|
Боланинг ҳар бир ёш босқичида нутқнинг товуш маданиятини тарбиялаш.
Нутқнинг товуш маданиятини тарбиялаш она тилидаги товушларни аниқ айтиш, уларни тўғи талаффуз қилиш, сўзлар ва ибораларни аниқ талаффуз қилиш, тўғри нутқий нафас олиш, шунингдек, овоз кучидан етарли даражада фойдалана олиш қобилияти, нутқнинг нормал суръати ва ифодалиликнинг турли интонатсион воситалари (нутқ мусиқаси, мантиқий сукут, урғулар, нутқ суръати, ритми ва тембри) ни шакллантиришни ўз ичига олади. Товуш маданияти яхши ривожланган нутқни тинглай олиш қобилияти асосида шаклланади ва ривожланади.
Нутқни ривожлантириш методикаси замонавий она тили (ўзбек, рус тиллари ва бошқ.) курсларига, адабиётшунослик асосларини ўзида жамлаган болалар адабиётига, умумий, болалар ва педагогик психологияга, умумий ва мактабгача ёшдаги болалар педагогикасига таянади.
Методиканинг мазмуни ва уни амалга оширишнинг етакчи ғоялари сифатида қуйидагилар чиқадилар:
Боланинг қадр-қимматини ва унинг ўзига хослигини тушуниш, бола нутқини «яқин ривожланиши ҳудуди»га қараб ривожлантиришни кўзда тутган ҳолда ривожлантириш хусусиятларини ҳисобга олиш;
Педагогик мулоқотнинг бола билан эмотсионал алоқа ўрнатишга, у билан диалогик ҳамкорлик қилишга йўналтирилганлиги;
Мактабгача ёшдаги болаларга нутқни махсус ўргатишнинг асосини коммуникатив ёндашув ташкил этиши лозим бўлган нутқий фаолият тузилмаси доирасида амалга оширилаётган ижодий жараён сифатидаги аҳамиятини тан олиш.
Bolalarning tovush nutq madaniyatini tarbiyalashda tovushlarni tо`g`ri talaffuz qilishga о`rgatish uchun ularda artikulyatsiya apparati organlarining harakatchanligi va tez о`zgara olishi, nutqiy nafas olishiga katta e‘tiborni qaratib, jiddiy ishlar olib bormoq zarur. Shuningdek, biz kattalar, ular о`z ovozlarini boshqarishni uddalay olishini shakllantirish bо`yicha ham maxsus usullarni qо`llashimiz zarur. Tо`g`ri talaffuzni shakllantirish uchun yaxshi rivojlangan nutqni tinglay olish qobiliyatiga ega bо`lish ham juda muhimdir, chunki u о`z-о`zini nazorat qilish imkonini beradi, о`z-о`zini nazorat qilish esa doimo о`z ustida ishlashga undaydi. Tovushni talaffuz qilishdagi nuqsonlar nutqiy apparatdagi (og`izning yuqorigi qattiq va yumshoq qismlaridagi nuqsonlar), tish-jag` tizimi tuzilishdagi xatoliklar, til osti tugunchalarining qisqaligi, artikulyatsiya organlarining yetarli darajada harakatchan emasligi, fonematik tinglay olish qobiliyati, ya‘ni bir tovushni boshqasidan farqlay olmaslik yetarli rivojlanmaganligi oqibatida yuz berishi mumkin. Atrofdagilarning va ayniqsa pedagogning ikkinchi tilda notо`g`ri nutqni о`zlashtirib olish ham talaffuzda kamchiliklarga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, tovushlarni almashtirib yoki buzib talaffuz qilish holatlari aniqlangan bolalar bilan ishlashni о`z vaqtida boshlash juda muhimdir. Biz, olib borgan tadqiqot ishimizda quyidagilarni amalga oshirib bordik: bolalarga har qanday pozitsiyada- sо`z boshida, о`rtasida va oxirida hamda sо`z tarkibi turlicha bо`lganida barcha tovushlarni tо`g`ri talaffuz qilishni о`rgatish; nutqida nuqsonlar bо`lgan bolalarni о`z vaqtida aniqlash va zarur hollarda ularni maxsus fonetik mashqlar orqali tuzatishga xarakt qildik. Tо`g`ri talaffuz poydevori aynan r sо`zlashish mashg`ulotlarida yaratiladi. Bolalarning adabiy tili tovushlari va sо`z birikmalarini tо`g`ri talaffuz qilishni о`rganib olishlari ularga sо`zlashuv nutqini о`rgatish davrida muvaffaqiyat bilan ish olib borishning majburiy sharti hisoblanadi.
