Mavzu: Бошлангич синфларда инглиз тили дарсларини янги педагогик технологиялар асосида ташкил килиш

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

33 
II-BOB 
TALIMNING 
TURLI 
BOSQICHLARIDA 
TEXNIK 
VOSITALARDAN FOYDALANISHNING LINGVISTIK, PSIXALOGIK VA 
DIDAKTIK ASOSLARI. 
 2.1 TA’LIMNING TURLI BOSQICHLARIDA TEXNIK VOSITALARDAN 
FOYDALANISHNING LINGVISTIK ASOSLARI.
Tildan ixtisos
 
beriladigan oliy o’quv yurtidagi amaliy mashg’ulotlar chog’ida 
 
bo’lajak chet tili muallimining kasbiy malakalari muayyan tartib-qoidalariga 
binoan shakllantriladi. Til bo’yicha bo’lajak muallimni tayorlash jarayonida 
kvalifikatsion malakalarni singdirish yo’llarini belgilovchi o’zaro aloqador omillar 
majmui mazkur tartib qoidalarni tashkil qiladi. Bunday omillar psixalogik, 
didaktik, lingvistik, metodik guruhlarni o’z ichiga oladi. Xar qaysi guruhda bir 
nechtadan omillar amal qiladi. 
Bo’lajak chet tili muallimining kasbiy malakalarini shakllantrishda tilga oid amaliy 
o’quv predmetlarining ta’limiy imkonyatlari. Ushbu predmetlar xamda chet tili 
o’qitish maqsad va mazmunining o’rta va oliy maktabga tatbiqan muqoyasasi 
ko’rsatishicha, talabalarga lingvometodik malakalarni singdirishda amaliy 
predmetlarda keng imkonyatlar mavjud. Chet tili muallimi pedagogik faolyati 
tarkibining hususyatlari. Chet tili muallimining didaktik nutqi, maktab va oliy 
o’quv yurtidagi amaliy mashg’ulotlar, pedagogik texnika, o’quv jarayonini 
metodik boshqarish kabilarni hususyatlarini aniqlashdan ma’lum bo’ldiki, qator 
umumiy qonunyatlar mavjud bo’lib, ular mutaxassislik bo’yicha amaliy 
mashg’ulotlar chog’ida talabalarning lingvometodik malakalarini xosil qilish 
uchun qulay sharoit, yani garov xisoblanadi.
mamlakatda O‘zbekiston 
Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi 
Qonunini 
hamda Kadrlar tayyorlash 
milliy
 
dasturini
 
amalga oshirish doirasida chet tillarga o‘qitishning kompleks tizimi, ya’ni 
uyg‘un kamol topgan, o‘qimishli, zamonaviy fikrlovchi yosh avlodni 
shakllantirishga, respublikaning jahon hamjamiyatiga yanada integratsiyalashuviga 
yo‘naltirilgan tizim yaratildi.[3.69] 

---

34 
Mustaqillik yillarida 51,7 ming nafardan ziyod chet tillar o‘qituvchilari 
tayyorlandi, umumta’lim maktablarining V — IX sinflari uchun ingliz, nemis va 
fransuz tillari bo‘yicha multimedia darsliklari, boshlang‘ich sinflarda ingliz tilini 
o‘rganish bo‘yicha elektron resurslar tayyorlandi, umumta’lim maktablarida, kasb-
hunar kollejlari va akademik litseylarda 5 mingdan ko‘proq lingafon kabinetlari 
jihozlandi. 
Shu bilan birga, chet tillarni o‘rganishni tashkil qilishning amaldagi tizimini tahlil 
etish shuni ko‘rsatmoqdaki, ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari va darsliklar 
zamon talablariga, xususan, ilg‘or axborot va media-texnologiyalardan foydalanish 
borasidagi talabga to‘liq javob bermayapti. Ta’lim asosan an’anaviy uslublarda 
olib borilmoqda. Ta’lim tizimining barcha bosqichlarida chet tillarni uzluksiz 
o‘rganishni tashkil qilish, shuningdek, o‘qituvchilar malakasini oshirish hamda 
zamonaviy o‘quv-uslubiy materiallar bilan ta’minlash yanada takomillashtirilishini 
taqozo etadi. 
Zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan 
holda o‘qitishning ilg‘or uslublarini joriy etish yo‘li bilan, o‘sib kelayotgan yosh 
avlodni chet tillarga o‘qitish, shu tillarda erkin so‘zlasha oladigan mutaxassislarni 
tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish hamda buning negizida, ularning jahon 
sivilizatsiyasi yutuqlari hamda dunyo axborot resurslaridan keng ko‘lamda 
foydalanishlari, xalqaro hamkorlik va muloqotni rivojlantirishlari uchun shart-
sharoit va imkoniyatlar yaratish maqsadida: 
Belgilab qo‘yilsinki, 2013/2014 o‘quv yilidan boshlab: 
respublikaning barcha hududida chet tillarni, asosan, ingliz tilini o‘rganish 
umumta’lim maktablarining birinchi sinflaridan o‘yin tarzidagi darslar va og‘zaki 
nutq darslari shaklida, ikkinchi sinfdan boshlab esa, alifbo, o‘qish va grammatikani 
o‘zlashtirishdan bosqichma-bosqich boshlanadi; 
oliy o‘quv yurtlarida ayrim maxsus fanlarni, xususan, texnik va xalqaro 
mutaxassisliklar bo‘yicha o‘qitish chet tillarda olib boriladi; 

