bilan aloqada bo’lmasligi, foyda olishga ega bo’lmasligi. Natural xo’jalik bozor iqtisodiyotiga qadar ijtimoiy ishlab chiqarishning asosiy shakli bo’lib kelgan. U iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan. Natural xo’jalik sharoitida har bir mulkdorning alohida o’z xo’jaligi bo’lgan. Natural xo’jalikda asosiy xo’jalik tarmog’i dehqonchilik bo’lib, unga qo’shimcha tarzda hunarmandchilik rivoj topgan. Ishlab chiqarish to’la-to’kis qo’l mehnatiga tayangan. Unda mehnat qurollari va sihlab chiqarish sharoitlari o’zgarmay qoladi. Mehnat unumdorligi deyarli o’smaydi.
Mehnat unumdorligining o’sishi chegaralanganligi sababli iqtisodiy o’sish g’oyat sust bo’lib, asosan tabiiy omillar hisobidan o’sish oz bo’ladi.
Shuni aytish kerakki, natural xo’jalikning ba’zi bir ko’rinishlari hozirgi rivojlangan iqtisodiyotda ham saqlangan.
O’zini-o’zi mahsulot bilan ta’minlash hozirgi qishloqda ham mavjud. Xususan, dehqonlar xo’jaligida yetishtirgan mahsulotning bir qismi xo’jalikning o’zida iste’mol etiladi.
Natural ishlab chiqarish iqtisodiy ravnaqni ta’minlay olmaganligi uchun uning o’rniga tovar ishlab chiqarish keladi.
Natural va yarim natural dehqon xo’jaligi davrida tovar ishlab chiqarish garchi ma’lum darajada rivojlangan bo’lsada, qishloqlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning asosiy shakliga aylangan emas edi. Ammo u sekin-asta kengayib borgan va natijada ishlab chiqarishning asosiy shakliga aylangan. Tovar xo’jaligi natural xo’jalikdan farqli o’laroq, mahsulot ishlab chiqaruvchilar bilan iste’mol qiluvchilarning bozor orqali tovarlarni olish-sotish orqali aloqa qilishini taqozo qiladi. Demak, ishlab chiqarilgan mahsulotlar tovar sifatida bozorda pul vositasida oldi-sotdi asosida ayirbosh qilinadi. Tovar ishlab chiqarishning paydo bo’lishi qonuniy jarayon bo’lib, iqtisodiy zaruriyatni yuzaga keltirgan.
Demak, tovar ishlab chiqarish ob’ektiv asosda yuzaga keladi. Uning omillari:
Mehnat taqsimoti, ya’ni mehnat turlari iqtisoslashadi, ma’lum bir xil mahsulotni ishlab chiqarishga moslashadi. Shunday sharoitda ehtiyojni qondirish uchun o’z mahsulotini boshqa kerakli mahsulotga ayirboshlash uchun mahsulot bozorga chiqariladi va sotiladi.
Ishlab chiqaruvchi o’zining mulkiga ega bo’lishi bilan alohida mehnat faoliyatini amalga oshiradi. O’z mulkiga, korxonasiga ega bo’lishi bilan mustaqil harakat qiladi. Bozor uchun zarur mahsulotlarni ishlab chiqaradi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitlarida xususiy mulkka egalik qilish asosida tovar ishlab chiqarish keng amalga oshirilmoqda. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilar qatoriga firma, birlashma, fabrika, yakka tartibda ishlovchi, fermer xo’jaligi, tomorqa xo’jaligi sohiblari, kooperativlar, jamoa va davlat xo’jaligi, jamoat tashkilotlari va boshqalar kiradi.
Mahsulot tovar bo’lishi uchun avval kishilarning ma’lum talab-ehtiyojini qondira olishi zarur. Tovarning bu xossasi tovarning iste’mol qiymati, deb ataladi. Har bir tovarning nafligi, foydaligi uchun insonlar uni sotib oladilar, ayirbosh qiladilar. Tovarning yana bir xossasi almashuv qiymatidir. Har qanday tovarga mehnat va harajatlar sarflanadi va shu asosida tovar o’z qiymatiga ega bo’ladi. Demak, tovar ikki xususiyatga, ya’ni iste’mol qiymati va almashuv qiymatga ega. Bu tovar xususiyatlari bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir.
Tovarning ikki yoqlama xususiyatga ega bo’lishi tovar ishlab chiqaruvchi mehnatining ikki tomonligi bilan bog’liq. Ishlab chiqaruvchi o’ziga xos mehnat quroli va predmetlarini qo’llanishi natijasida tovarni yaratishi iste’mol qiymatini tashkil qilgan mehnat aniq (konkret) mehnat bo’ladi. Ishlab chiqaruvchi mehnat jarayonida o’zining aqliy va jismoniy quvvatini sarf qilishi, ish kuchining fiziologik ma’noda sarf qilishi bilan bog’liq mehnati abstract (mavhum) mehnat bo’lib, tovarning qiymatini yaratadi.
Tovarning xossalari mehnatning ikkiyoqlama xarakterda bo’lishi bilan bog’liqligi quyidagi chizmada ko’rsatilgan.
1-chizma