Talaffuzga о`rgatish uch bosqichda amalga oshirildi:
-ayrim tovushlar talaffuzini shakllantirish – bu qattiq va yumshoq, jarangli va jarangsiz undoshlar talaffuzi ustida ishlash;
-ayrim sо`zlar talaffuzini shakllantirish - bu leksikani tо`g`ri talaffuz qilish, urg`u berish, sо`zda urg`u bо`g`inini ajratish;
-na‘munaviy gaplar talaffuzini shakllantirish –bu о`zbekcha gap ohanglari ustida maxsus ishlash.
О`zbek tili va ona tilining tovush tizimlarini taqqoslash quyidagilarni ajratib kо`rsatish imkonini berdi:
a) oson о`zlashtiriladigan va fonetik jihatdan anglashni talab etmaydigan о`xshash tovushlar;
b) talaffuzidagi farqi shunchalik ahamiyatsizki, maxsus mashqlarga ehtiyoji bо`lmagan tovushlar;
v) faqat о`zbek tiliga xos bо`lgan tovushlar, ularning talaffuzini о`rganish maxsus о`yinli mashqlar tizimini tashkil etdi.
О`zbek tiliga xos bо`lgan bunday fonetik toifalarga undoshlarning qattiqligi va yumshoqligi, ohang turlari kiradi.
Bolalarni о`qitishda, eng avvalo, qattiq va yumshoq undoshlar talaffuzi о`rgatildi. Bu boradagi ishlar taqqoslash orqali amalga oshirildi. Masalan, «piyola, alla, atlas» sо`zlaridagi qattiq undosh «l» ni talaffuz qilish kо`nikmalarini ishlab chiqish uchun bolalardan ushbu tovushni tarbiyachiga taqlid qilgan holda aytish taklif qilindi.
Agar bolalar uni ayta olishmasa, bu holda ushbu tovushning ona tilidagi artikulyatsiyasi tushuntirib berildi. “L” tovushini aytishda til uchi yuqori tishlarga jips yopishadi», - deb tushuntirildi. Tarbiyachi nutqi taqlid uchun haqiqiy na‘muna bо`lishi lozim. Bolalar pedagog tomonidan tо`g`ri talaffuz etilgan barcha tovushlarni aniq eshitishlari darkor. Buning uchun har bir tovushni aniq ifoda qilish hamda bolalarga tarbiyachining nutq organlari harakatini kuzatish taklif qilinishi lozim, shunda tovush artikulyatsiyasini ilg`ab olish oson bо`ladi.
Tarbiyachi tovush artikulyatsiyasini namoyish etadi va bolalarga tilning talaffuz chog`idagi holatini kо`rishni taklif qiladi. Sо`ngra u tovushni bir necha bor talaffuz qiladi, keyin esa bolalar uni takrorlaydilar. Agar bolalar sо`zlardagi tovushni tо`g`ri talaffuz eta olsalar, yangi gaplarga va tо`rt qatorli kichik-kichik she‘rlarni yod olishga о`tish mumkin. Boshqa qiyin tovushlarni о`rganishda ham ana shunday usullardan foydalaniladi. Bolalarning tovushlar artikulyatsiyasini anglab yetishlari yumshoq undoshlarni tо`g`ri talaffuz etishda katta ahamiyat kasb etadi.
Bolalarning matematik tasavvurlarini о`stirishga yordam beradigan о`yin turiga «Sanamalar» kiradi. Bu о`yin jarayonida bolalar she‘riy satrlar orqali son-sanoqdan topishmoq tarzida foydalanib qatnashadilar. Bunda bolalarning tasavvurlari, fikrlash doiralari kengayib, she‘riy ohangda tо`g`ri javob kaytarishga о`rgatilib boriladi. Asosan bu о`yinlar quyidagicha jaranglaydi:
Dadamu-oyim,
Bor ikkita singlim.
Bahodir, Dildor,
Bog`chaga ketar,
Sanab kur chaqqon,
Bizlar nechta jon.
О`zbek xalqi nihoyatda sо`zga chechan, topqir bо`lib, о`zining al-yoru-qо`shiklariga boydir. Bu fikrimizning isboti sifatida xalq orasida mashhur bо`lgan «Qikillamalar»dir. Bu sо`z о`yinlarida sodir bо`layotgan vokea-hodisalar, kechinmalar she‘riy ohangda ijro etiladi. Masalan:
Do'stlaringiz bilan baham: |