---

35 
umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari va 
o‘qituvchilarini chet tillar bo‘yicha darsliklar va o‘quv-uslubiy komplekslar bilan 
ta’minlash, ularni belgilangan muddatlarga rioya etilgan holda qayta nashr etish, 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika maqsadli kitob 
jamg‘armasining aylanma mablag‘lari hisobidan bepul amalga oshiriladi. 
Ta’limni kasbga yo’naltrish o’quv jarayonining ichki imkonyatlaridan foydalanish 
evaziga didaktik-metodik jabhada amalga oshiriladi. Bu metodik prinsip o’quv 
faolyatini shunday tashkil etishni taqazo qiladiki, unda ham o’qituvchi, ham 
talabaning faolyati taqazo etadigan o’quv-tarbyaviy vazifalarni hal etishga 
qaratilmog’i lozim. Talim jarayonini va u asosida o’quv faolyatini tashkil etish 
kasbiy faolyatli yondoshish asosida amalga oshirish yuksak samara beradi. Mazkur 
yondoshish nuqtai nazardan kasbiy yo’naltrilgan kasbiy jarayonini xarakteriga 
ko’ra oddiy ko’rinishdan bora-bora murakkablashib, o’quvchi va muallim 
o’rtasidagi o’quv faolyatini o’zida mujassamlashtradi.[10.207]. 
Ta’limni kasbiy yo’naltrish samarasi uning qanchalik lingvistik, didaktik, 
psixalogik asoslarga tayangani bilan izohlanadi. Bu fanlarning malumotlarini 
xisobga 
olish 
o’quv 
jarayonini 
maqsadga 
muvofiq 
tashkil 
etish, 
o’qituvchi’’modeli’’ning psixalogik, didaktik komponentlarini aniqlash, kasbiy 
yo’nalgan mashqlar tuzish, tegishli ish usullarini tanlash, kasbiy malakalarning 
shakllanish hususyatlarini yoritishga imkon beradi. 
Ta’limni kasbiy yo’naltrishning lingvistik asoslarini til materyali qyinchiliklarini 
aniqlash asosida chet va ona tillari xodisalarining o’xshash va farq qiluvchi 
xususyatlarini aniqlash, nutqiy xatolarini o’rganish, norma tushunchasini til va 
nutqda farqlash, o’quvchilarning til tajribasidagi ijobiy va salbiy 
ta’sir[iterferensya]ning amal qilish qonunyatlari kabi masalalar tashkil etadi. Ularni 
hal qilishdan kutiladigan natijalar o’quv materyalini linvometodik taxlil qilish, 
uning qiyinchiliklarini aniqlash, ularni oldini olish yoki oqilona bartaraf etish, 
o’quvchilarning, o’zining va boshqa o’qituvchilarning pedagogik faolyatini 
kuzatish, taxlil qilish va ulardan metodik hulosa chiqarish kabi kasbiy malakalarni 