	Tovar
Iste’mol qiymati		Qiymati
Konkret (aniq) mehnat		Abstrakt (mavhum) mehnat

Tovar qiymati sarf bo’lgan ish vaqti bilan belgilanadi. Ish vaqtlari ikki xil bo’ladi, ya’ni individual, ya’ni yakka, alohida olinadigan ish vaqti va ijtimoiy zaruriy ish vaqti. Jamiyat miqyosida bir xil tovarlarning asosiy qismini ishlab chiqarishda individual ish vaqti asosida qiymat belgilanmaydi, bu yerda ijtimoiy-zaruriy ish vaqti asosida tovarlarning qiymati belgilanadi. Ijtimoiy-zaruriy ish vaqti o’rtacha ish vaqtidan iborat bo’ladi.

Masalan, shartli ravishda biror-bir turdagi mahsulotni olaylik. Stul ishlab chiqariladigan korxonani misol qilsak. Ulardan biri yaxshi, ikkinchisi o’rtacha va uchinchisi yomon ishlaydi. O’rtacha korxona umumiy hajmdagi stullarning 70% ini yaratadi va bir stulga 4 soat vaqt sarf qiladi. Yaxshi korxona 20% mahsulotni ishlab chiqaradi, har bir stul ishlab chiqarish uchun 2 soat sarflaydi. Yomon korxona 10% stullarni ishlab chiqaradi. U har bir stul uchun 6 soat sarf qiladi. Bu holda o’rtacha ish vaqti sarflab ishlab chiqargan korxonaning vaqti ijtimoiy-zaruriy ish vaqti sifatida olinadi. Chunki stullarning asosiy qismini shu korxona yaratib bermoqda.
Tovar ishlab chiqarish bo’lgan joyda pul bo’lishi lozim. Pul uzoq tarixiy rivojlanish natijasida paydo bo’lgan. Dastlab tovarlar pulsiz bir-biriga bevosita ayirboshlangan. Bu ayirboshlash dastlab tasodifiy bo’lgan. Oddiy yoki tasodifiy ayirboshlashda bir tovarning qiymati boshqa tovar qiymati bilan tenglashtirilgan va o’zaro ayirbosh qilingan. Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki kengaygan shaklga o’tilgan, bunday ayirboshlashda ko’p tovarlar qatnashadi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ayirboshlanadigan mahsulotlar soni ham ortib boradi, binobarin, ayirboshlashda qiyinchilik ham ko’payadi. Asta-sekin tovarlar orasidagi hamma tovarlarga ayirboshlanadigan maxsus tovar ajralib chiqadi va u pul vazifasini bajarib beradi.
Tovar ishlab chiqarishning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida pul vujudga keladi.
Pul – bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy ekvivalient vazifasini bajaradi. Hamma boshqa tovarlar singari pul ham qiymat va ham iste’mol qiymatiga ega. Bu ma’noda u boshqa oddiy tovarlardan farq qiladi.
Pul shunday kuchga ega bo’ladiki, u umumiy, ijtimoiy qiymatga ega, hamma tovarlarni xarid etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Pul tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida kishilar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni ifoda etadi. Shu sababli tovar-pul munosabatlari paydo bo’ladi.
Shuni ta’kidlash zarurki, pulning dastlabki ko’rinishi oltim va kumush tangalardan iborat bo’lgan. Dastlabki tanga pullar eramizdan avvalgi II asrda Yunonistonda oltin va kumushning tabiiy ko’rinishida ishlangan. Keyinchalik yunon va rim davlatlarida bu tangalar sof kumush va misdan zarb qilingan.
Tanga pullar XI-XII asrlarda O’rta Osiyo va Sharqiy Turkistonni birlashtirgan Qoraxoniylar davlatida ham, XIII asrdagi yirik davlat – Xorazmshoh saltanati davrida ham, XIV-XVI asrlarda Amir Temur va temuriylar davrida ham, so’ngra XVII-XIX asrlarda O’rta Osiyodagi uch davlat – Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari davrida ham asosan oltin, kumush va misdan juda ko’plab zarb etilgan.

Pul – hamma tovarlarni va xizmatlarni sotish va sotib olish mumkin bo’lgan umumiy ekvivalient.

2-chizma

Pulning vazifalari

Qiymat o’lchovi

Muomala vositasi

To’lov vositasi

Ma’lumki, mustaqil O’zbekiston Respublikasi milliy valyutasi – so’m 1994-yil 1-iyuldan muomalaga chiqarildi. Milliy valyuta – milliy iftihor, davlat mustaqilligining ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir. Yagona qonuniy to’lov vositasi bo’lgan so’mning barqarorligini ta’minlash va qadrini oshirish hozirgi vaqtda muhim ahamiyatga egadir.