---

36 
chet tili amaliy kursi mashg’ulotlarida shakllantrish uchun muhim omil bo’lib 
hizmat qiladi. 
Talabalarning nutqiy, chet tili o’rganish qobilyatlari nisbati, pedagogik 
qobilyatlarini shakllantrish, bilim, ko’nikma va malakaning mohiyati, ularning 
o’zaro munosabati, shakllanish hususyatlari, talabaning kasbiy motivatsyasi, 
muallimlik faolyatini egallashga talabaning tayyorgarligi, kasbiy pedagogik sohada 
o’zliginini anglashi va oliy o’quv sharotiga moslashish masalalari ta’limni kasbiy 
yo’naltrishning psixalogik asoslarini tashkil etadi. Mazkur psixalogik omillarni 
tatqiq etish natijasida quyidagilar aniqlandi; 
-Nutqiy va chet tilini o’rganish qobilyatlarining shakllanishi psihik jarayonlar 
bilan bog’liq. Chet tilni o’rganish qobilyatini rivojlantrish uchun orient va ijro 
qismlaridan iborat harakatlar tizimi qo’llaniladi. Tilga layoqatli talabalarga esa 
chet tilini o’rgatishda ijro harakatlari rivojlantriladi, layoqati bo’shroq talabalarga 
esa chet tilini o’rgatish har ikkala harakat turidagi, ko’proq orientr xarakatlardan 
foydalaniladi; 
- pedagogik qobilyatlar muallim modelining tarkibiy qismlaridan bo’lib, ular 
ichki va tashqi omillar ta’sirida shakllantriladi; 
- kasbiy malakalarni shakllanishida bilim muhim o’rin tutadi. Bilimni ilmiy 
mezonlar asosida guruxlash, u yoki bu kasbiy malakani shakllanish ehtyojiga ko’ra 
bilim mazmuni va miqdorini belgilash ta’limni kasbiy yo’naltrishning muhim 
omillaridandr; 
-metodik ko’nikma metodik malaka chet tili muallimi pedagogik faolyati tarkibiga 
kiradi va xarakatni egallashning ikkita turli darajasi xisoblanadi. Ko’nikma va 
malaka birin ketin emas, balki, muvoziy tarzda, mahsus mashqlar yordamida 
shakllanadi. Metodik ko’nikmalarni xosil qilish uchun faolyatning bir xildagi 
sharoitida qayta-qayta bajariladigan mashqlar qo’l keladi metodik malakaga esa 
o’zgaruvchan va asta sekin murakkablashib boradigan mashqlar tizimi 
qo’llaniladi, ko’nikma va malaka bosqichma-bosqich xosil qilinadi. 

---

37 
- motivatsiya xarakat motive va faolyat motivinio’z ichiga oladi. Kasbiy 
motivatsiyani rivojlantrishda actual va potensual motivlarni yaqinlashtrish tavsiya 
etiladi. Ushbu tadbir kasbiy yo’naltrilgan ta’limni maxsus tashkil etish yo’li bilan 
amalga oshiriladi.
Quyi sinflarda tillararo interferensiya kuchliroq bo’ladi. Maktabda va oliy o’quv 
yurtining boshlang’ich bosqichida chet tilidagi tillararo intrferensiya ancha sezilarli 
darajada namoyon bo’ladi. Uning sababi til tajribasining xali yetarli emasligidadir. 
Demak, o’quvchilarning chet tilini egallash qiyinchiliklari, yuqori kurslarda 
o’qiydigan talabalarnikidan ko’ra, quyi kurslarnikiga yaqinroq turadi. Binobarin, 
ayni shu quyi kurslarda kasbiy-metodik maqsadlarni ko’zlab, o’zlashtrish 
jarayonini tillararo ongli qiyoslash yo’li bilan tillararo qiyinchiliklarni aniqlash 
usullarini qo’llash, ularni bartaraf etish uchun qulay sharoit mavjudligini e’tirof 
mumkin.[10.266.] 
Oliy o’quv yurtida o’rganiladigan til materyali maktab til minimumiga 
kiradigan leksik, Grammatik va fonetik birliklarni o’z ichiga oladi, tabiiyki, 
ularning miqdori ancha kattadir. Ushbu omildan kelib chiqib, ta’lim mazmunida 
o’zgartrish qilmasdan, chet tili o’qitishni kasbiy yo’naltrish imkoni bo’lmaydi. 
Ma’lumki, ikkala turdagi o’quv muassalarida ham o’rganilmish til normasini 
egallash dasturiy talab xisoblanadi. O’quvchilar til normasini kommunikativ 
darajada, bo’lajak muallimlar esa o’zi uchun kommunikativ va o’zgalar uchun 
kommunikativ ta’limiy darajada o’rganadilar. O’quvchi va talabalarning tilini 
kommunikativ darajada egallash mazmuni va mehanizmlarning mos kelishi ixtisos 
bo’yicha amaliy mashg’ulotlarda bo’lajak muallimning lingvometodik 
malakalarini shakllantrishga yo’llovchi omil bo’lib xizmat qiladi Chet tili o’qitish 
metodikasi psixologiya fani bilan uzviy aloqada bo’ladi. 
Bu orqali fanda erishilgan yutuqlardan va psixologik qonuniyatlaridan o’zining 
o’qitish bilan bog’liq muammolarini hal qilishda foydalaniladi.
Olimlar metodikaning psixologiya fani bilan aloqasi haqida turli fikrlarni 
bildirganlar. I.V.Raxmonov fikricha :

---

38 
1) psixologiyani inson nutqi faoliyatining muayyan turi sifatida o’rganishda; 
2) metodika ta’lim tarbiya jarayonini psixologik qonuniyatlaridan foydalanib 
amalga oshirishda namoyon bo’ladi. 
Boshlang‘ich ta’lim jarayoninida shaxs imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish 
yo‘lida tinimsiz izlanish zarur. Shaxsning ongiga ta‘sir etish yo‘llarini 
belgilashdan oldin uning ichki aloqa elementlarini aniqlash zarur. Bular uning 
layoqati, imkoniyatlari, ehtiyoji, mavjud bilimlari va qobiliyatidir. Insondagi 
qobiliyat, layoqat o‘rganilib, undagi bor bilim yoki bilim o‘zlashtirish uchun 
mavjud bo‘lgan imkoniyatlar aniqlanib, uning ehtiyojiga e‘tibor qaratiladi. 
Ma‘lum maqsad asosida ta‘sir choralarini belgilash bu elementlarda o‘zgarish 
bo‘lishiga olib keladi. Shunday ta‘sir natijasida shaxsning rivojlanishida tub 
o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinflardan 
boshlaboq o‘quvchilarning qobiliyati, imkoniyati va ehtiyojini aniqlab qilingan 
amaliy ta‘sir zoe ketmaydi. Bolaning intellektual imkoniyatlari haqida birdan 
xulosa chiqarish yaxshi natija bermaydi. Chunki insondagi intellektual 
imkoniyatlar birdaniga ko‘zga tashlanmaydi. U asta-sekinlik bilan ro‘yobga 
chiqishi mumkin. Shuning uchun ham bolaga “sening kallang ishlamaydi”, “sen 
odam bo‘lmaysan” qabilidagi so‘zlarni aytmaslik lozim. Bunday so‘zlar bolani 
o‘zi haqida tez xulosa chiqarib qo‘yishga, o‘z kuchiga ishonmaslikka, o‘qish 
motivlarini susayib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin.
O‘qituvchi o‘quvchilardagi o‘ziga xoslikni bilishi va shu asosda faoliyatni 
tashkil etishi shaxsda bor bo‘lgan imkoniyatlarning ro‘yobga chiqishiga sabab 
bo‘ladi. O‘qituvchi mahorati bu imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish orqali shaxs 
faolligini oshirishga qaratiladi. Agar o‘quvchilar o‘quv-bilish faoliyatiga qiziqsalar 
bu ta’lim samaradorligini va o‘quvchilarning intellektual rivojlanish darajasini 
ta‘minlaydi, bilimga qiziqish va ehtiyojini shakllantiradi. Ayniqsa keyingi hayot 
yo‘lini tanlashda bu qiziqishlar asos vazifasini o‘tashi mumkin.
Psixologiya nutqini tashqi, ichki, aktiv va passiv og’zaki va yozma 
nutqlariga ajratadi hamda o’rganadi. Metodika esa psixologiyaning xulosalariga 

---

39 
asoslanib o’rganiladigan materialni o’qitish usullarini ishlab chiqadi. Nutq hosil 
bo’lishi bilan ya’ni bosh miya faoliyati bilan shug’ullangan olimlarning fikriga 
ko’ra yozma nutq va og’zaki nutq doim bir-biri bilan bog’liq. Lekin shu bilan birga 
ularning har ikkisi o’ziga xos xususiyatga ega. 
Chet tili o’qitish psixologiyasi fani chet tilini o’rgatishda til materiallarini, 
nutq faoliyatlarini o’rgatish,o’rganish psixologiyasini yoritmoqda. Bu esa metodika 
uchun zarurdir. Chunki metodika psixologiya bilan uzviy bog’liq bo’lib, u 
psixologiyadan bilimni, ko’nikmalarni hosil bo’lishi va malakalarini oshirish yo’l 
yo’riqlarini o’rganadi. 
Hozirgi paytda psixologik asosdagi fanlar chet tilini o’qitish metodikasini 
ilmiy, amaliy negizida ishlab chiqishga yordam beradi.[12.233.] 

---

40